Дагъусттан Республикалул Конституциялул Кьинилун хасну

30_foto_17ПаччахIлугърал хьхьичIунну щурущисса правалул хазнардаватусса цану хъанай дур Конституция. Муниву ккаккан дурсса нормарду, кьараллу хъанай дур паччахIлугърал ялув бивхьумур халкьуннал щаллу баврил журану. Хасну Конституция хъанахъиссар агьамсса жяматийсса масъалартту ва суаллу щаллу баврил хъунмур ориентирну.

Конституциялул положенияр­тту щаллу баврил агьамшиврий чIурчIав дуллай, Да­гъусттан Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул кIицI лавгуна «республикалул хьхьичIуннайшивуртту хьушиву жулла цашиврийн, Дагъусттан Рес­публикалул Конституциялул – правалул агьаммур документрал, цилгу жяматийсса оьрмулул агьамми принципру цIакь буллалисса – ххазнардал чул бувгьушиврийн бувну. Конституциялийн бувнур да­гъусттанлувтураща бюхълахъи­сса хьхьичIунмай хъанан, зун-занан, цасса щалагу аьрасатнал кулпатраву тархъанну оьрму бутлан, цалнияр цал хьхьичIунмай хъита тIун, мунийн бувну минначIа дуссар цинярдагу шартIру хьхьичIунмай бачинсса…».
Щаллу дурмур цIакь дуллай, бивтсса ххуллул хIасиллу дуллай, Дагъусттан Республикалул цIанасса Конституциялул хIасул дурну дур агьамми приоритетру – закондалул верховенство, яни ялувшиву, инсаннал ва гражданиннал ихтиярдал ва тархъаншиврул агьамшиву, чIяву миллатру бусса Дагъусттаннал цашиву, закондалул ва судрал хьхьичI цинявннал цашиву ва м.ц. Конституциялул принципру ва нормарду дуручлачаврил республикалий хъун дурссар право ва закон щурущисса ара, граждан общество хьхьичIуннай шавричIансса ххуллу гьарта бувссар.
Мукун, ихтиярдайн ва тархъаншиврийн мукIру шаврил тIутIиссар ми конституциялул ва правалул чулуха чара бакъа цIакь буван ва правалул личIи-личIисса арардал институтирттаву хьхьичIуннай дуллан аьркиншиврия. Мукунма мунил тIутIиссар властьрал цинявгу органнал ва къуллугъирттайминнал даву, деятельность му принципрайн бувну щаллу хъанан аьркиншиву. Аьра­сатнал Федерациялул субъектру, миннувух Дагъусттан Республикагу, буржлувссар щаллу дуллан цалла-цалла территориярттай инсаннал ва гражданиннал ихтиярдал гарантированность ва мукIрушинна.
Му кьяйдалий, агьамми ихтиярду хъанахъиссар нормотворческий процессрал ва правоприменительный деятельностьрал гьурттучитурал чул бищайсса ххазнану, миннал давривусса ориентирну.
КIицI лаган ччива, гражданиннал конституциялул ихтиярдал системалуву бувчIавуртталми ихтиярдал паччахIлугърал оьрмулуву бугьлай бур агьамсса кIану ва хасну Конституциялул бизлазиссар избирательный системалучIансса агьамми подходирттал, му хьхьичIуннай дачаврил гьанурду.
БувчIавурттал институт (институт выборов) хъанахъиссар демократиялул паччахIлугърал гьануну, бакIщаращину – «краеуголный чаруну». Выбордаву чIалай дур конституциялул гьануми принципру: властьрал бакIщаращину республикалий хъанахъиссар халкь, жямат, гьарцагу гражданиннахьрив дуссар ихтияр паччахIлугърай каялувшинна давриву гьуртту хьунсса, тIайлана ва цала вакилтурайхчин.
Властьрал ва обществалул дянивсса махъуннайсса дахIаву щаллу давриву яла агьаммур каналданул роль дугьлай дур бувчIавурттал. БувчIавуртту хъанахъиссар инсантураща властьрал органнал политикалул коррекция дуллан бюхъайсса ярагъну.
2016 шинал сентябрьданул 18-нний – чIурду булаврил цасса кьини – республикалий хьунтIиссар Аьрасатнал Федерациялул ПаччахIлугърал Думалувунсса депутатътурал, Дагъусттан Республикалул Халкьуннал Мажлисравунсса депутатътурал бувчIавуртту, хьунтIиссар Дагъусттан Республикалул кIанттул цила каялувшиндарал кIанттул органнавунсса депутатътал бувчIаврил 83 кампания. Микку билаятрал оьрмулуву бувчIавурттал бугьлагьисса кIану хъар хъанахъиссар хъунмурчIин граждантурал хьхьичIунну ва кIулши дуну цалла ихтиярду ишла дуллалаврия. Мунияту щаллу дуван аьркинссар жяматийсса ялувбацIаву, контроль. Мунийнур инсантураву вихшала цIакь шайсса цащавагу райондалул, шагьрулул, республикалул, аьмну билаятрал кьадар щаллу шавриву гьуртту хьун бюхъаврил, аьмну бувчIавурттал системалийнссагу вихшала цIакь дуллалиссар.
