Ссавруннай аьш кьадиртсса аьлимчу ва ахттарчи

ilchi_47_7Республикалий цама акъасса астрономиялул аьлимчу, гьунар лавайсса тарбиячи Аь. М. Зуллиев 80 шин шаврил юбилейращал барча уллай

Дагъусттаннал зунттал агьул­данучIа аьвзал заманнайра диркIун дур бюхттулсса ссавруннайнсса дакI кIункIу тIутIаву, цIурттал элмулухсса шавкь, лелуххант кунма, кIайннучIан леххан­сса хияллу. Му чIалай бур жучIанма бивсса бусалардава, лулякъурдава. Масалдаран «Лакрал Икар» — ЦIуйшиял ГъартIуятусса, муниха лавхьхьусса цаймигу мифру.
КIулсса куццуй, 7-мур аьсрулий бусурман дин дуркния тиннай аьраб­нал канихьхьун лавгцири билаятирттайн кунна, Да­гъусттаннайнгу тайннал диндалущал архIал диллан диркIссар цаймигу маданиятрал пурмарду, журарду – философий­сса, элмийсса, м. ц. 16-мур аьсрулул ахирданий – 17-мунил дайдихьулий Дагъусттаннай цаннил хъирив ца ялун бувкссар щала Исламрал Машрикьрай сийлувун багьсса Мияйннал (Мегебуллал) Дамаданнул, Шиназуллал Исмяиллул ва Кьудутляллал МахIаммадлул философия – астрономиялул школарду. Вайннал дайдирхьусса цIурттал элму ахттар даврил ва агьалинавух ппив даврил даву цилла кIанайн (балугъравун диян дурну) дуртссар кIия дунияллийх цIа ларгсса лаккучунал – Гузунов ХIасаннул (1854-1940 ш.ш.) ва Къаяев Аьлил (1874-1943 ш.ш.). Вайннал давурттаву, мяйжаннугу, инсан космосравун гьаз хьунтIишиврияту тIайланма увкуну къабивкIссар. Амма му пикри гайннал тIутIиминнува, расчетирттай тIайланма буклай бивкIссар. Мунияту акъаяв жула цIанихсса ракетно-космический технолог, академик Шамил Аьлиев цала «Космическая эстафета Дагестана»-луясса интервьюраву тIий ивкIсса: «Дагъусттанлувтурал ванияр 100 шинал хьхьичI Космосращал дахIаву диркIссар. Гъалгъа чIявучин кIулсса, ссавруннай аьш кьариртсса аьлимтураяту Аьли Къаяевлуяту ва ХIасан Гузуновлуятур». («Дагестанская правда», 2011 ш., 12 апрель). Учин ччимур вари: лавгунни ца 1940-ку, гама 1943-ку шинал аьпалувун цаннал хъирив ца Гузунов ва Къаяев. БувкIунни, чагъирай бур космонавтикалул ва информатикалул замана. Амма уздансса, элму-кIулшилуву мудан хьхьичIунсса Дагъусттаннай кIа «Космическая эстафеталувун» агьансса цIурттал элмулул аьлимчу ва ахттарчи, ва ца жула макьалалул герой, ттул чIун архIалчу ва шяравучу, 73 шинал хьхьичI цалчинмур классравун лавгния шинайсса дус Зуллихъал МахIаммадлул арс Аьлил акъа, цама къаувккунни. Хаваргу ванаятур, барча уллалимагу вари!
Аьлил МахIаммадович Зуллиев увссар 1936 шинал ноябрьданул 25-нний Ккуллал шяраву уссал усттар-бакучи Зуллихъал МахIаммадлул ва Кьурбидахъал Качардул кулпатраву. Гивава най унува математика, физика, техника ххирасса ия. Ккулув 7, яла ЧIяв 10 классгу бувккуну, 1953 шинал увххуна Дагъусттаннал пединститутрал физикалул ва математикалул факультетрайн. 1957-ку шинал «ххювардай» къуртал бувну институтгу, гъирарай зун ивкIссия буттал шяраву школалий. Амма зий дачIи шин къархьуну, увцуна армиялийн, 3 шинай къуллугъ бувна ЛухIи хьхьирил флотрай радиосвязь дихьлахьисса ва дакьин дуллалисса подразделениялуву. Аьрали къуллугърайва хIадур хъанан айивхьуна ччянива тамахIну ивкIсса цIурттал элмулул (астрономиялул) касмулий аспирантуралувун уххан. 1960-ку шинал аьрали къуллугъ къуртал хьуния тинай мукьра шинал мутталий гъирарай зий уссия цIунил Ккуллал СШ-лий математикалул, физикалул ва астрономиялул дарсру дихьлай. Дачин дурну уссия 9-10-ми классирдал оьрчIащал астрономиялул кружок. АрхIала биттур дуллай уссия школалул «по производственному обучению» завучнал давугу. КIай шиннардийя ­Аьлил МахIаммадовичлуйн, цала ххирасса учитель бюхттулсса Галилео Галилейлуха лащан уллай, ганайн цала дяниву хIурматрай «Зуллилео Зуллилей» тIун бикIайсса. Тамашасса за, яла, махъ, аспирантурагу бувккуну, пединститутраву дарс дихьлахьисса чIумалгу, за ла­хьхьин баврицIун, марцIшивруцIун ва инсаншивруцIун, студентътурал дянивугу гара хIурматрайсса «чули цIа» тIун бикIайва Аьлил МахIаммадовичлуйн.
