Дагъусттаннал музыкалул Моцарт

45_photo_12Ттула чIун архIалчуная, яла ца­лла цIа дунияллул бюх­ттулми музыкантътурал цIардаву хьхьичI ххуттай чирчусса Чалла­хъал Ширванинаяту, ттун цалчин бавссия 50-ку шиннардил дайдихьулий ЧIяв интернатрай ттущала ккалаккисса хъуси оьрчIаяту (Ширвани цува та чIумал Каспийскалий «интернат горцевлуву» ­уссия).

Гай циняв пахрулий бикIайва шяравучуная, ганаяр пагьму-гьунар бу­сса музыкант дунияллий цама акъассар тIий. Яла, мяйжаннугу, ганал цIа билаятрайхгу, дунияллийхгу ппив хъанан диркIукун, на махIаттал хъанан икIайссияв кIай 14-15 шиннавусса мюрщултрал камилшиврий, бучIанмур кIул бан бю­хъайсса я тIивтIушиврий. Мунияту чIивинияцIава музыкалух, балайлух шавкь дусса на ссигъа кунасса Ширванинащал кIул хьун ччайна икIайссияв. Мукунсса каши-савав хьуна 1953-ку шинал, жу кIиягу архIал МахIачкъалалив пединститутравун бувххукун – на физика ва математикалул, Ширвани – кьатIаллил билаятирттал мазурдил факультетрайн. Самодеятельностьрал репетициярдай, лакрал хорданий (дуссия ца ппурттуву институт­раву мукунсса хор, лакку оьрчIал ва душварал Хъусрал АхIмадов Тахакьал, аьпа бан цал, сипталий сакин дурну), микку-тикку жу ччя-ччяни хьунабакьайссияв, яхши-хаш бай­ссия. Ганал кьюлтI къабайва цува га факультетрайн чара бакъул увхшиву, чIивинияцIа дакIнивусса профессионал музыкант хьун консерваториялувун уххан музыкалул дайдихьулул образование да­къашиву дахчилай. «Уссара ттигу, къаччисса душ буцин увма куна, вава факультетрай!» — тIий, хъярч буллантIиссия хьунаавкьукун. Му куццуй, дакI цалий къадацIлай, пикри-буруккинттарайгу ивкIун, кьабивтун институтгу, увххуна музучилищалувун. Вузрал 3-мур курс училищалул 1-мур курсиращал ба­ххана бан?! Мукунсса тIул-гьунар дуккан бюхъайссар так дакI кьянкьасса, оьрмулуву бюхттулсса кьаст-мурадру хьхьичI бихьлахьисса, ми щаллу бан цала жангу, оьгу харж бан жард къашайнаща. Мукунсса ия Ширвани Рамазанович мудан, хIакьинугу аххана къавхьунни.
Жунна оьрчIнийра бавссар куртIсса мяъна дусса «искусство требует жертв» тIисса калима. Ва учала чув-бунугу буккирча, ягу баярча, ттун Ширванинал сурат хьхьичI дацIайссар. Чув-дунугу Ширванинал цIа баяйхту, ягу ххал шайхту тIурча, кIа учала дакIнийн багьайссар. Цан бакъача, цивилизация архсса, пианино ягу музыкалул нотарду суратрай дакъа ххал къашайсса зунттал шяраву увну, цала цIуллу-сагъшивугу, оьтту-ттаркIгу, хъус-кьини ва паракьатшивугу магьирлугъирдаву инсаннан яла гъанмур, рувхIаниймур ва асар баймур цув хъанахъисса балайлул магьирлугъран кьурван дурну дунияллийх цIа гьан дурсса музыкант Ширванинаха лащан ансса цама акъа тIий. 18-мур ттуршукулий бюхттулсса Моцартлул цIа кунна, Ширванинал цIа ттизаманнул музыкалуву­сса пагьму-гьунарданул, миву художественный магьиршиву ва оьрмулувусса тIайламур цаннил ца ласаврил лишан хьуну дуну тIий.
