Мубаракнал наслу

30_foto_7Зумаритавал кьини на лавгссияв МахIачкъалалив, Котрова кIичIираву ялапар хъанахъисса ттула дус Исмяилов Сагид ва ганал нину барча бан.
Сагидлухьхьун ссаламгу буллуну, га барчагу увну, жу ганал ниттичIан бувхссияв. Баргъ бивтсса кьатIату дюхлулсса къатлувун увххукун, ваца алжаннал багъирдал ххюталу хьусса куна, игьалавгунав. На хьулухатува:
— Зума кьамул даннав, ниттил­ссу Гулизар! – куссия.
Вилссагу даннав, ттул арс! – жаваб дуллуна кроватьрай щябивкIсса бугьарасса хъамитайпалул – Сагидлул ниттил. Яла Сагидлуйн «амру» бувна: «Жулаврду дула мунан – зумаритавал цадакьа!» — куну.
Сагидлул ттун кIялара-кIяласса жулаврду дуллуна, лухIиминнуву гъинттул ччанну гьухъа битлан бикIайссар, куну. Яла ганал увкуна:
— Мадугьара тIий уна, мютIий дан къабюхълай, зумарду дургьунни, чурххай хIал бакъа дуна, инжит хъанай дуна…Нарагума цаппара лях итадакьав, гуж багьлай буну, ванил тIурча, яхI бунни.
Вай ттула дуснал кусса мукъур­ттил на пикрирдавун увтунав: мяйжаннугу, оьрмулул бугьараминналмур ник жуярва, ттизаманнул никираяр, кьянкьа-кьурчIиссагу, яхI-намус, адав ххиссагу дурча. Буттахъал, ниттихъал яхIгу, асгу жувува ялу-ялун чан хьуну най бур. Иш укун бачирча, жува гайннан лайкьсса наслу къахьунссару…
Угьарасса инсан, улу, ливсса ттизаманнул хьхьириву яхьуну ливчIсса жазирану чIалан икIайча. Мунияту ттун Сагидлул нитти-буттая бусан ччан бивкIуна. Бюхъайхха, чIун ларгукун, махIаттал хъанан, вагь, укун­ссагу бивкIун бурхха халкь, тIий.
Жу, урттил чяйгу хIачIлай, ганищал жапрайн багьссия. Яругу мюрш бивтун, бугьарашиврул гьайбат дусса лажингу кIялану, Гулизар бур цихьва цIувххумунихьхьун, оьрчIи къабувну, бусса куццуй жаваб дуллай.
— Зул Гьуйннал шяраваллил тарих аваданссар тIун бикIайхха, буси ци-бунугу щарния.
Гулизар ца мугьлатрайсса шугълурдавун лавгуна, гассят яругу гьаз бувну, буслан бивкIуна:
— Мяйжаннугу, жул щарнил тарих аваданссар. Цурда щар дирхьусса кIанугу ляличIисса, хъу-лухччинул бювхъусса, уртту-тIутIан, вацIран лавгсса буссар. ХьхьичIава шинмай жул щарнийн ЧIава Маккагума учайсса бивкIун бур. Жул чIирисса шяраву увччуну уссар 8-9 щайх. Щарнил хьхьичIсса хIатталлив, вацIлул зуманив, буссар имам Шамиллул найпнал, Гьуйннал Мубаракнал — Гъази-МухIаммад-апаннинал зиярат. Га цIа дурксса талатала, имамнал бурттигьалтрал бакIчи ивкIссар. Жул кулпатгу га щайхнал наслулияссар. Мунияту духьунссар, ци замана бучIарчагу, жул кулпатраву тачIав дин-чак кьа­къаритайва.Так дакIнийри, аьпа бан цал, ттула бутта совет хIукуматрал лавай авцIусса ивкIшиву. Ганал гъанчу колхозрал ва советрал председательну бия. Гайннал амрулийн бувну, аквар къатIуншиврул, мизитрал минара зевххуну, муххал мачI дирзуна ттул буттал. Минаралий­сса цIубарз ва цIукугу хъус дан шаппай лавсун увкIуна. Ниттил ганахун дяъви бувна, му даву цан дав тIий, ттул къатлувун хIарамсса хъус къадуххантIиссар тIий. Ганалгу га цIуку ппалав магъулун ливкIуну гьан бувну бия. Гьунттиймур кьини, ина вих къахьунссара, ттул арс, жул оьл зурзу-кувку тIий, ссакарат буллуну, бивкIуна. Хъиривмур кьини чугу ганил хъирив лавгуна. Найрду вивх багьуна. Къатлуйн барча ба­къашиву дагьуна. ЧIал къавхьуну цаннал хъирив ца мюрщисса оьрчI ва душ ливтIуна. Нину ва ппугу личIи хьуна.
