Мархрал кIункIу унна ватандалийнай

41_16_10Жагьилшиву – му хиялли. Вихшалар. Гьунардайн хъит тIутIавур. Ялун бучIантIимунийнсса хъунисса ниятрур. ХьхьичIуннайшивурттал дайдихьур. / (Назым Хикмет).

Зулайхат Тахакьаева
Инсан цува чув ялапар хъанай ухьурчагу, мунал дакI дархIуну дур ватандалуцIун. Ватандалул цIа тIурча – мунил арсурваврацIун. Миннал биялалухьсса иш буну тIий ватандалул цIа ягу бюхттул дан, ягу щяв рутан.

«Зул шяраватусса оьрчI ур Жагьилтурал парламентраву, хъинну итххявхсса, за кIулсса», – тIий, ттухьва Респуб­ликалул ХIукуматраву зузисса инсантурал бусласийни, пахру багьайва ихтилат щия буссарив ттунма къакIулну бухьурчагу.
Нава ганащал кIул шайхтурив цалчин бакIравун бувхсса пикригу хьуна «Мархлуя ххуну, ххунуя ккиж» тIисса лакрал учала хIакьсса бушиву.
Ихтилат Валиев МахIаммад ХIусайннул арснаятур. Ванал ппу ХIусайн республикалий бусрав­сса летчикри. Нину Зулпат юристри. КIиягу шяраву бусравсса агьулданул инсанталли. Цалагу тарбия бувссар шама ххаллилсса арс. Ва бигьа бакъасса заманнай, цайнува цивппа лавгун, Москавлив шамунналагу хьхьичIунну къуртал був­ссар Москавуллал паччахIлугърал граждан авиациялул технический университет. Хъуна-хъунама Руслан дарс дихьлай уссар тава университетраву, архIала зий уссар Росимуществалул отделданул каялувчинугу. ЧIивима Арслан зий уссар Аьрасатнал Авиациялул министерствалий. МахIаммадгу, МГУГА-лул экономикалул факультет къуртал бувну, зий уссия тийха. Амма билаятрал хъуншагьру ванал ччяни кьабивтунни, хIатта Дагъусттаннал кьатIув увкманансса ххуллугу, дуниялгу ватандалийнияр илкинну духьурчагу, цала гьунарданун ва кIулшивурттан лавхьхьуну даврил хьхьичIунайгу, лавайгу хьунсса шартIру тийх ххишаласса духьурчагу.
«ДакI ватандалийннай кIункIу тIий дия. Ппухълуннал рухIру оьвтIий дия». Укунсса дур ванал жаваб. «Гьарма так цала къай­гъулий, цанна къулайшиву дунийнай лихъларча, буттахъал жуйнма аманат бувсса улча щилли ябантIисса? Кьянатсса бурча куну, кьакъабитлай, зунттавусса оьрмулул шартIру къулай дан­сса чаранну хIакьинусса каширдах бурувгун жущарагу лякъин бюхъантIиссар», — тIий ур ва.
Зий ур МахIаммад ДР-лул Промышленностьрал ва машлул министерствалий паччахIлугърал программарду зузи даврил отделданул хьхьичIунсса пишакар-экспертну. 2014-2015 шинал уссия ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал Жагьилтурал парламентрал депутатну.
Чялишсса гьурттушинна дуллай ур республикалул жяматийсса оьрмулуву. Жагьилтурал парламент­раву усса чIумал ванал чялишсса гьурттушинна дурссар жагьилтурал политикалуву ва имуществалунсса налогру ратIаврил низамраву дахханашиннарду дан. ХIарачат буллай ур цува зузисса министерствалул чулуха Лакрал ва Ккуллал районнан кумаг бансса программарду зузи дан.
Шагьрулий бувсса жагьилтал буттал кIанттуягу, мархраягу ябувцун хъуни шай. Миллатрал кIулши чантI увку­ссагу нажагьссавагу къахьунабакьай. МахIаммадлул гьарца бивгьусса ссихIгу, ябитавугу буттал улклухсса ччаву асар хъанахъи­сса дур. Аьрщарай ша бизавура хIурматрайсса дур. «Жула ппухълуннал захIмат бивхьусса, жанну дуллусса аьрщир ва. Билаятрангу, паччахIлугърангу хайрну зий диркIсса аьрщир. ХIакьинугу мукунна зузи дан бюхъантIиссар», — тIий ур.
