Инсантал бигьалаглагисса, отпускардайсса, каникуллайсса чIун дур гъинтнил чIун. КIирисса чIумал инсантал бигьалаглай бур хьхьирил зуманив. ОьрчIалгу, хъуниминналгу хъунмасса хIаз ласлай бур хьхьирийн, неххайн, бярув щинавун бучIлай. Амма чIявуссаннан кIулну къабикIай щинавун бири-биривний бучIлан къабучIишиву, гьузун бучIлачIийни личIлулну бакъахьурча, щиная хъуннасса нигьачIаву душиву.
Хьхьирил, бярнил, неххал зуманив «Гьузун къабучIиссар» тIисса лишан духьурча, ми кIанттурдай цукунчIав щинавун бучIан къабучIиссар.
ДакIний битияра!
Щинавун бучIан аьркинссар ххал бувсса, хасъсса службардал къадагъа къадирхьусса кIанттурдай. Миккугу, бучIан бучIи буллай бунугу, баччибакъулшиву дан къабучIиссар. Хьхьирил зуманив щябикIайхтува, хIисав дувара цуксса манзилданий гьузунтIиссарув зува. Хъиннува архну гьан кьаст малахIари. Щинавун буххияра хъинну мюхчанну. КъабучIиссар кIул бакъасса кIанттурдай щинавун ххяхлан. ХьхьичIмур кьини миччалу марцIну бивкIхьурчагума, кIюрххилнин щил-дунугу ци-дунугу дирчуну дикIан бюхъайссар ягу щинал ларсун бувкIсса тIаннул къуркъутив дикIан бюхъайссар.
Чув щинавун бучIлай бухьурчагу, щинавун бучIлачIийни дуруччин аьркинсса низамрал тIалавшиннарду биттур дан аьркинссар бала-апатI къахьун. Гьузун бувчIун хъинссар баргъ гъили буллалисса, амма муния нигьачIаву дакъасса кIюрххилсса чIумал ягу маркIачIанмай.
Щин 18-19 градусраяр дяркъусса дикIан къабучIиссар. Гьавалул температура тIурча 20-250С дикIан аьркинссар.
Щинал ва гьавалул температуралух, гьавалул атилшиврух, мурчал гужирах бурувгун ххал бан аьркинссар цуксса хIаллай бучIлан бурив щинавун. Щинавун бучIан яла къулаймур чIун хъанай дур чаннасса, марч бакъасса кьинирду. Щинал температура 180С дусса чIумал гьузун бучIиссар 6-8 минутIрай, 200С дусса чIумал – 10-12 минутIрай, 240С дусса чIумал – 15-20 минутIрай.
ЦукунчIав къабучIиссар бявкъусса зурзу булланнин щинавун бучIлан. Инсан хъинну аьвкъусса чIумал, мунал хьхьару батIлан бикIайссар, ссихI бяличIин, кIулшилия гьан бюхъайссар.
Хъунмасса хIаллай щинаву гьузузисса чIумал зурзу бувххун, инсан оькьан бюхъайссар. Агана щинаву уна каруннил ягу ччаннал хьхьару батIларча, гьанавиххи къавхьуну, паракьатну бурхIай гьузун аьркинссар.
Каруннил кIисри кIункIу тIисса кIул шайхту, анаварну гужирай заккана чIуен бувну, хъит увкуну, ка ялуннай рирщуну, заккана тIитIин бан аьркинссар.
Ччаннал хьхьа бавтIсса чIумал, кьус бивкIун, кIирагу каних чIан ччан бувгьуну, гужирай зучIанма кIункIу бан аьркинссар хьхьа бавтIмур ччан.
Ганзликкурал хьхьа бавтIсса чIумал, кьюршулттучIату, ялтту чулия бугьан аьркинссар бартччан, яла никирава лахIан бувну, махъунмай ттиликIрахун кIункIу бан аьркинссар.
ДакIний битияра, хьхьа бавтIсса чIумал бювчIунбишив зузи барча, ми ччяни итххяххайссар.
Агана, мадарасса хIаллай бявкъусса зурзу булларча, щинава бувккун хьхьирил зуманих чансса кIанттурдайх, амма анаварну, лечин аьркинссар. Яла чурхгу ливхьуну, загар дуллан бучIиссар.
Хъунмасса хIаллай бургъилугу бивкIун щинавун буххан къабучIиссар. Мукунсса чIумал инсаннал ссихI бяличIан бюхъайссар.
