Хъаннин ва арамтурансса аьмсса маслихIатру

Цаннал-ца лавсъсса лас-щарнин ххазина къааьркинссар.
Оьрмулул буччиннин битаннав, жулва зунттал аьдатрай,
бавкьуну оьрму бутлатaисса кулпатру.

Кулпат бувансса пикригу щавщун, ца магъулу ялапар хъанан бикIай личIи-личIисса хасиятирттал, тарбиялул, темпераментрал, оьрмулухсса бургаврил инсантал.

Лас-щарнил дянивсса арарду цIакь дувансса, лиян къаритансса, цинявннан аьмсса ца маслихIат бакъар. Ми занакьулу хъанан аьркинсса куццул ца низам, нахIушиврул ва бакьаврил ца рецепт дакъар.

Амма цIакьсса ва оьрмулухун­сса кулпат буванна тIисса ниятрай­сса гьарцагу инсаннал хIисавравун ласун аьркинсса кIанттурду чан­сса бакъар. Кувннан кув ччишиву дакъахьурчарив, цукунчIавсса маслихIатирттал кумаг байсса ххайгу бакъару.

— Кулпат лащан бан бучIир кIивагу чулухунмай машинартту нанисса ххуллуха. Агарда ичIувасса цайвасса буржру мудан дакIнийну, ми багьайсса куццуй кIинналагу биттур булларча, хьунтIиссар бикIайкунсса кулпат. Амма ца чулуха – цимурца, гамур чулуха – цичIар дакъахьурча, шайссарив микку кулпат. Дуван аьркинмур муданнагу щаллу дуллалиманал ссавур тара-тагу къуртал шайхьун­ссар, агарда чIаравманал жавабран цавагу ша хьхьичIунмай къаласласисса чIумал.
— ХIала-ккалашиву, аьмсса ихтилатру бучIир лас-щарнил дянивсса арардаву агьамминнун ккалли буван. Ласнан ва щарнин ххирамур, ххуй дизаймур, миннал тIинну-тIааьнну бюхъай кувнния кув хъинну архсса бикIан, амма цаннан ххирамур гаманал сан дакъул дуллалаву, биччибакъулшиву – ми нахIусса кулпатрал душманталли. Лякъияра аьмсса кIанттурду, зула чIаравсса инсаннан агьаммур, аьркинмур ххал бигьинсса чIун.

— Даврий, кьатIув бивзсса сси, дакъаркьусса макьу ичIуваманайх малахъларду, мунил зул дянив­сса арарду, зия дарча дакъа, цIакь къадувантIиссар.
— Цаннал цаннай аьй дувансса махъ учин анавар мабуккару, хъамамабитару мукъурттилмур щаву лахъину хъин къашайшиву.
— НахIусса кулпатрал агьаммур принцип – лас бакIрал лавайну, бакIрал заллуну ушивур. Му тIабиаьтралла ляхъан дурсса принципри. ТIабиаьтращал ччалли уклакаврил ахир тIурчарив, тачIаврагу хъинсса къашайссар.
— Лас ва щар – ми кIива полюсри, мунищала архIал ца щаллусса дунияллул кIива бутIагур, ца бакъа, гамур дузал къашайссар.
— Кулпатраву ух хьума – му хьхьичI ссибивзмари.
— Яла оьма душман – дагьанттува виха урувгмари, мунияту хьхьичIа-хьхьичI вищала инава талату, вияра инава ххув хъанахъу.