— Буси инава чув бувссарав, чув дуклай-зий бивкIссарав, вила оьрмулул хавар, увкуссия на.
Га, анавар къабувккун, канихьсса чIюндалий кюрщантру кунма, ца-ца бутлай, хIалимну буслан бивкIуна.
— На бувссара Гьуйннал шяраву. Ттун гьашину 90 шин хъанахъиссар. Ттул бутта МахIаммад ва бава Ххадижат личIи хьуну бия. Жул кулпатраву 3 душ бияв. Ца оьрчI ва душ, нукIува кусса куццуй, ливтIуна мюрщину буна. Жу кIива ссу ливчIунав: нагу, Майсаратгу. Бутта, жугу кьабивтун, щарссагу дурцуну, лавгуна. Жу ликкурттай бацIан бувнав ниттиуссу МахIаммад-Камиллул, аьпа бан цал…Жул Карашращал сельсовет ца бикIайва. Мукьва классрал школа къуртал бувссар Гьуй, ялун кIива класс Карашрал шяравугу бувккуссар. Макьсудов МахIаммад тIисса учитель икIайва Гьуйятусса, Карашавма тIурча – МахIаммадов Баттал тIисса. Ганал кулпат Аймисай Гъумучатусса бия, ганилгу жухь дарс дирхьуссар. Та чIумал арулва класс бикIайва. Амма, дяъви байбивхьуну, ттун дуклакаву кьадитан багьуна. Учительтал дяъвилийн бувцуну, школарду лавкьуна. Ттунгу чIаванияцIа захIматрал кьадру кIул хьуна. Зий бикIайссияв колхозрал къурув, хъу ттихIлай, цулуй, ттукрай увал къаврду ххилай. На комсомолданувунгу бувхссияв, активистнугу буссияв. Жяматрал давурттайн хьхьичIва-хьхьичI бачайссияв.
ХIату тIама кьуркьуну, къарду дурну, мукьав лархъун, гай даххан Гъумукун, ГьунчIукьатIув, КIундив лагайссияв. Къаралчитал зехлан бикIайвача, мунияту чани хьуннин кIанттайн биян хIарачат байссия. Налогру хъунисса дия, ми лахъаншиврул, тIама даххарча дакъа, цамур бансса бакъая. — Гулизардул ухьвай куну, кIусса ссихI бивгьуна. ЧIалай бия ганин захIматсса оьрчIшиву хьхьичI дацIлай душиву. Цаппара хIаллава бяливчIсса хавар гихунмайгу бувсуна:
— На цал пирмалий дояркану зий бивкIра, яла – завпирману. Гъумукун 4 зуруйсса курсру ца шинай, 2 зуруйсса хъиривмур шинай бу­ккин гьан бувнав, завпирману битаншиврул. Жухь дарс дихьлай икIайва Маъмун тIисса учитель. Му ппурттуву ттучIан жула шяравасса хъамитайпа бувкIуна, цила арсначIан аьрайн чагъар чича тIий. Нагу чивчуссия. Ганил арснан цIа дия Аьвдулкьадир. Гайннал кулпат ччянива Хасаврайн бивзун бивкIун бияча, бутта ивкIукун, уччин шяравун лавсун бувкIуна. ХIасибул-калам, Аьвдулкьадир Польшанаву талатисса чIумал бивну бивкIун бур му ча­гъар. Къизгъинсса рищаву хьуну, цив буссияв траншеярттаву лабивкIун тIий буслай икIайва яла Аьвдулкьадир. «Зад бакъархха ивчIарчагу, так шярава чагъарвагу бучIайссания», — тIий уссияв