ЯтIулми, кIялами, жулами, щилчIавми

Инсантурал дянив жяматрал иширттан хас бувсса ихтилат буллалисса чIумал, чIявуми къуллугъчитурал «На политикалувух акъара» тIисса калима кIицI дувай. Амма, ккурчIав, ссукIурай, цукун-дунугусса ккурандалий щябивкIний, кIицI къабувайсса, ихтилатирттаву гьаз къабувайсса масъала къабикIай.

ТIайлар, жуй, кказитирттай макьалартту чичлачисса пишакартурай, тIайланна къадагъа къадихьларчагу, цала давуртту «кIурчIулттувух ду­ккан дуллалисса» макьалартту лахъ къуллугъчитуран тIааьн дизлан къадикIай. Гьай-гьай, цала «рейтинг» яларай дагьан дуллалисса макьалартту къаччан дикIайхьунссар.
Амма дакIниву хIасул хъанахъисса, кIулшиврул луртамалийн хъар хьуну, лагма хъанахъимур цинцилттай бивхьусса чIумал, дакIниймур аьч къабувну ацIан бюхълан къабикIай. Ми цала пикрирду чIявуну аьч буллан багьлагьишиврия мудан кIицI бувай Дагъусттаннал БакIчинал. КьюлтIсса зат бакъар, Рамазан АьбдуллатIипов Дагъусттаннал БакIчи хьуну махъ чIярусса дахханашивуртту хьунни, министртал баххана бавриву дакъа, районнал бакIчитал баххана бувавривугу. Жула Дагъусттаннал БакIчи кутIасса чIумуй анаварсса дахханашивуртту дуван ччай ушаврийн бувну, вайми, ванаяр ялавайми, къуллугъчитал ванал хъирив лаллай бакъар. Мунийн бувну чIалай бур ца-ца чIумал къуллугъчитуран аьркинну бушиву цала даву янилун дагьлагьисса кьяйдалийн дияннин, къамяйра ссятрай зунча, цахъис лахъисса чIумуй кабинетирттаву щябикIлан.
Жула Аьрасатнал ХIуку­мат­рал, мукунма Дагъусттаннал Рес­публикалул экономикалул ишру захIмат хъанан бивкIунни чIаххувсса Украиннай хъана­хъисса ишру багьана хьуну. Да­ххайсса хъуслил багьри лахъ хьунни. Амма зузиминнал харжив ялавайнува ливчIунни. Баян бувунни ХIукуматрал казналува арцу ласайсса зузалтрал харжив гьаз къабувантIишиву. КIицI буван ччива ми бушиву учительтал, аьлимтал, инсантурал, гъаттарал хIакинтал, культуралул зузалт, кказит-журналлал пишакартал, социал идарарттал зузалт, оьрчIал багъирдал зузалт, законну дуруччай идарартту ва аьрали зузалт. Казналува харжи ласай­сса пишакартуран хIисавссар материал зумуну цичIав къадай­сса зузалт. Материал зумуну хъус итадакьайсса, хIаллихшиннарду биттур дувайсса идарарттал харжру личIиссар ва цала дучIан дур­сса къажанжилуцIун бавхIуну бикIайссар. Бюхъай на буллалисса ихтилат буккултран аьжаив бизан. Амма жула оьрмулуву гьарца зат бавхIуну бикIай хъун кIанттуцIун. Жува аьдат хьуну буру, оьрватIи шатлул кьацIливун кунма, хъуниминнал зумув ялугьлай. Лакрал учалагума бур «Ттархь хъунмурну духьурча, ганийн мютIину бикIан аьркинссар», — тIисса. Мю­тIину икIаву – му инсаннал ххуйсса хасиятрал ца тIиму хъанай дур. Амма ттунма (ва ттула дакIниймур кIибачIлачIисса ихтилат бухьувкун) цала дакIниймур кIукIлуну, хъунаманан къаччан къабикIанну ганахь аьч буван шайсса инсантал ххуй бизай. Мукунсса инсаннайн учайхьунссар аькьлукар куну.
Аьлтта чIалай бур Аьрасатнал ХIукуматраща циняв диялдакъашивурттал хъирив лаян къабюхълахъишиву. Мунийн бувну ттун чIалай бур хIукуматрал каялувшивруву чара бакъа дахханашивуртту дуван багьлай бушиву. Ми дахханашивуртту дайдишин багьлай бур КIанттул муниципал сакиншиннардаяту. Демократиялул зумунусса дахханашивуртту шикку гай яла оьккими каялувшивурттал журалийн кIура дарну дур. Шяраваллал, шагьрурдал бакIчитал монархтурайн кIура баллай бур. Цал къуллугъ биривма укьан ччай акъар. Ганал даву ххал дувайсса цучIав ­акъар. Таксса инсангу ялугьлай ур ганал даву, цурив чарив увкIун ххал дуван аьркинсса куна. Шяраваллал ва шагьрурдал жяматрал бувчIайсса депутатъталгу администрациялул бакIчинал давривух хIала буххан ччай бакъар. Мунийн бувну, ттун чIалачIисса кьяйда, закон дуккан дуван багьлай бур, шяраваллал, шагьрурдал депутатътурал даврийн кьамул уван багьлагьисса контрактрал лагрулий ца миллатрал инсантал яхъанахъисса шяраваллаву, шагьрурдаву цамур миллатрал инсан итан багьлагьишиврул.
На уттигъанну ккалай уссияв Николай Карамзиннул чивчусса «История Государства Российского» тIисса гьанусса тарихрал лу. Шиву ттун бакIрайн багьунни ччянива Аьра­сатнаву чансса аьрщарал заллухъру хьусса князтал куннащал кув биллай, цаннал гама ухлаган уллай, ахир-зума дакъасса чIумал, цамур билаятрая «варягтал» тIий цайва каялувшиву дувансса инсантал буцайсса бивкIшивриясса хавар. Гания махъ жула ихтилатирттавун бувххун бур чил инсаннайн «варяг» тIун бивкIсса махъ.
ХIажимурад ХIусайнов,
ш. Вихьул