Бюхъавай, архну гьузуй малагару, цанчирча зун къакIулссар цуксса хIаллайсса биял хьунссарив зула гуж. Бувхсса хIисав шайхту, гьанавиххи хьуну, ана-анаварну зуманив биян хIарачат мабулларду. Щинайгу бигьалаган кIулну бикIан аьркинссар. Яла къулаймур куц – лякьа лавай уттуишавур. Му чIумал витIянхъру дахьрасса щинайн бас дуллай ва ччанну зузи бувну бикIан аьркинссар. Мукун бигьалавгун, гуж бувкIун махъ, цIунилгу гьузуй бачин бучIиссар. Балики щинавун бучIлачIийни ссихIирал ххуллурдавун щин духхарча, анаварну бавцIуну, бюхъайссаксса лахъну щинал ялув бакI гьаз дурну, гужну хъугьу учин аьркинссар. Му чIумал, щинавугу бавцIуну, кару ва ччанну анаварну зузи дурну духьурча (ялату щинайн кьюч бигьлай бухьурча), бакI хъиннура лахъну гьаз дан хьунтIиссар, хъугьу учингу бигьа хьунтIиссар.
ЦукунчIав къабучIиссар щинал щирипIайлучIан гъан хьун. Щинаву му яла хъуннамур нигьачIавур. Щинал щирипIайлул инсан куртIнивун кIункIу айссар, цувагу мукун гужну, опыт бусса гьузузалащагума уккан къашайссар. Мукун щирипIайлухьхьун биривсса чIумал, куртIну ссихI лавсун щинавун увххун, яла щин нанисса чулухунмай гужну хъит куну, ялув уккан бюхъайссар.
ЧIярусса ххяххияртту дусса кIанттурдай, миннуйн къащунну, щинал ялувва гьузун аьркинссар. Балики кару-ччаннацIун ххяххия ххараххарча, къабучIиссар хъит-шит тIий итххяххансса хIарачат буллан. Синхралсса хъит-шитлил ми хъиннура ххараххан дантIиссар. ТтиликI лувну уттуивхьуну, хIалли-хIаллих, куклуну зува бувкIсса чулинмай гьузун аьркинссар. Мукун кумаг къахьурча, ччанну кIункIу бувну, хIаллих карунних ттирихIин дан аьркинссар ххарарххусса ххяххия. ЩатIив бусса чIумал гьузуй бухьурча, ссихI ласун хIарачат бан аьркинссар щатIи ялув бияннин. ЩатIив нанисса чулухунай гьузуй ухьурча, хIаллих щатIуйнгу гьаз хьуну, махъунай учIан аьркинссар. Агана щатIи «чIира» хьусса бухьурча, щатIуяр цахъи ялавайну вих уххан аьркинссар.
Гьарца инсаннан кIулну бикIан
аьркинссар:
*ЦукунчIав къабучIиссар станциярду, плотинарду, причаллу бусса кIанттурдай гьузун бучIлан.
*КъабучIиссар нанисса жамирдачIан, катердачIан гъан хьун, цанчирча миннул чIарах бикIайссар щинал щирипIайртту, кьурукьру, щатIив.
*КъабучIиссар гьузун ссихIирал дуцIин дурсса затирдайн лавхъун. Миннуй гьузузисса инсаннан хъуннасса нигьачIаву дуссар, хаснува гьузун къакIулминнан. СсихIирал буцIин бувсса камерарду, шанурду хъинну куклуссар, ми дахьвасса мурчал ягу щинал кьурукьрал архну ласун бан бюхъайссар. Цаппара минутIирттайсса цамунихух гьарча, зумания лапва арх буцан бюхъайссару.
*ДакIний битияра: ссихIирал буцIин бувсса шану зуманив уттуишинни аьркин байсса, муний цукунчIав гьузун къабучIиссар. Му щатIи бивщуну кIурабаен бан бюхъайссар ягу лувату ливчуну гьузузиманал цала ялун багьан бюхъайссар. Му бакъассагу, ссихIирал дуцIин дурсса цумурцагу затрай чIалакъачIисса, най дуна ххал къахьун бюхъайсса аьй дикIайссар. Мива гьава бувккун гьузун къахъанай личIайссар.
*ЛяличIинува личIлулну бикIан аьркинссар маскалуву, трубкардащал ва ластирдащал гьузузисса чIумал. Трубкалущал гьузун къабучIиссар хьхьири гьалаксса чIумал. Гьузун бучIиссар зуманичIан гъанну, чара бакъа инсантурал итталу, нигьачIаву духьурча ххассал бувулт чIумуй бучIаншиврул. Гьузун учIлачIисса чIумал бала-апатI къахьуншиврул, низамрал тIалавшиннарду дуруччин аьркинссар. Къавкъиншивурттангу дазу дикIайссар. Цаппарасса хъярч бан тIий гьузузисса дус ччаннацIа угьлай ягу щинавун оькьан уллай бикIай. Мукунсса хъярчирдал ахир оьнин дуккайссар. Щинавун бучIлачIисса чIумал дуснаха аякьа дикIан аьркинссар, му итталу итан аьркинссар, аьркин багьларча мугьлат бакъа кумаг бан.
КъабучIиссар мюрщисса уссу-ссу щиначIа цивппалу кьабитан. Ми хаварбакъулий щинавун багьну, бугъ хьун бюхъайссар.
Цукун кIул хьунтIиссар инсан оькьлай ушиву? Инсан оькьлакьисса чIумал му щинаву тIайлану авцIуну икIайссар, бакI щинавун дахьлаглай, ялун личлай дикIайссар, цал кару галай дуллан икIайссар, яла ацIайссар. Ци зун аьркинссар оькьлакьима ххассал ан?