тIарча, мунинма кунма, ялун бивуна тIар полевой пучттагу, кухнягу. Цув уссия тIар пулеметнай роталул командирну. Роталуву аьдат дия тIар, чагъар бувкIукун, къавтIун бизайсса. Ивзра тIар цувгу къавтIун. Муна микку цахьхьунма цала махъ буллуссия тIар, агана ва чагъар чивчусса душ щар хьуну бакъахьурча, ттунма буцинна куну. Ганал жаваб гьан дурну дия ниттичIан, цан махъ кутIа ба тIий. Ганал ниттил на буцин кунав. Аьвдулкьадир ивкIун ия ганихь на цачIанма тIайла букки тIий. Га ивкIун ия Берлиннал ца секторданул комендантну. ЧIаххуврайсса цамур секторданул комендантнугу ивкIун ия, яла, махъ АмерикIанал президент хьусса инсан – хъунама Буш. Гайннал дянив дусшивугу хIасул хьуну дия, цанначIан-ца буххайсса-буккайсса бивкIун бия. Амма на цукунчIав рязи къавхьу­ссияв тихун гьан. Ттун буттал шяравалу дуниял хьуну дия. Щаву дирсса Аьвдулкьадир комиссоват увну, Гъумукун увкIуна. Ганал Лаккуй барз ва бачIи бувна. Яла ма­хъунай лавгуна. Ца шинава ганал ссу бувкIуна ттуйн цила хъатIийн оьвчин. Жу гиккун бияннин гагу фронтрая увкIун лявкъунни. Ганал ниттил хъатIи бан хIадур хьу куна ттухь. Хъунма хIал лях къалавгун, ттунгу хъатIи бувссар. Му чIумал ттун дахьра 18 шин там хьуну дия.
— Зула цачIусса оьрмулиятугу ци-бунугу бусарча ччива.
— Бусан личIисса цичIав ба­къар. Аьвдулкьадир, аьпа бан цал, захIматрая нигьа къаусайсса, оьрчIах аякьа дусса чув ия. Жул дянив кIия арс хьуна – Сагид ва Шагьабуттин. Гайннал кIинналагу ЦIуссалаккуй школа къуртал був­ссар. Муния махъ дуклан бувхссар: Сагид – ветеринаршиву ласун, Шагьабуттин – зоотехникшиву ла­хьхьин сельхозинститутравун. Утти ттул бур арснал оьрчIру хъуни хьуну. Ласнащал нахIуну, бавкьуну жу 60 шин цачIу руртссар. Ганал дия Александр Невскийл орден, Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул орден 1 ва 2-мур даражалул, Славалул орден ва мукунна чIярусса медаллу. Дяъви къуртал хьуну махъгу га зий икIайва партиялул даврийгу, цайми къуллугъирттайгу: школалий учительну, ЦIуссалакрал райондалий уголовнай розыскрал хъунаману, райондалул кIулшиву дулаврил отделданул хъунаману, собесрал хъунаману, партиялул райкомрал отделданул хъунаману, райкомрал секретарьну, халкьуннал контрольданул хъунаману, Гьанжиллал халкьуннал контрольданул хъунаману, Госкомстатрал Дагъусттаннал Учебный центрданул хъунаману 35 шинай зий ивкIссар.
— БацIула, ттун бавссар Аьвдулкьадир Ярузельскийл дус-ихтивар ивкIссар тIий. Му ча нанисса ци хаварди? – цIувххуссия на.