Ди. Хъусращиял жямат захIмат ххирасса агьлу буссия. БакI дусса чIумал. Совет заманнай Дагъус­ттаннай ца яла хьхьичIунсса колхозирттал сияхIраву цалчинминнувух диркIссар Хъусращиял колхоз. Яла аргъ дуну, ахIвал ххуйну тIурча Хъусращиял агьлу ялапар хъанай бивкIссар МахIаммадлул ниттил буттауссу Буниямин Аминов колхозрал хъунамасса чIумал. Райондалул бакIчитал, цукун хьувивав тIий, кIихIуллану ливчIсса чIумалгу, гьамин вари хьусса Бабаюртуллал кIанттайсса аьрщарай ппиринж ххяххан бан бакIрайнгу лавсун, ххаллилсса бакIлахъия дучIан дурминнава­сса ца. Оьрмулул бугьараминнал бусласимунийн бувну, зузи кьинирдан колхозниктурайх бачIлай бивкIссар тоннардайсса ппиринж. Миччар хIасул хьусса лак­раву «Хъусращиял ттукранма ппиринж бишай­ссар» тIисса калимагума. Ппиринж бакъасса, агьалинайх ялагу бачIлай бивкIссар къутаннайсса аьрщарай ххяххан бувсса ахъвазан, гьивч, къалпузру. ЗахIматрал кьадру бу­сса, кагу, дакIгу марцIсса, агьалинай дакI цIуцIисса бакIчинал каялувшиндаралу къурув зунгума балайлущал буккайсса бивкIссар шяраваллил агьлу. ЗахIматкашнавух къурувгу, мащай ризкьилухагу зий бивкIссар Бунияминнул кулпатгу, уссурссугу. Ванал уссу Рамазан (Угъла Разу) оьллал фермалий каялувшиву дуллай ивкIссар таман­сса шиннардий, мюрщи­сса оьрчIру-душругу хъунанащал архIалсса давуртту дуллали бувну. ЗахIмат ххирасса кулпатраву хъунма хьусса Зулпатлул арсругу хIакьсса зунтталчунал хасиятрай тарбия бувну бур. Ппухълуннал яхIгу, къириятгу вайнначIа ирсирай нани­сса хъусри.
Цайминнаха къалавхьхьусса буссар МахIаммадлул бу­тталмур авладрал кьадаргу. Зун бавссарив ца кулпатрава ряха уссу Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий талан лавгун, ря­ххунналагу ватандалухлу жан ду­л­лусса кулпат Дагъусттаннай бушиву? Бавшиву къакIулли. Ух­ссавнил Ккавкказнаву буссар ватан дуру­ччин лавгсса арулагу арс дяъвилул майданнайва ливчIсса, Ухссавнил АьсатIиннал Дзуарикау шараватусса Газдановхъал кулпат. Да­гъусттаннайгу буссар Хъусращатусса Валиевхъал кулпат, ряха арс — Юсуп, Аьвдуллагь, МахIаммад, ХIажи, Зайпу­ттин, Рамазан, ватандалухлу талан лавгун, цаннанмагу махъунмай зана хьун нясив къавхьусса. Вайннавасса цаннал цIа духьунссар МахIаммадлунгу дирзун. Муниятугу духьунссар ванал дакIниву буттал кIанттухсса ччаву куртIсса, буттал кIану цIу буккан бансса зувугу оьтту-ттурчIавун дагьсса.
«Жущала гьарцаннащал най буссар ппухълу ва ирс. Ппухълу — аьпалуву, ирс тIурча – хияллаву. Гай бакъахьурча, жувагу бакъа­ссару. Аьпа ва хияллу бакъасса инсан къаикIавай тIий», — укун учай МахIаммадлул.
Депутатшиврийнсса кандидат хIисаврай Ккуллал райондалул шяраваллавух уклаки­сса чIумал ванал итталун багьунни чIявусса цайми буруккинттугу. ХIатта оьрчIру бялахълансса гьайжакрувагу (качелартту) бакъасса шяраваллу. БувчIавуртту къуртал хьуну махъ, цува депутатну къагьарчагу, МахIаммадлул цала чулуха Ккуллал райондалул 14-гу шяраваллин буллунни гьайжакру ва ттупру.
ЦIуйшиял шяраваллил бакIчи Мядаев Малик оьвтIий ия жул редакциялийн, МахIаммадлухь жяматрал цIания барчаллагь баян бан.
«Жул шяраваллил щалвагу жямат махIаттал бувну бур ва жагьилнал дурсса дугърисса тIулул. Депутатъталну бувчIумивагума бувчIавурттая махъ, цала буллу­сса махъругу хъамабивтун, бакъа-къатIа шайссия. Депутатну къалавгминнал тIурча, къа­ччан бивкIун, халкьуннал чулухуннай бакIрагу къадугьайссия. Цува депутатну къагьарчагума ва инсаннал жул шяраваллих ттинин щилчIав къадурсса къулагъас дурунни. ДакI дарцIуну ура цайми шяраваллал оьрчIангу укунма­сса ссайгъатру тIайла бувкшиврий ванал. Шяраваллил агьлу зукьлай, тIалайбацIу чIа тIий бур МахIаммад Валиевлун. Чирину тIайла бацIаннав тIий бур».
Гьай-гьай, инсаннан хъинбала бан я депутатшиву, я къуллугъ къааьркинссар, дакIниву халкьуннах­сса ччаву духьурча. Иман дакIниву думанал хъин­сса давуртту Аллагьнал ххуллийгу дувайссар.
Ца яла ххуйма дуклаки оьр­чI­шиврий дакIний лив­чIун ур МахIаммад Совет Союзрал КIийла Виричу АхIмад-хан Султаннул цIанийсса Каспийск шагьрулул 8-мур школа-лицейравугу.
«АхIмадханнул варис» тIисса цIа школалий дуклакийнигу, къуртал бувну махъгу бюхттулну ларсун наниминнавасса цар МахIаммад. Нара ванахь дарс къадиширчагу, ттун ва багьавай ххира хьу­сса, дакIний ливчIсса выпускникри. Гьарца мероприятиярттаву гьуртту шайсса, низамрай авкьу­сса оьрчI ия. Школа къуртал бувну махъгу чан къадурунни ванал школалухсса къулагъас. Ххувшаврил 70 шинал юбилейрал хьунийн ванал бунни АхIмад-хан Султаннул аьпалун­сса акция – дуклаки оьрчIругу лагма лаган бувну, школалул хIаятраву бувгьунни мурхьру», – буслай бур школалул тарбиялул даврилсса буллалисса завуч Кизханум Гъазиева.
Ванал классрай каялувшиву дуллай бивкIсса Лайла Далгатова:
— МахIаммад дуклакисса кла­сс­рахь на 5-мур классрая тиннай дишайссия оьрус мазрал ва литературалул дарсру, 9-мур класс къуртал бувну махърив багьра классрал каялувчину. МахIаммад ттун ттулвамур классраву дуклакиминнаяргу ххирасса, дакIнил лавсъсса оьрчI ия. Анжагъ кьимат ласуншиврул акъача, бунияла кIулшивуртту ласун хъит тIисса, гьарца дарсирайн хIадур шай­сса, мяърипатралгу, тарбиялулгу иялсса оьрчI ия. Цаягу учитель акъассар МахIаммадлуя цIа къадансса. Цайминнах къаурувгун школалул оьрмулуву цайва бумур байва – субботникирттайн хьхьичIа-хьхьичI уккайва, гьарца мероприятиярттай хъар цайнна ласайва. Спортрал давурттавугу хьхьичIунну гьуртту шайва.
Ванан кIула архIал дуклакиминнал дянив къалмакъал хьусса чIумал дяниялу дуруччин. Зунттаву хъуна къавхьунугу, дакI зун­тталчунал дусса, миллатрал, халкьуннал хIурмат бусса хIакьсса дагъусттанчу ур. Вайннал кулпатва буссар хъинну ххуйсса, интеллигентныйсса. Нину родительский комитетраву буссия. Ччя-ччяни бучIайва школалийн ялтту бу­ккан. Тарбиялул даву вайннал кулпатраву магьирлугърал даражалий дирхьуну дур. Ванал хъунама ва чIивима уссурвавраягу цумацагу учительнал ххуйсса, хъинсса бакъа къаучинтIиссар.
МахIаммад хьунаавкьусса кьини ттул оьрмулуву яла ххаримур кьинир, душварачIан оьвкуну, тайннащалгу кIидачIара ттулла ххаришиву. ДакIнин, аькьлу-кIулшилун, бюхъу-гьунарданун лавхьхьусса талихIгу булуннав тIий дуаьлий бикIара гьарца ккавктари.
МахIаммадлуву миллатрал кIулши цуксса чантI увку­сса дуссарив исват хьунни ванащал Лакрал театрдануву «Хан-Муртазааьли» спектакль ххал буллалисса чIумалгу.
«ХIакьину жува пахрурдай буру Хан-Муртазааьлиягу, миллат­рал виричусса тарихраягу. Амма так ппухълуннал виричушиврия пахру-ххарарду буллалаву къагьа­ссар. Ттуршукурдай ппухълуннал цачIун дурмур, турлих дурурччумур ядансса жуйвамур буржгу хъамабитан къабучIиссар. ХIакьину акъархха цучIав буттал кIану турлих буруслай, амма сайки щалва улча эяллай бацIавай бур. Аьрщи оьнна дур. Жагьилтал тIурча, давуртту дакъа, миха-тиха бишлай бур, аьркин бакъасса чулийнмай баклай бур», – укунсса бур МахIаммадлул спектакль ккавккун махъсса пикрирду. Аьрщигу, жагьилталгу зузи бансса ххуллурду ляхълансса ниятрай ур.
«Жагьилшиву – му хиялли. Вихшалар. ГьунардачIансса хъитри. БучIантIимунил цIанийсса хъуни­сса ниятрур, хьхьичIуннайшивурттал дайдихьур», – увкуну бур туркнал чичу Хикмет Ран Назымлул.
МахIаммадлулми хияллу ва ниятругу буттал улклул ялун бучIантIимуницIун бавхIусса бур. Бартлаганнав хияллугу, чулийн дукканнав ниятругу.