Хъатру гурсса дакъанугу

40-2016_1Дагъусттаннал халкьуннал депутатътурал шамилчинмур
Съездрайсса чичрурду

Халкьуннал депутатътал съездрайн букканнин аьл­тту хьусса, инсантуравун багьсса пикрирду цаймигу къачанни. Миннуя ляличIи бансса бур Казбекуллал райондалий Ленинауллай ва Калининауллай ялапар хъанахъиссаяруссаннал пикри. Ми тIий бур: «ЦIуссалакрал агьали цамур кIанттайн бизан рязи шаврийну жулмур масъала хъиннува цIурувкьюнни. Мунияр махъ аьккул-мичиххич лапва сивсуну занан бивкIунни щархъавух, инсантал жуйн къарши бацIан буллай». Вана укун ххабавхху­сса буну тIийри ЦIуссалакрал масъала цакуну, мугу так жунма къулайсса куццуй, щаллу бан къахъанахъисса. Вана укун хъирив лаян аьркинну буну тIийри, ва масъала цалчинмур съездрая кIилчинмунийн гиччагу шамилчинмунийн ласун багьсса, депутатъталгу, депутатътал бакъамигу батIлай, машварартту буллай, цукуннугу ца хIукмулийн бучIан хьусса.
Вай укунсса материаллу ришлан циванни, чирчунан арцу шавунияр ххишала муния цамур ци хайрди, байчарасса (?) цIуссалакран ци кумагри тIий. ХIала ухлахисса АьвдулхIамид Исубуттаевлул буниялава байчарасса махъругу багъишла бивтун, учиннуча, халкь питналул ххуллийн къабагьансса маслихIатшин дуллайри бивкIсса ЦIуссалакрал райондалий буклакисса «Лениннул ххуллийх» хьуннав, цинявппагу лакран цIакусса «Илчи» хьуннав кказитругу. Вай чичрурдугу, чIярусса арцу лякъиншиврул дуллай бакъаруча, цала буттал аьрщарайн бизан кьасттирай­сса аьккул-мичиххичналгу, ттигу мина-чIан даххана дан багьлагьисса лакралгу дяниялу дурсса Съездрал даву кIицI лаганшиврул дуллай буру.
Айивхьусса къуртал хьуннин Дагъусттаннал Хъунмур Советрал Предсе­датель Ма­хIаммадаьли МахIамма­довлул лахълахъисса махъ бурган бувну бия вания тихунмайгу Да­гъусттаннал аьрщарай хъин­сса чIаххул кунма, вихшала­сса дустал кунма, ялапар хъанай личIаврийн. На учивияв ва бия куну хIакьсса халкьуннал дип­ломатиялул гьанулий лавхъсса махъ, буттахъал аькьилшивугу, ниттихъал ссавургу цавура душиву, арс ивкIу ниттихь бярч бивкIу хавар буслай цивппа бакъашиву ккаккан бунни ва базилух халкьуннал вакилтурал.
ДОСААФ-рал председательсса Паша Телякавов къумукьри, гьай-гьай, щиннияргу къумукьнал халкьуннан хьуну ччи­ссар хъинбалагу. Амма къакIулну бакъахьунссар Совет Аьралуннаву тарбия ларсъсса интернационалистнан кIива миллатрал дянив нахIудакъашиву хьурча, чIаххуврайнгу щавщи къабивну къаличIантIишиву, дяъви ва дакьаву цинявннан гьурттусса душиву.
— Зун дакIний бухьурча, – куна Паша Телякавовлул, – ва масъалалул хIакъираву на ихтилат бувссия кIилчинмур Съезд­райгу, цуксса хIаллайри аьккул-мичиххичнал ялату ва аькьува къагьан кусса – зулмулий гьан бувну бивкIния 34 шин хьуну дунугу, ттигу цала буттал шяравун биян хъанай бакъархха? Цуксса хIаллайри лакрал ялату ва аькьу­ва къагьан кусса – ца тIюва дурну кIанул хьун бюхълай ба­къархха. Аькьува мичиххичнан­сса, аькьува лакрансса, аькьува лагма-ялттунанссагу, цанчирча Дагъусттаннай тачIавгу дацIан тIий дакъар кIанттая кIанттайн бизан буллалаву. Амма цIана миннул хIисав-ккал дуллай, ЦIуссалакрал райондалул ма­съала махънин бутай чIун да­къар. На оьвтIий ура къумукьнал халкьуннайн рязи хьияра тIий лак бизансса аьрщи дулун…
Цала миллатрайн оьвчаву даврищал Телякавовлул Съезд­рал хьхьичI бивхьунни мюрщи миллатру пасат къахьунсса, гайннай аргъ дизан дансса программа кьамулгу дурну, оьр­мулуву дачин дан аьркинссар тIисса масъала.