1964-67-ку шиннардий Аьлил МахIаммадович ккалай уссия Новгородуллал пединститутрал физикалул кафедралучIа аспирантуралуву. Амма, тIайламур за, Новгородрайгу цукун чинссар, ганал чIярумур чIун лагайва Къазаннай (университетрачIасса обсерваториялий наблюденияртту дуллай), Ленинградрай (Пулковский обсерваториялий мира ми) ва Москавлив (МГУ-рал обсерваториялий). Аспирантура буккайхту, 1967 шинал октябрь зуруя шинай хIакьинусса кьинигу зун ивкIссар МахIачкъалалий пединститутраву, яла педуниверситетраву цал матанализрал, яла общая физикалул, хъирив теоретически физикалул кафедрардал хъунама преподавательну. 1973-ку шинал диссертация дурурччуну махъ тайва физмат факультетрал кафедрардай – доцентнал, 1992-95 шиннардий – теоретически физикалул кафедралул хъунаманал къуллугъирдай. Амма рес­публикалий астрономиялул касмулул аьлимчу цама акъахьувкун ­Аьлил МахIаммадовичлун багьссар, цуксса захIматнугу, зун астрономиялул дарсру дихьлай ДГУ-раву, ДГТУ-раву, ИПКПК-луву учительтурахь, ДНЦ-дануву ахттарчину м.ц. ДГПУ-рал физмат факультетрай Аьлил МахIаммадовичлун студентътуращал архIал бувссар астрономиялул дарсру ттизаманнул тIалавшиннардан лайкьну дихьлансса лаборатория. Цала элмийсса «астрономические проблемы динамики оси Земли»-лущал архIал мудана зий уссар «школалий ва вузраву физикалул ва астрономиялул дарсру дишаврил методика», «проблемы развития астрономии в Дагестане» тIисса цаймигу масъалар­ттаха. Итабавкьуну, кIилчингу (бакьингу, ххигу бувну) басмалий бивщуссар студентътуран ва учительтурансса астрономиялул учебник. Рес­публикалийгу, Москавлийгу, билаятрал цайми шагьрурдайгу цимилагу гьуртту хьусса элмийсса ва методически материаллу итадаркьуссар. Лахъсса квалификациялул вузрал дарс дихьу, элму ва образование ах­ттар дуву Аьлил МахIаммадовичлул кIай циняв масъаларду цимилагу гьаз бувссар телепередачардаву. Шиккува ххи бан, махъсса чIумал ва шавкьирай зий ур, щиннив ххал хьуну бур барз бувккун, къаххал хьуну бур, ва-та тIисса хавардах къавичIи дихьланшиврул, зума дугьаврил – ритаврил чIун ккаккан дуллалисса элмийсса календарь хIадур буллай.
Аь.М. Зуллиевлун бусравсса кьимат бишлай, мунан дуллунни «Да­гъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель», «ЗахIматрал ветеран» ва цаймигу лишанну. АьФ-лул ва ДР-лул Минобрнаукирдал дуллунни цимилгу грамотарду, бахшишру. Цала цIаний тачIав ттангъа къадурсса педагог ва аьлимчу ­Аьлил МахIаммадович Зуллиев циняв ваначIа ккалай бивкIминнан, арснан ва душваран, гайннал наслулун, щала ялун нанисса лакрал, Дагъус­ттаннал никирттан личIантIиссар мудан ларайсса къириятрал ва марцIсса тIул-тIабиаьтрал эбратну.
Махъсса кIира-шанна шинал мутталий Аьлил МахIаммадович адамина куна сивсуну талай уссар хар-хавар бакъа ялун дирсса бигьа дакъасса цIуцIаврищал. Кулпат ва гъан-маччами, дустал ва даврил уртакьтал ххари буллай, утти хъин хъанан айивхьунни, щукру Аллагьнайн! Амин.
Жула хьхьичIунсса дус ва даврил уртакь юбилейращал барча уллалисса чIирисса макьала къуртал дан ччай буру жулгу, Аьлиллулгу бусравсса дуснал, уттигъанну аьпалухьхьун лавгсса Якьувхъал Загьирдул, цуппа хъярчирайнугу, мяъна куртIсса назмулийну:
Ккуллал Зуллихъал Аьлил,
Гьунар бусса аьлимчу,
Лякъикьай кIа ссавруннай
Лак щябитансса аьрщи.
Циняв ина ххираминнал цIанияту Киров СУЛТАНОВ, Аьбиди ХIАЙДАЕВ