Инсаннал пагьму, гьунар цу­ппа цир? Ссаяту шайссар? Вай суаллахьхьун аькьилтурал, педагогтурал жура-журасса жавабру дулай. Нарив учивияв: «Ширвани Чаллаевлул оьрмулул ва творчествалул мяълум буллай бур инсаниятрал тарихраву ччянива кIулсса хIакьмур – инсаннал пагьму-гьунарданул бакIщаращи – му захIматри», — куну. ЗахIмат, га задрахух, га иширахух лавгун, цимурца хъамаритлатисса – шанугу, уххавугу, ккаши-мякьгу, гьарзадгу. Ширванинал училищалуву ккалайнисса хьхьичIунма дус, яла машгьурсса композитор, аьпа бан цал, Камилпаша Алескеров дакIнийн бутлан икIайссия: «Къуртал хьунтIиссия студентътурал чIурусса зузи кьини – дарсру, репетициярду, концертру, выступленияртту. КIура баентIиссия циняв общежитиялувун, ккаши-мякьгу хьуну, ликкурттай бацIан къахъана­хъийни кунма, бувххун. Цавайннал бигьалаган чул бантIиссия, гайми, гьанттайнссаннул кьацIучиннагу дурну, уттубишинтIиссия. Ширвани тIурчан, мукьра-ххюра ми­нутI­рай игьагу лавгун, цуму­сса гьанттайссаннул кьацIгу куну – инструментирттачIан, нотардачIан! Ваца, кIюрх дуркIун, шанулгу увччуну, дахьа чантI увкума куна. Циняв махIаттал хъанан бикIайва Ширванинал творчествалухсса шавкьирай, ганал уххаву дакъашиврий. Консерваториялувугу ттул дус мува му ия, хIакьинугу мува му ур». «Ттигу, 80 шин хьунадакьлакьинийгу, аххана хьуну акъар», — ххи бавияв на Камилпаша тIий ивкIмунийн.
Ширвани Рамазановичлул уздансса пагьмулул бухкъалагай­сса щаращину, тIабиаьтрал дуллусса хIикматращал ва уххаву къакIулшиврущал архIал, на хIисав давияв ганал буттал билаятрахсса, зунттал агьулданул аьда­тирттахсса, ганил маданиятрах ва магьирлугърахсса ччаву. Ганал музыка цуппагу ттун лащай нотардай ва чIунийну ганал дакIнива ливчуну нанисса буттал аьрщарахсса ччавриха, га дуручлай жанну дуллуминнахасса реквиемраха. Ширванинал пагьму лавайсса дакьин даврийхчIин ва цала гай ляличIийсса такьвалий ва чIуний тIутIаврийхчIин Дагъусттаннал халкьуннал балайрдал магьирлугъ хIакьину гьаз хьуну дур щала дунияллул магьирлугърал хъуслил (достояниялул) даражалийн.
Вай гьантрай (ноябрьданул 16-нний) миллатрал язисса арс, дунияллийх цIа дурксса композитор, кьува-зувивахъул оперардал, балетирттал ва опереттардал автор, культуровед, философ, публицист ва жяматийсса ишккакку, АьФ-лул ва ДР-лул халкьуннал артист, ттизаманнул музыкалувусса Дагъусттаннал музыкалул суратгу, вакилгу, пахругу, Ширвани Чаллаев хьунадакьлай ур оьрмулул 80 шин хъанахъи­сса юбилей. Мунал республикалулгу, билаятралгу, щалла дунияллулгу магьирлугъ гьаз дуллай бувмунин лавайсса кьимат бишлай, ДР-лул БакIчинал танийва (августрал 10-нний) итабавкьунни му юбилей багьайсса даражалий хьунадакьаврил хIакъиравусса Указ. Амма ганил хъиривра интернетраву дурккунни: «На къарязийссара ттула юбилей, ци пурмалий дулларчагу, Дагъус­ттаннай хьунадакьаврищал», — тIисса хъювуссулсса Ширванинал жаваб. Ачу тти, ци тIунна! Ва духьунссар шахматистътурал «патовая ситуация» чайсса тагьар.