ЦIуссалакрал райондалул хIакъираву махъва-махъ сакин бувсса комиссиялуву уссия РСФСР-данул КП-лул рескомрал издательствалул директорну зузисса лаккучу Иззат Аьлиев.
— ЦIуссалакрал масъала ца чулийн бутансса ххуллурду ххал бигьлагьийни, – куна ганал, – лявкъунни хIатта халкьуннал депутатътурангума аьлтту хьун бувасса, хъирив къалавна ливчIсса. Амма, ци бухьурчагу, ЦIуссалакрал, питна машарача, чIаххул хIисаврай кунная ку яла мабагьарача, тIий, 50 шинай дузал дурмуниятугу ка ларсун, цамур кIанттайн бизан хIукму бунни. Мукунсса хIукму бувну махъ цукунчIавсса бахчурду къабикIансса ххива жун. Амма буклай бур, цайми-цайми тIалавшиннардугу хьхьичI дихьлай, ЦIуссалакралмур масъала уттигу махънин бутан кабакьу буллалиссагу. ТIайлар, дур Къаранай куннасса цайми шяраваллу гъаттара канаки бан­сса лухччи къалирчIсса – миннухгу буруган аьркинни. Амма хIакьину хьхьичIмур ирглуйми масъалартту ми бакъар. КГБ-лул председатель Мошковлул баян бувмунин вих къахьунсса савав жучIара дакъассар. Баян бувмурдив личIлулну пикри бансса бур – укунна багьу-бизулуцIун дархIусса къалмакъаллугу гьахьун бюхъайссар питналул цIу кIиен, мукун гьарза хьуну бур цIана инсантурачIа ярагъ…
ЦIуссалакрал райондалий­сса лакрал агьалинал мурад­ру ва ихтиярду ссуссукьу дан къабучIишиву (гайннал цив­ппа рязину бакIрайн ласласи­сса къия чIалай), иширайну кумаг бан аьркиншиву дакIнин бутлатисса бия хьхьичIва ЦIуссалакрал райондалий каялувшиву дуллай ивкIсса, миллатирттал иширтталсса бай комитетравун ухлахисса Загьиди ХIажиевлул ва утти – цIана райсоветрал председательшиву дуллалисса АхIмад Нахаевлул ихтилатругу. ХIажиевлул хаснува аьщуйн щуну кIицI лавгуна: Съездрай трибуналуха ца мазрай гъалгъа тIий, тийх агьалинащал цамур мазрай гъалгъа тIий, жущава тачIав ца чулийн бу­ккан къахьунтIиссар. Гьалмахчу ­уссар Мичиххичнал-Ингушнал республикалул шяраваллил хозяйствалул министрну зий, танал тIийкун, жува, ттуршра кьини дяъвайгу бивкIун, ттуршлий цалчинмур кьини, каругу дургьуну, кунначIа ку щябикIайсса инсанталлуча, нани му кIулну давугу дан. Хасавюртуллал шагьрулул Советрал председатель Базигит Атабиев мичиххичнал ва лакрал, яруссаннал ва мичиххичнал, къумукьнал дянивсса аралу­гъирттай цIа куну къаавцIунача, бувсуна цала шагьрулийсса агьалинал аьратталшиву ялапаршиндарал шартIру савав­сса душиву.
Жува ялапар хъанахъисса чIун мукунсса дурхха, цучIаввагу махIаттал ан захIмат хьунссар цIурювкьсса иширттая, ягу ххабавххуцирив масъаларттая бу­слай. Ялунгу махIаттал хьун­ссия, агар цучIав увккун учирча, пулансса махIлалий агьали гьарзадрая рязину буссар куну.