1. Духьурча къаяхъ, оькьлакьиманачIан гъан хьуну, му кIункIу ан аьркинссар къаяхъ кIуракъадаянну.
2. Къаяхъ дакъахьурча, гьузуй гьан аьркинссар оькьлакьиманачIан.
3. Гъан хьуну, махъачIин хъарацIа угьан аьркинссар, та зуцIуна къалачIунну. Оькьлакьима лачIурча, сукку хьун къахъанай, ххассал уллалима цувагу оькьан бюхъайссар.
4. Ци чулийгу, оькьлакьима синхралну зуцIуна лачIлай, зува сукку хьун къахъанай бухьурча, ца каних мунал лунтту бакI бувгьуну зучIанай кIункIу ан аьркинссар, мунал бакI зуламунищал архIалну, лажин ларайну дикIансса куццуй.
5. Мура канил ссюрхъирах чIуен дуван аьркинссар оькьлакьиманал хъачI, му кIуракъааян, зувагу чулий ягу бурхIай гьузуй зуманивнмай бачин аьркинссару.
6. Оькьлакьима кIулшилий акъахьурча, му ххюрхху ан аьркинссар зуманийн, каних лунттубакI бувгьуну, лажин мудан щинал ялув дикIансса куццуй.
7. Гужсса щинал кьурукьру бухьурча, оькьлакьима ца ка хъазамрацIух руртун угьан аьркинссар, бакI щинал ялув дикIансса куццуй.
Оькьлакьима ххассал уллалийни зува
мюхчан хьунсса
чаран
1. Щин дяркъусса духьурча, маликкару янна. Ликкан аьркинссар усру, дуккан аьркинссар жипавусса цимурца.
2. Оькьлакьима гьанавиххину зуцIуна къалачIланмур бувара. ЛавчIун ухьурчарив, тархъан хьунсса хIарачат бувара:
— ччаннацIун лавчIун ухьурча, итабавкьуну ччан, тIайлану щинаву бацIияра. Вамур ччан гьаз бувну, оькьлакьиманал хъазамравун ягу хъачIрайн кьюч бивгьуну, махъунмай хъит учияра;
— оькьлакьиманал зува хьхьичIа бувгьуну бухьурча, кIирагу каних хъарацIа увгьуну, гьаз увну, зучIавату къуч увара;
— оькьлакьиманал зува ссурссулуха бувгьуну бухьурча, бакI шайссаксса кьус ритияра, ганал каруннил зула кьакьари чIуен къабан. Лараймур бартка гужну чIуен дурну, хьхьичIуннай кIункIу-хъит дара, гамур каних оькьлакьиманал ссюрхъ гьаз дувара. Мукун ттиликIрахун бувккун, оькьлакьиманал ца ка дацIан дан хьунтIиссар.
3. Щинал вих бувххун лавгун, оькьлакьиманал ттиликIрахун буккияра. ЧIуен увну угьияра га хъачIунттацIа.
4. ХIарачат бувара гьанавиххи хьусса оькьлакьиманан бувчIин бан ххассал хьуншиврул зува тIутIимур буллан аьркиншиву.
Зуманив уккан увну махъсса цалчинсса кумаг
СсихIирал ххуллурдава щин дуккан дан ххассал увма ишин аьркинссар никирава лахIан бувсса кумаг буллалиманал ччаннай, бакI ялавайну, лажин лувну. Хъазамравун, лувми линсру бусса кIанайн кьюч бигьин аьркинссар. Мунияр махъ, кисай, жипливу карши ягу канилусса ци-дунугу ишла дурну, кьацIлива щин ва хьама дуккан дан аьркинссар. КьацI тIитIин бан захIматну бухьурча, кумаг буллалиманал кIирагу канил ккаккан бай кIисри бишин аьркинссар лувмур ххинчулул мурцIай. КIирагу канил хъун кIисри ялувмур ххинчулийн бас бувну, лувмур ххинчу хьхьичIуннай дан аьркинссар. Яла анаварну хъун кIисри лунттубакIрал лув бивхьуну, лунттубакI ялавай кIункIу бан аьркинссар. КьацI тIитIин бувну махъ кIива щин дуккан дансса ва маз цIакь бансса чаран лякъин аьркинссар. Маз бинтрай ягу каршуй бавхIуну, миннул мицIру къинттуллух бахIин аьркинссар.
Оькьлакьиманая лялун дияннин янна ликкан аьркинссар.
ДакIний битияра, цуксса ччяни вай давуртту дурдив, муксса хъуннасса вихшала дуссар инсаннан кумаг хьунсса. Вай давуртту дурну махъгу, оьвкьма ссихI бигьлай акъахьурча, мугьлат бакъа искусственное дыхание дан аьркинссар. Оьвчин аьркинссар анаварсса кумаграйн.
Дагъусттаннал МЧС-рал пресс-служба
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал
