ОьрчIшиву ххарину гьаншиврул

35image_9Бувну бур КIулушацIрал шяраву. Педучилище ва Дагъусттаннал пединститутрал байбихьулул классирттал факультетгу къуртал бувну, 16 шинал лажиндарай зий бивкIун бур ХьурукIрав чансса оьрчIру бусса школалул хъунмурну. Муния махъ 8 шин дурну дур Лакрал райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул каялувчину зий. Мичча лавгун бур ДР-лул КIулшиву дулаврил министерствалий зун. ХьхьичI аьмсса кIулшиву дулаврил отделданул каялувчину, яла кIулшиву дулаврил ялув бацIаврил отделданий зий дурну дур 8 шин. 2014 шинал бивтун бур Гъумучиял детсадрал хъунмурну.

Зулайхат Тахакьаева
«Караматсса чIун» («Годы чудес») — увкуну бур оьрчIал оьр­мулувусса цалчин­сса ххюра шинайн ахттарчитурал. Ва бур бунияла асардал вибувцIусса оьрмулул бутIа. ЦалархIал захIматсса ва хIазсса чIун – багьлай-бизлай, никру лихха-личча дуллай, хъуниминнал ссавур диял къахъанахъи­сса ва мува чIумал мазгу, аькьлу-кIулшигу, бюхъу-гьунардугу итххяхлахисса.
АцIва бутIул урчIва бутIа жунма хьунабакьлакьисса инсантурал ми цивппа бусса куццуйссар – хъинсса ягу оьсса, мюнпатсса ягу бучIи бакъасса, миннан дуллусса тарбиялух бурувгун, увкуну бур ххюрахъул ттуршукулул хьхьичIва цIадурксса ингилиснал педагог ва философ Д. Локклул.
Мунийн бувну, хъун хъана­хъисса никирал ялув хъуннасса жаваблувшинна, хIатта нитти-буттахъайнияргу, дур детсадирттавусса тарбиячитурай. Цанчирча детсад буну тIий инсаннал оьр­­мулувунсса цалчинсса шачIану. Му шачIану цукун лавхърив, муниха лавхьхьуну битлай ур инсан гихунмай кIулшивурттачIансса ххуллу.
«ОьрчIру ялапар хъанан аьркинссар ххуйшиврул дунияллий – тIуркIулул дунияллий, магьлул дунияллий, музыкалул дунияллий», увкуну бур жула хьхьичIунсса педагог В. А. Сухомлинскийл.
ОьрчIру ххуйшиврул дунияллий ялапар хъананшивруллив аьркинну дур ххуйсса шартIругу. Ми тIурча хIакьину жучIара гьарца детсадрай дакъар. Амма, нажагьсса бухьурчагу, бур бю­хъайссаксса шартIругу дузал дурну, оьрчIаву дакI дирхьуну зузи­сса тарбиячитал, детсадирттал каялувчитал.
Лакрал райондалий уттинин зий буссия бувагу ца детсад (вай гьантрай тIивтIунни ца уттигу). 1940-ку шиннардийва бувсса, духсса ттизаманнул тIалавшиннардацIун къадаркьу­сса. Ца диялшиву ци дия ва зданиялул учирча, му неххацI, гьава марцIний, щюллишиву гьарзаний бушиву.
Дурусну 2 шин хьунни Гъумучиял детсадрайн каялувчину Муртазааьлиева Лиана Исмяиллул душ зун бувкIун.
Жунна гьарцаннангу кIулли вай 2 шин жула билаятран цук­сса захIматсса хьу­ссарив – тIалавшиннарду хъунисса, каширдуми ссуссукьусса. Амма бюхъу бусса каялувчинал карунниву даву щаран дикIай, дурагу дакъанийгума шартIругу дузал дай.
Зумух ласунгума ламус хъанай бур шикку уттинин къапувагу къабивкIссар учин. Уттирив къапулийн ящайхтува бувчIлай бур ва бушиву оьрчIру заназисса идара. ХIакьину оьрчIру хьунабакьлай бур цанна яла ххирамур мульт­фильмравасса «Лунтикравасса» персонажтурал (вайннал суратру дур къапулий). Гьай-гьай, хIисав бувну буркьай Лиана Исмяиловнал чIун нигьачIисса душивугу – бакIрай бавцIуну бур къапулий домофон бишин.
Гьарза хьуну дур хIаятраву тIутIив, ххяххияртту. Кризисрал щатIи чIарах къабуккарчагу, ляркъуну дур райондалул администрациялул каялувчитурал детсадраву чIири-хъунсса давуртту дансса каширдугу. Дурцуну дур канализация, гьарца группалуву дирхьуну дур унитазру. Бувну бур цIусса котельная ва янна шюшай кIану. ЦIу дурну дур шану-кIараллу, виргъанну, лултту-ялттусса.
Рязину бур оьрчIал нину-ппу дукралиягу, гьарца кьини дикIу­щалсса дукра дикIай, тIий. Мяйжаннугу, ттуннагу дакI даркьунни менюрай. АцIва гьантлий­сса меню цIакь дурну дур медсестрал. Аьдатсса накь ва кашарду бакъасса, мивун ялагу бухлай бур укунсса идарарттай нажагьрарагу къадикIайсса дукрарду: нисирал буркив, личIи-личIисса салатру (га кьини ахттайн­сса­ннун дия, гьивхьгу дирчусса, чIикIунтIалул салат), кьаркьсса ахъулссаннул сокру (мивун витаминнугу хIала бувсса), ахъулсса, йогуртру, печенье.