Вана ласунну Хасавюртуллал шагьру, 50 шинал мутталий 14-ла гьарза хьуну бур агьали, къатта-къушлил, щинал, газрал щаллушин ххал дарчарив, респуб­ликалийва бакъар жуяр махънин багьсса шагьру. Школарду къабиял хъанай, оьрчIал 40% ахттая махъ дуклай бур. Тагьар укун духьувкун, цукунсса рязишин дикIанссар агьалинал дянив? Рязишин дакъанийрив рагьавугу хIадурсса задри. Мунияту ялапаршиндарал шартIру ххуй даврил ялув бацIан багьлай бур…
ХIакьину Съездрай халкьуннал вакилтурал бантIисса хIукмулул хъириври дучIантIисса лияву ягу дузалшин, питна ягу дакьаву. Къакьукьинну умуд – лиллай чIалайнугу лагмарарагу гьарзат, чIунмур – дузалшиннаралли, баллай бунугу якьамасса чIурду, умудмур шадлугърайнни…
Мукунма чаннасса, дакI аьч дуллалисса пикрирдащал увксса хханссия трибуналухун Къизлардайсса электромеханический техникумрал директор Виктор Рыбаловгу. Ганал ихтилатри:
— Хасавюртуллал махIлалий хъанахъимур хьун бюхъайссар Дагъусттаннал кьиблалул чулийгу, ухссавнил чулийгу. Мунияту жу, Къизлардал агьулданул, шаймур буллай буру Кьиблалул АьсатIиннайн кIура къабаяншиврул. Мичиххич-Ингушнаву хьумур тикрал къахьуншиврул. 10000 къазахъ излай ур цIанакул Мичиххич-Ингушнава. Хьумур цир учирча, ивссар тIар кIия оьрчI – ингуш ва оьрус, гайннал хъирив бугьарамигу. Мунияту жун, Къизлардаясса халкьуннал депутатътуран, жула буржну чIалай бур халкьуннал дянивсса дакьаву ядаву. Ва махъ Культуралул дворецраву сакин дурсса хьунабакьавурттай гьуртту хьунни ххачпараснал килисалул чулухату ппу Геннадий ва бусурманнал мизитрал чулухатугу имам МахIаммад. Тиккусса ихтилатру зун бавссания! Гьур­тту хьуминнан бувчIуна я ислам, я ххачпараснал дин дахчилай дакъашиву, хъинсса чIаххул кунма, хIала-гьурттуну ялапар хъанан. Ттуршлийхъайсса инсантурал хьхьичI бусурманнал цала чулуха кашишнахьхьун дуллуна килиса бан харж дансса 5 азарда къуруш.
На махIаттал хъанай ура Хасавюртуллал махIлалийсса тагьар ххал дан комиссияртту гьан бара тIисса цаппара депутатътурай. Циванни му даву зура къадан?
На буккав Съездрай кьамул бан хIадур бувсса хIукму. Щаллуну кьамул буллай ура. Бю­хъай чан-кьансса дахханашивуртту дан багьангу, амма, ци барчагу, хIукму кьамул къабувну жува ва Съездрая гьан къабучIиссару.
Укунсса тIалавшиннагу давияв, мичиххичнан бакъассагу, яруссаннан ва лакрангу кIура баян бан аьркинссар бизан байни хьусса зарал. Мугу, республикалул арцуйну бакъарча, Союзрал арцуйну, цанчирча Сталиннул ва танал лагма лавгминнал бизан бувну бивкIун тIий зулмулий.
Махъра-махъгу, Дагъусттаннал дазурду даххана данну тIисса пикри бикIан къабучIиссар. Му дащуй бихьлахьисса хIукму кьамул бангу аьркинссар ва Съездрай.
Ихтилатру, ихтилатру… Гьарца ихтилатравугу – дакIнил къюву, цанма бавмур, цанма ккавкмур, цала бувхIумур. Бур Хъунмур Советрал председательнал увкумунищал щаллуну рязиссагу, бур так-тук пикри кIикъабачIлачIиссагу, амма бакъар ва Съездрай щилчIав учин увну тикрал буллалисса.
Зулмулий бизан бувну бивкI­сса халкьунная аьй лихлахи­сса Закон хъинчулий ккаккаврищал, Хасавюртлиясса депутат Сайпулла Ибрагьимовлул щялу бунни масъала, ай, ЦIуссалакрал райондалийсса ярусса, лак бивзун махъгу, гиккува бацIан рязиссар тIисса махъру.