— Иш укун хьуссар. Польша тархъан буллалисса ца къизгъинсса талатавриву генерал Ярузельский душманнал вив лавсун ивкIссар, га канийн учIан ан тамахI бивкIссар. Амма, ялун бивсса кумаграл – Аьвдулкьадирдул пулеметчиктурал роталул цIу дирхьуну, немец лихълахъи бувссар, Ярузельскийгу хха­ссал хьуссар. Та чIумалсса поляк мазрайсса «Горизонт» тIисса журналданий ва иширая балжину чивчуну буссар. Дяъви къуртал хьукун, Ярузельскийл Ххувшаврил кьинилул байрандалийн Варшавалийн Аьвдулкьадирдуйн оьвкуссар, Амма, щавурду ялтту дурккун, гьан къабювхъуна ттул ласнаща. Варшава шагьрулул музейраву дуссар ванал суратгу, буссар автобиографиягу. Цанчирча га хъанахъиссар Польшанал аьрщи фашистурацIа мурахас дуллай ивкIсса, тайннал «ХIурмат бусса гражданинну».
— Вилами наградартту ци дуссар?
— На хъанахъиссара дяъвилул захIматрал фронтрал ветеран. ЦIахъарав бомба бувтсса чIумал, ГьунчIукьатIату Гъумукун дияннин ханнакьру (окопру) дуклай бивкIссара. Яла Моздокрайнгу ханнакьру дуклан тIайла бувккунав. Ттула лявкъусса шагьигу, къулбас дурну, амма лакъавсун, фронтран тIайла буккайссия, «Гитлердул иттав ккуллану щуннав», — куну. Мукунма цайми душваращал жуларду, катIри, нагь-нис, аьрайн гьавккуртту ГъумукухчIин фронтрайн гьан буллан бикIайссияв. 1945 шинал ттун дуллуна «Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул» 2-мур даражалул орден ва «ЦIанихсса захIматрахлу» тIисса медальгу, ветераншивугу, муния мукьах инвалидшивугу. Ттинин дурксса циняр дяъвилул медаллугу дуркIунни. Гьарца шинал 9-мур майрай Ххувшаврил байрандалийн жула хIукуматрал хъуниминная – В.В.Путиннуя, Д.А.Медведевлуя, барча буллалисса тиллугу дучIай…
Ахиргу, на ганихьхьун махъва-махъсса суал буллуссия:
— Ина ва заманнайн ци чара, Дагъусттаннай хъанахъисса иширттая рязину бурав? – куну.
Ганил цила зумуну, аьщуйн щунну, жаваб дуллуна:
— ХьхьичIара паракьатшиву дикIайва, ттул арс. Тти халкьуннан захIматшивуртту ххи хьуну дур. ТIайласса инсан ахIмакь куна чIалачIисса замана бувкIун бур. Ца кулпат кунна диркIсса хIукумат лирну ларгунни. Инсан ялапар хъанансса, зунсса шартIру лякъин аьркинни. ТIайлассар, ва Рамазан АьбдуллатIипов увкIун махъ, пIякьа тIавуртту, литIавуртту чан хьунни. На ганахь миннат бан ччай буссияв, хъунисса зивурдайсса къатри къадуллай, жагьи-жугьул зунсса фабрик-заводру тIитIлатIияра куну. На хъинну рязиссара ганал жула аслийсса аьдатру, хьхьичIазаманнал яннарду, чиллу-чухъри, бузмарду, балайрду, къавтIавуртту цIу дуккан дуллалаврия.
— Хъунмасса барчаллагь хьуннав вин, ниттилссу Гулизар, ттул суаллахьхьун укун гьарта-гьарзасса жавабру дуллуну тIий. Барча хьуннав вил хъуннасса юбилей, цIуллушиву дулуннав вихьхьун!
Ихтилат бувссар
Хизри Илиясовлул