«Детсад казенныйсса идара бухьувкун, нитти-буттал оьрчIах буллалисса багьлул арцу гьарца кIанттай ккаккан дурну дуссар райондалул бюджетравун дичлан. Амма жул тагьар дурчIлай, райондалул каялувчитурал ми арцу садикран кумагран шиккура дацIан дан хIукму бувссар. Ца оьрчIан кьинилун ккаккан дурну дуссар 63 къуруш. Миннул ялун жуща бювхъунни нитти-буттахъал дуллалисса арцуя ххи дан. Акъарив жуща ча шайссия укун ххуйсса дукра оьрчIан дуллан? Масалдаран, ччатIун кка­ккан дурну дур 100 гр., жу дулайссар 120 гр.», — тIий бур Лиана Исмяиловна.
Ххи бунни нитти-буттахъая ратIлатIисса арцуясса арцух зданиялул магъи ва бяшкIантту ба­ххана бан дакIний бушиву.
Барчаллагьрай бур райондалул бакIчи Юсуп МахIамма­довлуйн ва ванал хъиривчу Абакар Къюннуевлуйн, цуппа детсадрай каялувшиву дуллай байбивхьуния шинмай цинма вайннаясса кумаг мудан асар хъанай бушиву кIицI лаглай.
«ХьхьичIра-хьхьичI къула­гъас детсадирттах дикIан аьркин­ссар. Ва буну тIий оьрчIал тарбиялул гьану бизлазисса кIану, — тIий бур детсадрал хъунмур тарбиячи Магьият АхIмадова. – Цими бакIчи аххана хьурчагу ттинин райондалий, садикрал чулухуннайсса дахханашинна къархьуссар. Лиана Исмяиловнал хIарачатрацIухри вайксса давуртту дан бювхъусса».
Цинявппа группарду зий байбивхьуну бур ФГОС-рай. Гьай-гьай, захIматри шяраваллил оьрчIан Москавлив зузисса программа лаласлан. Махъсса шиннардий итадаркьуну дур ФГОС-рацIун дархIусса регионал программа. Гъумучиял детсадрал тарбиячитуралгу ххалдиргьуну дур му регионал программалийн чул бивщусса кIулшиву дулаврил программарду. Ми программардайн бувну, гьарца тарбиячинал чичайсса дур цанна­сса планну. Сайки цинявппа тарбиячитурал бувккун бур ФГОС-рай зунсса пишакаршиву ларай дайсса курсру.
«Амма жучIа дакъар ФГОС-рал тIалавшиннардацIун дакьлакьисса каширду. Бакъар спортзал, музыкальный кабинет, мероприятияртту дуллансса кабинет. Къумашиву дур. Ба­къар методист ва психолог зунсса кабинетру, аьркинсса инвентарь, пособияртту», — тIий бур каялувчи.
Амма, захIматшивурттах къабурувгун, оьрчIащал дуллай бур аьркинсса давуртту. ЦIусса ду­ккаврил шин дайдишавривун циняв школарттай ва детсадирттай дувайсса Мусил ссутния тIайла хьуну, гьарцагу мероприятие шай ларайсса хIадуршиндарай. Ниттил кьинилун, ЦIусса шинан, Ватан дуруччултрал кьинилун, 8-мур Мартрал байрандалун хас дурсса утренникру. КъавтIи бивчуну, бартри дурну хIазну хьунадакьайсса дур Интнил хьхьу. Космонавтътурал кьини лагайсса бур Муса Маннаровлул цIанийсса музейравун, Гъумукун бухлахисса кIанттайсса ракеталучIан. Ххувшаврил кьинилун хасъсса мероприятие дувай ххишаласса гьавасрай, пахрулий. ОьрчIру буруччаврил кьини гьуртту шай райондалул лагрулийсса мероприятиялий, муниву буллалисса конкурсирдай, выставкарттай. Лагай экскурсиярттай.
Детсадрай зий ур 12 тарбиячи, аьмну 17 педагогический зузала. Махъсса шиннардий школарттай тIивтIуну бур подготовительный группарду. Гъумучиял детсад микку зузи­сса педагогтурангу кумагчину буклай бур. Миннайнгу оьвкуну буллай бур семинарду.
ДарцIуну дакъар давуртту детсадрал хIаятравугу. Шикку зий бур усттартал.
«Гьарца гъарал ларчIтари паркравасса щин детсадрал хIаятравун дагьлай, бяр бацIлай, азурда хъанай бивкIру. ЦIана шикку чIирагу, щин лагайсса ххуллугу буллай буссар, — буслай бур Лиана Исмяиловна. – Ва бетон бутIлатIисса кIанттай бантIиссар оьрчIру бялахълан­сса площадка. Шикку тIурча бикIантIиссар ххют дагьайсса беседка. Вай цимурца дуллали­ссар «Единая Россия» партиялул чулуха ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал депутатну Лакрал райондалия нанисса Абуев Жяъппар Зораблул арснал дуллусса арцух. Ванал детсадран дуллунни 500 азарда къуруш арцул. Вай арцух ялагу бишинтIиссар 6 чIавахьулу. Ми заказ бувну буссар».
ЦIанакул Гъумучиял детсадравун занай ур 126 оьрчI, 2 шиная школалийн гьаннинсса оьр­мулул. Миннава 19 гьан тIий ур 1-мур сентябрьданий 1-мур классравун. ЦIакь хьусса аьдатрайн бувну, 1-мур классравун нанисса оьрчIру бучIайссар садикрайн, шикку детсадрахь ва тарбиячитурахьгу барчаллагь увкуну, тIутIал кацIру ва шардугу кIунттихьну цала тарбиячитуращал лагайссар школалийн.