ПаччахIнал генерал

19f_2МахIаммадлул арс Минкаил Халиловлул оьрмулия хъинну чансса бур чивчуну, чивчумургу бур ва Лаккуя лавгун махъсса. Ваная ттущава кIул бан бювхъумур на хьхьичIвагу чивчуссия. Минкаил хъанай ур ттул ниттил буттал ХIусайннул буттал МахIаммадхIажинал (Миней-ХIажи) ссурахъу.
МахIаммадхIажинал ппу Исмяилгу, Минкаиллул ппу МахIаммадгу уссурвал бивкIун бур. Вайннал агьулданийн Исмяил-багхъул чай­сса бивкIун бур. Ва агьулданул чIявуминнал кулпатру Гъумучату­сса бивкIун бур. Минкаиллул буттал МахIаммадлул кулпатгу Гъумучатусса бивкIун бур – Лаччухъал ягу Тутунхъал агьулданиятусса. Вай кIивагу тухум вайннан ма­ччасса бивкIун бур. ХьхьичIва ттунма ванал Гъумучатусса маччаминная бавсса куццуй чивчуссия. Тти вайннул ялун Хьуривминная бав­сса ва ттула ниттил бутта­хъаннин аьраб хIарпирдай чирчуну лирчIсса чичрурдаву бумургу аьч бан ччан бивкIунни.
Жула профессор ХIажиев Хайруттиннул бувсуна Минкаиллул ппу МахIаммад паччахIнал аьралуннал ротмистр ивкIссар куну. Ванангу цаярва хъуниминная бавну бия. Гай шиннардий Гъумучиял лавайсса даражалул агьулданул ири-иривнан душ къабулайсса бивкIун бур. Минкаиллул ппу МахIаммад 1877-кусса бунтирал шинал ивкIуссар тIий бикIайва. Амма цумур чулух талай ивкIссаривгу къакIулли, мугу кIул бан аьркин­сса зат бур. Ппу ивкIуну махъ Минкаиллул чIивимур ссу Шагьунгу, каравсса уссу МагьдимахIаммадгу ниттищал Гъумукун бувцуну бур. Минкаил тIурча цала ссурахъу МахIаммадхIажинал цачIава ацIан увну ур. Му чIумал Минкаиллун 8 шин диркIун дур. Яла, ца-кIира шинавату, му, аьраличунал арс хIисаврай, увцуну ур дуклан Ставрополлал гимназиялувун. Му къуртал бувну бур 1886 шинал (цумур шинал увхссарив къакIулли). Му къуртал бавривун аьралуннаву къуллугъ буллан ивкIун ур. Вара шинал августрал 25-нний Минкаил кьамул увну ур юнкерну Ттуплисуллал бахьттагьалтрал училищалувун. Му къуртал бувну махъ, 1887 шинал, февральданул 25-нний муная хьуну ур унтер-хIаписар. Вания гихунмай, 1920 шинайн ияннин, му марцIну паччахIнал аьралуннаву къуллугъ буллай ивкIун ур, генералнал чиндалийн ияннин.
Уттигъанну итабавкьусса «Дагестанцы на русско-японской войне» тIисса луттирай бур чивчуну Халиловлул бувгьусса къуллугъирттая ва ванан дуллусса наградарттая. Къуллугъругу, наградарттугу цаннияр ца хьхьичIунсса дур.
1921 шинал Минкаиллул, Ссибирнава бучIан бувну, «сибирская липа» тIисса мурхьру Хьуривсса къалалул хьхьичI бувгьуну бивкIун бур. Цайми-цаймигу, ахъулссаннулссагу мурхьру бувгьуну, вайннуцIун клендалул, бухълил, гьивчул багъ тикку хьун був­ну бур. Мурхьру бувгьуну бур Хьурттал арамтунналгу, тиккусса солдатналгу, Минкаиллул каялувшиву дурну. Му багъ цIанагу бур Хьурив. Шикку на ляличIину сибирнал липа кIицI бувсса, ва мурхь Да­гъусттаннай цамур кIанттай ба­къасса буну тIийри.