… Къаччиссия вай миллатрал язисса арснал юбилейрал мубараксса гьантрай та кIира шинал хьхьичIсса, республикалул гимн баххана баврил хIакъиравусса аьлав-чялав цIунил гьаз буллан. Къаччинугу, хьумунил багьана-савав мяълун дансса кIира калима дан багьлай бур. 1993 шинал Расул ХIамзатовлул мукъурттийсса ва Ширвани Чаллаевлул музыкалийсса Дагъусттан Республикалул гимн парламентрал цIакь бан хIадур буллали­сса коми_ссиялул Р. ХIамзатовлул мукъурттил таржума, мяъналул дикIу, рифмалул дикIу музыкалул даражалучIату архсса дур тIий къакьамул дурну, гимн цIакь дурну дия махъру бакъанма. Гьаннайсса, кьурахъул шинал мутталий га лирчIуна ца хъа дакъасса лелуххи кунма, агьалигу «дачIи-гимн» тIутIи бувну. Республикалул прессалий гай шиннардий цимилгу му масъала сукку байва, жула Дагъусттаннай бакъа, махъру бакъасса гимн чувчIав дунияллий бакъар тIий. Гимн – му бур паччахIлугърая, билаятрая цIа дуллалисса, санна дуллалисса, гайннул цашиврул официал балай, марш. Цуппагу куртIсса мяъналуцIун лаласунгу, тIунгу бигьасса, музыкалул грамота дакъаналгу, мюрщи оьрчIалгу. Му зат, къабувчIайнангу бувчIинну, кIулссану, та аьлажугъалул чIумал, увкунахха ца батIаврий жула Дагъусттаннал Композитортурал союзрал хъунама Рамазан Фаталиевлул: «Ва масъалалул (гимн баххана баврил-къабаврил) савав махъру бакъашивур. ХьхьичI махъру кьамул бан аьркинссия. Ширвани Рамазановичлул макьан чирчуна махъру бакъанма. Творчествалувугу дуссар цинна хасъсса законну. Макьан чичайсса мукъурттийнни. Жулва тIурча макьандалун махъру лащу-щаллу буллан багьунни».
Ганиннин хьхьичI цува Ширвани Рамазанович мува за тIий ияхха кутIану: «Мукъурттил бияла хъунмассар. Мукъурттий тIий дакъахьукун, му (гимн) ссая буссарив бувчIлайгу бакъархха».
Му сусруххалсса тагьарданий кьамул бувна «Дагъусттаннал хъа» («Клятва Дагестана») тIисса Расул ХIамзатовлул мукъурттийсса ва Мурад Къажлаевлул музыкалий­сса къаоьккисса произведение. Муна му произведение анавархъиндарай, ччурччуну нанисса ци диркIссарив къакIулли, цIакь бувну бия Халкьуннал Мажлисралгу республикалул гимнрал кIанттай.
Мунил цIаний Ширвани Рамазановичлул музыкалул поклонниктал, хьхьичIва-хьхьичI лак, бия гимн баххана баврийн къаччан бивкIун, ца зумату кунма, агьали бия, лажинни, оьтту-ттурчIавух бухлахисса бур тIисса Ширванинал музыкалухун махъру чичинсса, ягу чивчунами таржума бансса шаэр, ягу таржумачи къалявкъуссарив, Да­гъусттаннай акъахьурча, билаятрай тIий. На му суал зана битлай ура, ттуятува тIайла хьуну, гьарца лаккучунахьхьун, шаэртурал авадан­сса, сагъ-саламатсса, шама халкьуннал шаэр хIакьинугу усса лакрал миллатрахьхьун: «Ина, зу ци дарду зула язисса арс Ширвани Чаллаевлул гимналун чивчусса бюхттулсса музыкалия, цIа дуллалаву дакъа, ганин лайкьсса махъру чичин, ягу чичайма лякъин тай 20 шинал мутталий?» — куну.