Мукун, 2015 шинал апрельданий Дагъусттаннал университетрал базалий Дагъусттан Республикалий инсаннал ихтиярдал Уполномоченныйнал ва Дагъусттан Республикалул БувчIавурттал комиссиялул, «Ассоциация юристов России» ДРО ООО-лул дянивсса арардал лагрулий тIивтIуссар БувчIавурттал ихтиярданул ва процессрал центр (Центр избирательного права и процесса). Микку дуллалиссар студентътуран ялувбацIултрал, наблюдательтурал даврил хасшиннарду лахьхьин дуллалисса давур­тту. Мунийн бувнугур бувчIавурттал лицIаву, марцIшиву ва избирательтурал вихшала ларай дуван бюхъантIисса.
Чара бакъа зун аьркинссар жяматрал цинярдагу къатурдищал, личIи-личIисса оьрмулул шиннал инсантуращал, хаснува жагьилтуращал. Мукун, Аьрасатнал ЦИК-рал хIукмулийну 2014 шинал мартрал 12-нний цIакь бувссар «Молодежная электоральная концепция» 2014-2018-ку шиннардийнсса. Стурктурардайн бувну концепция бавчIуну бур жагьилтуращалсса даврил агьамми ххуллурдайх, масалдаран, жагьилсса журналист, избирательный комиссиялул жагьилсса член, жагьилсса кандидат. Жагьил­сса избирательтуран ихтиярду ххуйну кIулну дикIаншиврул маслихIатссар ишла дуллан конкурсру, спецкурсру, деловой тIуркIурду, тIиртIусса нузардил кьинирду ва чIявусса цаймигу журарду Аьрасатнал субъектирттал избирательный комиссиярттал практикалуву бусса. ИнсантурачIан, хаснува республикалул архсса районнай ялапар хъанахъисса, правалул информация дияву мурадрай, Уполномоченныйнал ДР-лул Культуралул министерствалущал цачIуну гьарца шинах муниципал библиотекарттал дянив дувайссар агьали правалул чулуха итххяххаврил, чантI учин баврил конкурс. Мунил мурадругу бур республикалул агьалинан правалул информациялучIансса ххуллу гъан, бигьа баву, норматив ва правалул журалул информациялул агьали щаллу буллалисса центрду хIисаврай библиотекарттал сий ларай даву.
Агьалинал граждан активность гьаз даву, миннал «правалул просвещениялулсса» баву библиотекарттан аьдатсса дунугу, бувчIавурттал чIумал ва кIанттул агьамшиву ягин шай. Мукун, библиотекарттаща бюхълай бур избирательный кампаниярттан кабакьу буллан, даврил личIи-личIисса журардайну ва кьяйдардайну агьалинал бувчIавурттал чIумалсса бюхъу-тяхъа, бущи дири буккан буллай. Агьали правалул чулуха итххяххан баврил давриву библиотекарттал уртакьталну хъанай бур избирательный комиссияртту, кIанттул цилакаялувшиндарал органну, жяматийсса организацияртту ва сакиншиннарду. Мукун, Аьрасатнал цаппарасса субъектирдай муниципал сакиншиннардил бакIчитурал территориярттал избирательный комиссиярттащал цачIуну библиотекарттал базалий, культуралул учреждениярттай буллай бур агьалинал правалул чIарав бацIаврил центрду. Ахирданий, агьалинал правосознаниялул даража цуксса лахъсса бурив, муксса аьщуйн щуну щаллу буллалиссар бувчIавурттал ихтиярданул тIалав буллалимур.
Дагъусттан Республикалул Конституциялул даврил, му щурущаврил асар биян аьркинссар жяматийсса оьрмулул цинярдагу къатурдийн, миккува законодательный, исполнительный ва судрал властирдал, мукунма къуллугъирттайминнал даврил агьаммур, гьанумур принципнугу хъанай.
Конституциялул сакин бувну бур государственностьрал правалул гьану, цувгу бувсса демократиялул принципирттай. Конституциялуву цивура дуссар паччахIлугърал политикалул ва социал экономикалул модель. Мунил чIалачIи був­ссар правалул агьамми ххазнарду ва цIакь дурссар ми буруччаврил низам. Му мюнпат буну, хьхьичIунну зуншивруллив, жунма цинявннан аьркин­ссар Дагъусттан Республикалул Конституциялул нормардайн бувну оьрму бутлан, му ишла дуллан общество цалий дацIан даврил хху­ллий, муниву дакьаву, цашиву дуруччаврил цIаний.
Уммупазил Оьмарова,
Инсаннал ихтиярду дуруччаврил Дагъусттан Республикалийсса уполномоченный
Таржума
Бадрижамал Аьлиевал