Оьсса хасият нахIу лачIавриясса зарал

Къалиян учаврил  канай бур гьутрурду, загьрулийн буккан буллай бур оь

Аьрщарай ялапар хъанахъисса миллиард ва бачIиннуяр ххисса инсантурава гьарца мукьилчинсса адамина ва гьарца кьуйлчинсса хъамитайпа хIакьину бувгьуну бур цара-ца цIуцIаврил.

Мунил канай бур гьутрурду, загьрулийн буккан буллай бур оь, бацлай бур нярава кислород. Ахиргу, му цIуцIаву багьанану, инсаннайн диллай дур цаймигу ­оьсса азарду. Му цIуцIаву ду­сса арантал урандалул (ракрал) къашавай хъанай бур 23-лий ххишалану, хъами тIурча – 13-лий. Мунил багьана – гьутру-ттиликIраву мудан кIусса му­ххал цIу бацIлацIавур.
Ихтилат ттизаманнай дунияллий ца яла машгьурсса хасиятраяр – къалиян учаврияр. ЧIярусса шиннардий сайки миллиондалийн бивсса инсантурал цIуллу-сагъшиврул тагьар ххал диргьусса хъиривлаявурттайн бувну, хIакинтал бувкIун бур ца пикрилийн – къалиян дур инсаннал чурххансса загьру. Американал эпидемиолог Брайан Д. Картер къалиян учаву ккалли дуллай ур эпидемиялун.

Цир къалиянукулт литIаврил савав?

2000 шиная 2011шинайн бияннинсса ахттаршиндаравух гьур­тту хьусса инсантурал бивкIурдал хъирив лаллай, аьлим­туран кIул хьуну бур, къалиян увагу къаувкусса инсантурах бурувгун, къалиян учайми кIилий чIявусса литIайсса бушиву, инфекцияртту, ччаруллал, ссихIираххуллурдал азарду сававну. Къалиянукулт мукунма ряхлий чIявусса литIайсса бур нажагьсса азар сававну – ххюттукалучIан биялну оь къабиллалаврийну. Ахттарчитурал бувчIин бувсса куццуй, къалиян учаврил хьхьара дайсса дур иммунитет, мунийну тIурча, лахъ шайсса дур инфекциярттаясса нигьачIаву.
КIул бувну бур къалиян учаврил ялагу сукку дайшиву диабет, лахъ дайшиву оьттул давление ва къюкIлил цIуцIавуртту, ми азардал гуж бутайсса бур ччаруллайнгу. Мира хъиривлаявурттал лагрулий тасттикь бувну бур, къалиян кьабивтсса инсантурал цIуллушиврунсса нигьачIаву, чIун чIарах дурккукун, лагь шайшиву.

СияхI

Къалиян учаврицIун дар­хIусса азарду сававну дянивну гьарца мяйра секундрай дунияллий ивчIайсса ур ца инсан, шинал дянив тIурча – ххюва миллион инсантурал.
Агарда ва эпидемиялул тагьар даххана къахьурча, 2020 шинайнин шинал дянив литIлантIий бусса бур 10 млн. инсантурал, 2030 шинайннийн тIурча, му ­аьдад лапра хъунна хьунтIий дур.
Аьрасат бухлай бур къалиян учаву лахъсса ацIва билаятрал сияхIравун. Къалиян учайсса инсантал хIакинтурал тIутIимуних багьайсса куццуй вичIи дихьлай бакъар, баччибакъулшиву дуллай бур, на хъунасса инсанна, ттула оьрмулул ихтияр ттухьрар дусса тIий.
НахIакьдан бакъар къалиян учаву эпидемиялуха лащан дуллалисса.

Тахсирлув цур?

Тахсиркартал бюхъанссар цикссагу лякъин: къалиян итабакьлакьисса компанияртту, реклама, кинофильмардавасса персонажтал. Амма лихлахиссарив мунийну тахсир цаява къалиян учайманая?
2014 шинал ВЦИОМ-рал цIухху-ккакку бувну бур личIи-личIисса хIал-ахIвалданул аьрасатлувтурал дянив, 61 % аьрасатлувтурал хъин чулий ккаклай бур къалиян учаврин къадагъа даву. ХIаз бизансса иш бур, му къадагъа хъин чулий ккаклай бур къалиян учайминнавасса чIявуми инсанталгу. Амма циванни, бувчIлайгу бунува къалияндалул биян буллалисса зарал цуксса хъунмасса буссарив, миннал аьдад чан къахъанахъи­сса? Цанбакъарча къалияндалул инсан, мува наркотикрал куна, ясир уллай уну тIий.

Циванни инсантал къалияндалухун багьайсса?

Къалияндалия хайрнияр зарал хъунмасса бушиву гьарцаннан кIулли. Къалияндалул багьа къачIивисса бур, ца-цавай нигьа усанссагума бур. Социологтурал бувсса кьюлтIсса цIухху-бусулул хIасиллайн бувну, 60 % душварал жаваб дуллуну дур: къалиян учайсса душру авурну чIалан бикIавай тIий ва къалиян учаву сийлий дуну тIий, 40% душварал къалиян учайсса бур оьрчIан ххуй бизаншиврул. 84% чIаважагьилтуран къаххуй бизайсса бур къалиян учайсса душру, анжагъ 15 % чIаважагьилтурал бур му суалданух баччибакъулсса. «Ччанссияв вила щарссанил къалиян тIий?» — куну цIувххукун: «Ччива» къакуну бур щилчIав.
Жагьилтал къалияндалийн аьдат шайсса бусса бур цалчин учавривунма. ЦIубутIуй аьдат шайсса дусса дур ня, яла – чурхгу. Цал ацIан къахъанан бикIайсса бур, гьарца кьини къаувкуну, яла – ссят ляхну.
Байбихьулий къалиянукулт­рал чурххал хIал баххана къашайсса бур, анжагъ, дакI ларай нарча дакъасса. Амма ца зурува байбишайсса бур кIюрххилсса хъугьулул инжит буллай – гьут­рурду чапалшивруцIа марцI буккан хIарачат буллай, кIисри байбишайсса бур зурзу тIий, лажиндарал бурчу аьрщарал рангирайн бучIайсса бур.

Заралшиврул чулуха хъисвагу хьхьарасса бакъасса бур хIакьину сийлийн кIура баллалисса электрон журалул къалиянгу, сайки гьарца мурцIних тIивтIусса аьшвашханардаву цIупIа тIий щябикIайсса аьраб калъяннугу!

ХIадур бувссар Зулайхат Тахакьаевал