ТIайлар, нагу, цикссавагу цайми куна, республикалул ялувминная, гайннал кумагчитурая, маслихIатчитурая аьй лихлай акъа­ра. ХьхьичIминнайсса аьй – 93-ку шинал кIа «бачIи гимн» кьамул баву ва му нонсенс кьура­хъул шинай лахъи лаган ритаву; цIанаминнаймур аьй – кIа нонсенсралсса буллалийни, «дачIи гимнраяту» «щалла гимн» дуллалийни, цала оьрму дагъусттаннал музыкалун харж бувсса, республикалул гимналунгу дуниял хIайран дурсса музыка чивчусса, бюхттулсса композитор, ваца тахсиркар куна, тинай итаву», мунащал маслихIат къаккаккаву. Мунил хIакъираву хIалимну чичлай ия тай гьантрай, масалдаран, чIявучин кIулсса журналист, «Горцы» кказитрал хъунама редактор, «Молодежь Дагестана» кказитрал отделданул каялувчи, лакрал патриот Марат ХIажиев: «Жува мяйжаннугу, барчаллагь учин аьркинни Рамазан ХIажимурадовичлухь ваксса хIаллай махъру бакъанма ливчIсса Дагъусттаннал яла агьаммур балай (гимн – К.С.) дакIнийн бувтун тIий. Амма аьркинахха мунил хIакъираву авторнащал, Ширвани Чаллаевлущалгу, гъалгъа бан, маслихIат бан, ххал бигьин!! («Молодежь Дагестана», 6 июнь 2014 ш.). Вай мукъур­ттил лув щил-дунугу къулбас дан­ссар – шикку ххи бансса ягу чан бансса цикIуй бакъар!
ХIурмат лавайсса Ширвани Рамазанович!
Аьзизсса лакрал миллатрал, ххирасса Дагъусттаннал халкьуннал, циняв инагу, вил бюхттул­сса музыка ва караматсса балайрду ххирацириннал цIанияту ина ххаллилсса юбилейращал барча уллай, зана икIлай ура кIа жул цинявн­нал дакIурдивун, чIатIаракI кунна, кьутIлатIисса, вил «цукунчIав къарязийссара ттула юбилей, ци пурмалий дулларчагу, Дагъус­ттаннай дан» тIисса хъювуссулсса калималучIан. Циван? Цан бакъача, жу циняв, му юбилейрах ялугьлай бивкIсса вил гъан-маччами, дустал, ина ва вил уздансса музыка, оьтту-ттурчIавух бухлахи­сса балайрду ххирами махIрум буллай уну тIий. Циван ласласиссара му бунагь вийнма! Адаминал бакIрачIан мугу, мунияр захIматссагу бучIайссар. Ми бухIаншиврул уздансса кьаст-умудругу, кьянкьасса дакIгу дикIан аьркинссар. Ми вичIа дуссар! Так ссавур…
Ялагу ца зат. Агарда пулан­сса гражданиннал, итанну Аьб­дуллатIиповлул, винма ссал-бунугу къаччан бикIан бар­­ча, ганачIан хъамалу малагара, ягу ганайн хъамалу маоьвчара. Амма Республикалул БакIчи АьбдуллатIиповлул, паччахIлугърал даражалий ина дурмунил кьимат бишлай, итабавкьуну бур закондалул гуж бусса хIукму – Указ. Цивилизациялулгу, жула буттахъалгу мукунсса хIукму барчаллагьращал хIалимну кьамул байсса аьдат дуссар. Мунияту, ххирасса Ширвани Рамазанович, ттул умуд бур, дакI дарцIуну ура, му вила юбилей, жула цинявннал алшилун ва талихIран, вила дакIгу паракьат хьуну, сси-къащирдугу лещан бувну, хIулутулусса ссутгу, дяркъу­сса кIигу ларгукун, ин­тту уртту-тIутIущал ххаллилсса даражалий дантIишиврий. Цалчин – вила бу­ттал шяраву, миллатрал магьирлугърал кюрттарай Хъусрахь, яла – лакрал хъун шагьрулий Гъази-Гъумук ва Дагъусттаннал хъун шагьрулий МахIачкъалалив. Хъиривра-хъиривгу билаятрал къюкIлий – Москавлив. Амин!
Вил дуаьчи Ккуллал Киров