— Ва ишираву, – кIицI бунни ганал, – жул агьулданул ва Хъунмур Советрал пикри цалийн букIлай бакъар, мукун баян баннин, цал инсантуращал маслихIат ккаккан аьркинссия.
ХьхьичIва кунма баявурсса бакъахьурчангу, иттах ххячарагу дуртун буллалисса зулмулущал дурксса Закондалун ккалли дунни Казбекуллал райондалиясса Тамирсултан Кьадиевлул зулмулий бизан бувминная аьй лиххаврил хIакъиравусса Закон.
Депутат Амадзи Нуцалхановлул тIурча бувчIин бунни цува рязину ушиву кIа Закондалия, кIанийн чул бивщуну ва цIанара цIудуккан дан аьркиншиву Аухуллал районгу, даххана дан аьркиншиву шяраваллал цIардугу.
Агар ЦIуссалакрал райсоветрал председатель АхIмад Нахаевлул тIалавшин цIусса кIанттай къатта-къушлил хьуннин паракьатну, вас-ццах бакъа ялапар хъанансса ва зунсса шартIру щаллу даврил чулухуннайсса духьурча, Казбекуллал райондалул бакI дургьу­сса Савдат Аьбдуразакьовалмур тIалавшин… Юх, юх, ганил ихтилатраву тIалавшин дакъаяча, га дия оьнкьаралун кьюрчусса къумашиву. Ленинауллал ва Калининауллал – кIирагу шяраву хъанахъимургу чIалай, хьун бю­хъаймургу хьхьичI бацIлай, ччалаччисса асардал ва кIулшилул къявхъ.
— МахIаттал къахьунсса да­къар – куннащал ку рагьну буну цачIу-чIарав щябивкIсса уссур­ваврахь тIисса хханссия – аьккул-мичиххичнал цала чIири ватандалухсса ччаврил яргшиву, цала буттал аьрщарайнсса дакIнил кIункIутIаву. Ччимур агьлу лахъа-хъун бан­ссия мукун алвагьсса тIул-тIабиаьтрал. АцIрахъул шиннардий жун къакIулссия миллатрал ма­съала цирив, я багьу-бизулуву, я давриву жу шяраваллал агьлу я яруссаннайх, я мичи­ххичнайх къабачIайссия. Жун хьхьичIунссия адав-инсап дума, мяърипатрал увччума, пагьму бума. Жу хIурмат байссия оьр­мулул угьараманал, гьурттуссия жул хIалу-хIаллихшин.
Дурккунни Законгу, багьлангу бивкIунни зулмулий бизан бувминная аьй лиххан кIанттурдай, цIунилгу гай кунма бизан бувну бивкIми къушал буллан. Лакрал хъирив яруссаннайнгу яржа биянссар, яла мичиххичнайнгу, хъиривгу – ца миллат бакъа бакъасса район дуллалу. Ттухьва цIуххирча, лакран ва яруссаннанияр, гай гужрай бизан бувшиву тасттикь буллалисса хIукму аьркинссар, учивияв, зулмулий бизан бувминнан, цанчирча, ганихчIин кабакьу хьун най буну тIий цаламур масъалалун…
Чичрурдал дайдихьулийва кIицI лагарду жува халкьуннал дипломатиялул гьанулий­сса махъ лавхъшиву Съездрай Да­гъусттаннал Хъунмур Совет­рал Председательнал, явара туну депутатътурайн ганил биян бувсса асар лещан къабитансса хьуннича аьдлу-къадагъалулсса бай комиссиялул председатель ХIадис ХIажиевлул ихтилатгу. Га кьини Съездрал кьамул бансса хIукмулул хIакъиравусса тIисса:
— Гьаннайсса ихтилат Аухуллал район цIудуккан даврия бур, ХIукмулул 5-мур пунктраву чивчусса куццуй бу­ккиннуча: «Аухуллал районгу, райондалувун духлай диркIсса шяраваллал хьхьичIвасса тарихрацIун дархIуми цIардугу цIунил цIудуккан даву (1991-1992 ши­н­ну)». Нани пикри баннуча, гьалмахтал-депутатътал, закондалуцIун даркьуссарагу дурив ва чичру».