Арамтал – хъаннихь

— Ххирасса хъамий! Гьарцагу хъамитайпалун цила чIарав ччай ур кьянкьасса, ттиликI рищун бю­хъайсса адамина. Амма му мукун­ссану цукун личIанссар, агана му щарссанил цихра вичIи дишайсса, ччимур пурмалийн учIан бюхъай­сса ласну ччай ухьурча.
— Арамтурал ня зия дуллан мабикIаванну, шикку циван чIал хьура, тиккун циван къалавгра, хIакьину на ялун ци лаххави тIий, муданмасса гъургъу ккалай. Му чIумалли адамина гъургъу къабаллалимур кIанайн кIункIу тIун икIайсса.
— Арамтуран цанмалусса, зу­ва цIухла къабихьлахьисса ца мурцIувагу битияра. БувчIлай бур гивун букъавххун бацIаву – му зун хъинну захIматсса, дукъарну сайки бацIан къашайсса даву душиву, амма гиву дикIан бюхъаймурдагу мури – буттал пишкаш дур­сса ссят, хъаннил хатIлий тарив чирчусса открытка, ручка-кьалан, кIуллащалсса брелок, аьвзал заманнайвасса студентшиврул билет. Агарда зу кьюлтIсса къуршилувун мугъаятну буххарчагума, зу яла ласнал ня зия дуллантIиссарухха: щил чирчусса открыткар му, пулансса кIула кьюлтIсса квартиралиясса духьунссар ва мунихава лавхьхьусса цайми-цайми зат­ругу тIий. Ласнал бувчIингума къабуллантIиссар открытка ччянира, институтраву ккалаккинийра, чирчуссар, кIулагу буттал къатлуясса духсса кIулар тIий. Мунал зул хьхьичIа цала ду-дакъамур гаражравун духхинтIиссар, цанмалусса мурцIу бикIаншиврул – му ялагу къаоьккимур вариантри. Оьккимур вариантрив – кьюлтIсса квартиралувун духхавур цалла думур.

— Билутияра арамтуран цува заллусса кIану, оьрусрай учин, «личное пространство». Битира му футбол бикIан, ягу авлий уккаву – балугъру бугьан заназаву, дустуращалсса хьунаакьаву. Му пространство ина мунал оьрмулувун бухханнингу диркIссар, ина чIарав хьуну махъгу дикIантIиссар. «Му вила авлия футболданийн авчурав ттигу, ларгсса нюжмардийгу лавгссиявхха ина», ягу «Ци дустал тIий ура, циванну зувалу батIлатIисса, нагу бучIанна вищал» тIисса калимарттал лас хъиннува арх уллалишиву хъамамабитари.
— Агарда ласнан базардавух, ттучаннайх занан къаххирахьурча, гужирай занази маулларда. Икьрал дувара пулансса чIумал пулансса кIанай хьунабакьин, зура ласун аьркинмур ларсун махъ.
— Адаминал ляркъусса арцул хIурмат булувара, зува ци машан ласлай бунугу, арцу циксса дунугу.
— Багьана бунугу-бакъанугу, ласнайн щак-щук матIри.

Хъами – арамтурахь

— Ххирасса арамтал! Хъанний тIайлану каялувшиву дуллали, кулпатраву агьамсса хIукмурду кьамул буллали, чIявуми хъами хияллайри бикIайссача цала хъачIунттая мукунсса хIукмурдал гьиву ликкан.
— Хъаннийн гьужумру къабуллайна, кулпатрал ялувсса жаваб дуллалаву зуйнна ласияра.
— Хъамитайпалун мудангу щуркIал хъанан аьркинссар адамина чIарав ушиву, мудангу кумагран учIан хIадурну, аякьалий, къайгъулий ушиву.
— ИчIура хIасул хьусса захI­матшивуртту, масъалартту щаллу буваншиврул щарссанищал ихтилат буван, дакI кIидачIин аьркин­ссар, гаражравун, дустурачIан ливхъун къанай.
— Мудангу бацIан булува инава щарссанихьхьун буллусса махъ, акъарив виватура мунил дакI дуккантIиссар.
— Щарссанин байсса кумаграй, бахшиширттай, хъинсса мукъуй мяш машару.
— Шайссаксса хъуннасса чIун гьан дувара хIалалсса щарссанищал.
— Шаппай чIумуй булухьхьи, хъамитайпалул биттур буллалиссар яла захIматмур бигар – ссавур дуну зух ялугьлагьаву.
— Кулпатраву зунна ттюнгъашиву, ургъил, личIлулшиву диял хъанай дакъахьурча, муниясса ихтилат ссавурданий булувара, хъаннил зух чара бакъа вичIидишинтIиссар.

ХIадур бувссар
Бадрижамал Аьлиевал