Минкаил Халиловлул чIярусса дакIний личIансса ххуйшивуртту дурну дур Дагъусттаннай. Амма ми щилчIав кIицI къадай. Хьурттал хъуни арамтал буслай бикIайва, Минкаил хъинну дугърисса, щихь ци учинссарив кIулсса, аькьлулул увччусса инсан икIайва тIий. Лаккуйн увкIсса чIумал, му цал цала ссурахъичIа МахIаммадхIажиначIа авцIуну, яла циняв Хьуривссагу, Гъумукссагу гъан-маччассанначIан ияйсса ивкIун ур. Минкаил Щурагь къуллугъ буллалисса чIумал, МахIаммадхIажи къашай хьуну, ванах уруган увкIсса кIанай, ссура­хъил ванахь куну бур:
— Ттул арс ХIусайн хъинну дакI хъунасса урча, на ивкIукун, ванал ЦIаххуй-ХIажинал кIалабарзнияр хъунмасса буллай ачайча, инава бан бува, цайминнаха лавхьхьу­сса, — куну.
Хъунма хIал къалавгун Ма­хIаммадхIажигу ивкIуну ур. Минкаиллул, ОьхIлив бан бувну, цала чичругу дурну, лавсун увкIун, бивщуну бур ссурахъих кIалабарз. КIа кIалазуруйсса чичру цIана щищачIав дуккин къашай, кIа дур «аьрабнал каллиграфия». КIа чарий вайннал агьулданул 24 никиран цIа дусса дур. Мира никир­ттал цIарду дикIайва вайннал буттал къатрай Кьурандалул луттирайгу. Ва кIалазуруйсса чичру дуккин бювхъуна Хьуриятусса ХIажиева Дианаща (профессор ХIажиев Хайруттиннул душ). Ва цуппагу, Къазаннай самолет дагьну, дунияллияту лавгссар. Диана буслай бия, укунсса чичрурду щища-дунугу дан къашайссар тIий. Ванийну чIалай бур Минкаил, оьрму оьруснал аьралуннаву лавгун бунугу, аьрабрайсса кIулшивугу ду­сса инсан ивкIшиву.
Минкаил Халиловлул душнил Зайнаблул арс, Минкаил тIисса, ялапар хъанай ур Кисловодскалий. Та ур медициналул къуллугърал полковник. На танащал хьунаавкьусса чIумал, танал ттун ккаккан бувна «купчая». Та бия цIана Щурагьсса педучилище (цумурдив къакIулли) Минкаил Халиловлул къатта бивкIшиву ккаккан буллалисса чагъар.
Минкаил Халиловлуя на цIана оьрус мазрай лу чичлай ура, бу­кканссар чIал къавхьуну.
ЦIанасса чIумал чIири-кьи­рисса чувшиву дурнангу гьайкаллу, памятникру дихьлай, кIичIираваллан цIарду дизлай бур. Амма укун бюхттулсса Да­гъусттаннал арснал аьпалун цичIаврагу дурну дакъар. Хьур­ттал жяматрангу, Гъумуксса ма­ччаминнангу бучIия, цачIун хьуну, ванан ца гьайкал дишин.
На ца шинал хьхьичI кIул бувссия бучIиссарив дишин куну. БучIиссар куна. Яла Культуралул министерствалий зузисса ца отделданул хъунаманащал лавгун Хьурив, гьайкал дишинсса кIанугу личIи бувссия, яла памятникру дуллалисса ца адиминащалгу икьрал дурссия, багьагу кIул бувссия. Яла ца-кIия шяравуминнащал гъалгъа бувссия, цанналагу цичIав лавай-ялавай къаувкуна. Гьайкал ттула маччанащал ттущарагу дишин хьунссар. Минкаил Халилов ур лакрава увксса, яла лахъсса къуллугърайн лавхъсса паччахIнал заманнайсса адамина. Га паччахIлугърай жулва ппухълуннал, гайннал багьу-бизулул мюхчаншиву ядуллайри мунал хъунмур оьрму гьангу був­сса, харжгу бувсса.
Минкаил Халиловлул аьпа абад баврил ялув жунма цинявн­нан, цачIун хьуну, ца базисса пик­ри бан бур.
АьвдуллатIип АьвдуллатIипов,
ш. Хьур