ХIакьину кIия депутатная ттун бавунни тIайла дакъасса бувчIин баву: ай, зулмулий бизан бувминная аьй лиххаврил хIакъиравусса Закондалийн бувну жува аьркинссар ва цIанава кьамул бан Аухуллал райондалул ва шяраваллал хьхьичIрасса цIарду цIу дуккан дансса хIукму. Закондалулгу, му ишла даврил хIакъираву РСФСР-данул Министртурал Советрал кьамул бувсса хIукмулулгу тIалав буллалимурдив цамур бур – ми цIарду цIу дуккан даврил ялув чялиш шаву. Му бакъассагу, закондалуву аьямну ккаккан бувну бур цайми миллатирттал мурадру ва ихтиярду дуруччин аьркиншивугу.
Ва ялагу, РСФСР-данул За­кон чара бакъа ххал дигьин аьркинссар Союзралмур закондалуцIун дархIуну. 1991 шинал мартрал 7-нний СССР-данул Хъунмур Советрал був­сса ХIукмулувурив куну бур, 1989 шинал ноябрьданул 12-нний СССР-данул Хъунмур Совет­рал кьамул дурсса Декларациялийн бувну, аьдлу-къадагъалул хIуччарду къалпшиврий ккалли бавугу, гужрай халкьру бизан баврицIун бавхIусса миллатирттал паччахIлугърал сакиншиннарал ва аьрщарал дазурду даххана даврил масъалартту цакуну щаллу бавугу – му цава-ца ба­къар, куну. Республикарттал Хъуними Советирттаща цала бияла кIулну, лайкьсса хIукмурду кьукьин бюхъаншивугу бувчIин бувну бур, гьай-гьай, зулмулий бизан бувну бивкIминнал аьрщарай цIанакул ялапар хъанахъи­сса инсантурай къия къахьунну.
РСФСР-данул Закондалул 3-мур статьялуву ихтилат бур зулмулий бизан бувну бивкIсса халкьуннахь цала хьхьичIрасса аьрщи кIунттихьхьун ласун ихтияр душивруя. Мунищала архIал цIа куну личIи бувну бур зулмулий бизан баннин цала миллат­рал паччахIлугърал сакиншинна диркIсса, ягу къадиркIсса. Аьккул-мичиххичнал Да­гъус­ттаннай мукунсса сакиншин диркIун дакъар, миннал диркI­мур район дур. Мукун бухьувкун, Закондалул 3-мур статьялул 2-мур бутIа гьануну лавсун, тасттикь хъанай бур аьккул-мичиххичнаща бю­хъайшиву цала хьхьичIрасса аьрщарай щябикIан, амма анавархъиндарай цIарду цIу дуккан дара тIисса тIалавшин дуллан­сса хIучча бакъашиву. Ми цавагу бакъахьурчагу, щищари шайсса дурагу шанма зуруй диркIсса райондалул цIа тарихрацIун дахIин. БувчIин шайсса зад бакъар, ай, жугу 47 шинай аькьу­валий бивкIссаруча, тти зугу духIияра халкь ихтиярдацIа баву цири тIисса цаппара вакилтурал баян бавурттугу.
ХIасил, РСФСР-данул Хъунмур Совет анавар буккарчагу занг рищун, жува къаанавар букканну биттур бан къашайсса питналийн кIура баяйсса хIукму кьукьин…
Анаваргу къабувккунни.
ЦIурукьявунияр кIулши, къаччан бикIавунияр масли­хIат­шин, лиявунияр дузалшин хьхьичIунгу дурккунни. ХIукмугу, гужсса хъатурдихун бакъанугу, цинявппагу миллатирттал вакилтурал дакIнийхтуну кьамул бунни:
— Аухуллал райондалул ва шяраваллал хьхьичIрасса цIарду цIу дуккан дан, ва цIанасса законодательствалул тIийкун, 1991-1992 шиннардий.
— ЦIунил цIу дуккан дуллали­сса Аухуллал райондалий аьккул-мичиххич, лак, ярусса ва цаймигу агьлурдал инсантал цачIу паракьатну ялапар хъанансса шартIру дузал дан.
— ЦIуссалакрал район цIу­сса кIанттайн дизан дан 1991-1996 шиннардил мутталий. ЧIун чIирисса личIлайрагу да­къарив? ХьунтIиссарив, бюхъантIиссарив? Вас-ццах бакъагу бакъар. Амма вас-ццах бакъар тти аьркинсса, бюхъу ва бажар буну зузавур аьркинсса.
Жул корр.
«Илчи», 1991 шин, август