ЧIухърал уздансса аьрщарай хъамалу

img-20161013-wa0002Уттигъанну журналистурая, блогертурая сакин хьусса хъунмасса группа бувккунни аьрххилий Гъуниннал райондалий­сса ЧIухърал шяравун. Му аьрххилул хъинсса сававнугу хьунни уттигъанну Пятигорскалий хьусса жагьилтурал «Машук» форумрай ЧIухърал шяравасса жагьил Заур Цохолов бакIчисса ва шяраваллил жагьилтурал жяматийсса организациялул «Этнодом» проектран грант духхаву ва мунийн бувну ва шяраву этнодом бу­ллай байбишаву.

Бадрижамал Аьлиева
Аьлагъужасса, ххиттул ва ччюрклил бувцIусса шагьругу махъ кьабивтун, бувкру ххуллийн. Лакрал райондалущал­сса дазуй дирхьусса ЧIухърал шяравун республикалул хъун шагьрулия кIива ххуллу бур: ца, жула Лаккуйн кунма най, Ххажалмащиливсса хъун бакъасса кольцевойлийн бивну махъ урчIахунмай (Лаккуйн – кияхунмай) кIура бавну, Къуппиял шяравухчIинсса, цамургу – 41_16_8ЩурагьухчIин, Гимриллал сивалувух кIихунмай, яруссанналмур ЯтIул ламугу урчIах кьабивтун, ГергебиллайхчIинсса. Жу лавгру Ххажалмащиял шяравухмур ххуллийх. Гъурбукиял шяравалугу махъ кьадиртун, лавай наниссаксса ярг хъанай дия ссутнил рангру. Шагьрулийсса аваралуву, кIюрххил даврийн, ахттакьунмай шаппайсса лечавурттаву мурхьирдах, къатIрах бургансса мажал къахьурчагу, дикIайкунсса ссут дуркIун диркIун дур. Лавай зунттавунмай лахъ хъанахъиссаксса, ярг хъанай дия тIабиаьтрал суратру, мяш дакъа дарчIуну дия ссутнил цилла рангру вацIравусса мурхьирдайх ва къатIрайх. [pullquote]ЦIана хъунисса цIусса къатрай цучIав махIаттал къахьун­ссар, миннуя чунчу кунугума бур инсантал. Зана дуван аьркинну дур хьхьичIарамур, хъамадитлатимур, миллатрал аслиймур. Мунияту вай къатри цIу буккан буллай бур бюхъай­ссаксса хьхьичIарасса чIуннардиха лавхьхьуну. Грантран дурхху­сса 2 миллион ва бачIи арцул уттигу итабавкьуну бакъар, амма даву щириркIуну най дур.
[/pullquote]Гъуниннал район жулла республикалий тIабиаьтрал ххуйшивурттал, тIабиаьтрал, архитектуралул ва тарихрал гьайкаллал чулуха ца яла аваданмур дур. ВацIрал, щюллишиврул авадансса вай кIанттурдугу шинал ччимур чIумал ябацIанну бикIайхьунссар, кIинттул марххалттанилу, интту ва гъинттул щюлли махмур лавххун, амма ссуттихуннайрив ляличIийссара ххуйшиву дур. Нажагьсса духьурчагу, хьунадакьлай дия шагьрулувура чунчу кусса ччюрк, бигьалаглай бивкIминнал цала хъирив кьадиртсса «аьш». Ччюрклил, пластикирттал шушрал бувцIуну бия Гъуниннал ГЭС-рал хIавзгу.
[pullquote]ЦIана хъунисса цIусса къатрай цучIав махIаттал къахьун­ссар, миннуя чунчу кунугума бур инсантал. Зана дуван аьркинну дур хьхьичIарамур, хъамадитлатимур, миллатрал аслиймур. Мунияту вай къатри цIу буккан буллай бур бюхъай­ссаксса хьхьичIарасса чIуннардиха лавхьхьуну. Грантран дурхху­сса 2 миллион ва бачIи арцул уттигу итабавкьуну бакъар, амма даву щириркIуну най дур.
[/pullquote]Най, бивру ЧIухърал шяравун, дунияллийх цIа дурксса спортсмен Аьли Аьлиевлул, художник Халилбек Мусаясуллул, цалчинсса лу­ттирду итабакьу МахIаммад-Мирза Мавраевлул, паччахIнал аьралуннал офицер Муртазааьли Нахибашевлул, балайчи Муи ХIасановал ва чIявусса цаймигу цIа дурксса инсантурал ватандалийн. ЧIухърал шярава бувккун бур цикссагу хьхьичIунсса инсантал: хIакинтал, диндалул ва жяматийсса ишккаккулт, аьлимтал. Ва дур уздантурал шяравалу, шиккусса марцIшивугу дия уздантуран лайкьсса, я шяраву, я мунил зума-къирагърай ца ча­гъар тIий, ца шуша тIий итталун къадагьунни, шагьрулувугума мудан къалякъайсса урнарду ши­кку дия. Цалчин най бунугу ва шяравун, аьзизсса шяравун наниний кунмасса, уттинин цимилагу бив­сса, хIатта шиккува хъунма хьусса кунмасса асардугу бия.
Жу хьунабавкьунну ЧIухърал шяраваллил администрациялул бакIчинал хъиривчу, лавайгу кIицI лавгсса Заур Цохоловлул ва жагьилтурал «Чох» цIанилусса жяматийсса организациялул цаймигу вакилтурал. Ххуллия бигьалаганнин ссупралух чяй хIачIан щягубивтун, гихунмай бувцунну жу шяравух экскурсиялий. Ва шяраваллил архитектуралия, кувннияр кув караматсса къатрая цикссагу буслан хьунссар, гьарцагу къатлул бур цила-цила тарих. Къатрал къапурдаярив личIисса лу ягу фотоальбом итабакьин хьунссар. Шяравух най, бивунну Аьли Аьлиевлун дацIан дур­сса гьайкалданучIан, муния арх бакъа ккаккан бунни бусалардавун агьсса Камаллул Баширдул бакI цала буттал, бусалардайн бувну, кьуркьусса кIану, бувсунни шяраваллил духмур хIатталлив душиву мунал гьавгу. Бивру, ахиргу, цуппа этнодом бикIантIисса къатлучIан. Вай бур 1895 шинал бувсса къатри, ва шяравасса машачинал къатри, цувгу Дагъусттанная цалчина цалчин дуклан увхсса Санкт-Петербургуллал машлул училищалувун. Бухсса къатри цIу бу­ккан буллай цIусса къатри баннияр чIявусса харжгу, гужгу лагайшиву кIулсса за бур. Заур бакIчисса жагьилтурангу ца майдандалий цIусса къатри буван цукссагу бигьану бикIанссия. ЦIана хъунисса цIусса къатрай цучIав махIаттал къахьунссар, миннуя чунчу кунугума бур инсантал. Зана дуван аьркинну дур хьхьичIарамур, хъамадитлатимур, миллатрал аслиймур. Мунияту вай къатри цIу буккан буллай бур бюхъайссаксса хьхьичIарасса чIуннардиха лавхьхьуну. БакIрайва Заур хIаласса жагьилтал цала арцух бакьин буллай байбивхьуну бур вай къатри. Шяравалу цилла ляличIийшивруцIа, цилла караматсса архитектуралуцIа хъанай дуну, ванияр 5 шинал хьхьичI ЧIухърал шяраваллил жагьилтурал жяматийсса организациялувун бухлахисса оьрчIан пикри хьуну бур, цал-цал ца-ца буллай, шяравусса хьхьичIавасса къатри цIу буккан буллан. Этнодом бувангу ляличIину вай къатри язи бувгьуну бур шяравусса ца яла ябацIансса къатри хIисаврай. Дяшяравусса, ххяллай бувсса вай къатрава илкинну тIитIлай дур дуниял. Лахъшивугу дур къатрал 10-сса зивулия лув гилун буруглагисса куннасса. Байбихьулий вай къатри жагьилтурал цалла арцух бакьин буллай байбивхьуну бур, миннуйну чIярусса давуртту дуван къашайшиву бувчIукун, дукIусса шиналмур «Машук» форумравух гьуртту хьуну цала проектращал, грантрал 300 азарда къуруш дурххуну дур. Амма мигу лап чанну ляркъуну дур ва лагрулул даврин. Гьашинумур форумрай гьуртту хьуну, 2, 5 миллион арцул бувххунугу, вайгу къадиял хьунссар тIий бур жагьилтал, вания тиннайгу цаятурагу, шяраву­сса цайми инсантураягу харжлугъ дуккан дуван багьанссар тIий. Мяйжаннугу, шикку дувансса давуртту цикссагу дур, тахта-тIама тIий, чару тIий, вания тиннайгу цикссагу стройматериал аьркин хьунссар. Дяшяравусса майданнив, мизитрачIа ликкан бувну бия багьлул ххирасса тталлу, Новосибирскалия, на бяйкьлай бакъахьурча, бучIан бувсса, шайссаксса хьхьичIавасса заманалул зумувну магъигу щаллу дуван.
Гьашину «Машукрай» грантран дурххусса арцу уттигу итадаркьуну дакъар, амма даву щириркIуну най дур.
— КIинттул дякъивух зун къабюхъайшивугу хIисавравун лавсун, цIанара дайдишарду даву жучIарасса арцуцIух, умуд бур ччясса мутталий хъамаллурансса шанма къатта щаллу бувансса, — буслай ур Заур.
Къатта щаллу хьувкун, шикку ца хьхьуну 500 къуруш дуллуну гьантта бацIан бюхълай бур шиккун бувкIсса туристураща, республикалул шагьрурдая бикIу, Аьрасатнава, чил хIукуматирттая бикIу. Ххал данмурдив ва шяравугу, ванил зума-къирагърайгу, арх дакъасса Гъуниннал шяравугу чIярур. Ссал къабагьари ца Салтиннал жюружанива. ЧIаравра дур Гамсутль шяравалугу – эяллал къюмай хьусса. Этнодом тIитIавривун хьун най бур 13 зузи кIану, мурив шяраваллин гьакссагу ххуйсса цифрар, туристал ххилансса махъсса таксистал тIий, гидтал тIий, цайми зузалт къахIисавну. Шяраваллил инсантураща бюхъан тIий бур цачIара думур даххан ялун бувкIминнан, нис тIий, ницI тIий.
Этнодом буван бакьин буллалисса къатрал чIаравва бур Халилбек Мусаясуллул къатригу. Хъунмасса гъирарай буслай ия Заур дунияллийх цIа ларгсса цала шяравачуная, Ккавкказуллал машгьурсса инсантуравасса цанная. Гитлердущал кIулну ивкIсса Мусаясуллул концлагерьдая цикссагу инсантал ххассал бувну бур. Дяъви байбишиннин тIурча Мусаясул ва Гитлер архIал дуклан бухлай бивкIун бур Королевский художественный училищалувун Мюнхеннай. Му шинал Гитлердуща уххан къавхьуну бур, Мусаясул увххун ур.
Шяравухсса экскурсиялий итталун багьунни бакьин буллалисса ца цамургу къатта. Мунилсса буллай бусса бия Расул ХIамзатовлул душнил душ, цIа дурксса художница ТIавус МахIачева. Шиккугу бикIан тIий бур музей.
Заур кунмасса жагьилтурал кIунттихьри жулла республикалул ва билаятрал ялун бучIантIимур, шагьругу кьабивтун, зана хьуну буттал шяравун, миккусса къатригу, цамургу ядувансса чараннах луглагисса, буттал аьрщарай дакI цIуцIисса, цалла дуллали­сса давурттавун шагьрулийсса жагьилталгу кIункIу буллай.
Этнодом буллалисса кIанай жущава шайсса кумаггу бувну, хъамал ххирасса шяраваллил инсантурачIа ххуйну хъамалугу хьуну, бувкру махъунмайсса аьр­ххилийн.