ЦIасса арсвавралли миллат лахъ байсса

11fot_11Дагъусттаннал тарихраву яргсса, чаннасса, чумартсса лажин чирчуну, Муса Маннаровлул щаллагу дунияллун исват був­ссар чIивисса миллатралгу бушиву бюхттулсса арсру.

Орденну ва медаллу:
Муса Маннаров ур Совет Союзрал Виричу, Мусил ЦIукул медальданул кавалер, Лениннул ордендалул кавалер (1988 ш. декабрь); Октябрь революциялул ордендалул кавалер (май 1991 ш.), «Почетный легион» ордендалул офицер (апрель 1989 ш., Франция); «Солнце Свободы» ордендалул кавалер (ДРА, 1988 ш.); Георгий Димитровлул ордендалул кавалер (НБР, 1988 ш.). Лайкь хьуну ур «За заслуги в освоении космоса» медальданун (12 апрель 2011 ш.); Совет Союзрал ва Болгариянал цачIусса кIилчинсса леххаву дурну 15 шин там шаврин хасну, 2003 шинал июнь зурул 10-нний Болгариянал президентнал дуллуссар орден «Стара Планина»; 2011 шинал ДР-лул Президентнал дуллуссар орден «За заслуги перед Республикой Дагестан». Лайкь хьуссар «Международный Икар — 1989» завалун, «Приз Хармона» дипломран (США). ЦIанакул ур джиу-джитсулул ва кобудолул Москавуллал федерациялул вице-президент.

Руслан Къардашов
Мартрал 22-нний оьрмулул 65 шин там хьунни Да­гъусттаннал цIасса арс Муса Маннаровлун. Цумацагу инсаннан ччи­ссар арс, уссу, гъанчу ягу ватанлув, му спортрал чемпион хьуну, давриву хьхьичIунай хьуну ягу, виричу­сса тIул дурну, щаллагу дунияллун машгьур хьуну. Мукун бикIангу аьркинссар, цанчирча яргсса цIардалли миллатгу бюхттул байсса, чIиви-хъуншиврул бакъар. Ца инсаннал чувшиву дарчагума, му миллатран бивкIу бакъассар. Чувшивурив кьянатсса зунттаву тарбия хьусса жулва дагъусттаннал агьулданул оьтту-ттурчIавура тартун дуссар, ппухълунная ирсирай дуркссар. Чувшивугу, чумартшивугу дагъусттанлувтуращал гьар заманнай канил ка дургьуну, хъачIрай хъачI дирхьуну най диркIссар. Миннан дакъа­ссар чил къюву, кIулссар оьсса кьини бакIрачIан дуркIний ца за­кканттувун батIингу, ххаришиву кIидачIингу.
Муса Маннаров аьламравун левхсса чIумаллив дагъусттанлувтурал ххаришиврул ва пахрулул дазу дакъассия. КIакссава архсса цIурттигума жучIанма гъан бан бювхъунни мунаща. Цалла цIагу цIурттаву чирчунни, чIивисса лак­рал миллатгу бюхттул бунни. Му чувшиврун кьимат бищуншиврул, кIулну бикIан аьркинссар цуксса чумартсса хасиятрал инсантал бу­ссарив космонавтътал. Ми цимиягу ттурша пишакарнава цар увагу язи угьайсса. Яла цIуллу-цIакьма, яла чумартма, яла хIадур увма, цала ялув цува ацIан, цала кIунттихь цува угьан бюхъайсса чаннаннил бияла бусса инсан. Вай цинярда хасиятирттацIун га ялагу икIан аьркинссар хъинну ватан ххира­сса инсан, цанчирча Ватандалух­сса ччаврилли инсан цана цува хъамаитан увну, цалва оьрмулун хъуннасса нигьачIаву дусса гьунардайн хъит чин увайсса. Цалва гьунаргу, чувшивугу Муса Маннаровлул цIурттачIан гьаз дурссар.
Ххираманал арс Муса Маннаров увссар март зурул 22-нний 1951 шинал Бакуй, аьраличунал кулпатраву. Бакуйннал шагьру цанмарив дакIнийвагу ба­къассар учай. Цанчирча ванал ппу Муса дунияллийн увккун барзвагу чIарах букканнин цамур аьрали частьравун тIайла увккун ур. Ванал ппу ур Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул гьурттучи. Къуртал бувну бур Москавлив лаваймур артиллериялул академия. ЧIивинияцIава Мусангу ппу эбратну хьуну ур. Аьрали инсантал бур щалва билаятрайх заназаврия цайнма цивппа къабиллалисса инсантал. Цанмавагу къакIулссар ца зурува цивппа чун багьантIиссарив, мина чув хьунтIиссарив. Мукун лавгун бур Маннаровхъал кулпатралмур оьрмугу. Къуллугърал бурж ла­хъан ппу ца частьрава цамунивун занай, Мусал оьрчIшиву ларгун дур «чемодандалий». Мукунсса оьрмулул шартIру дуккаврихунгума дахчилай диркIун дур, амма Мусал ми захIматшивуртту ссавурданий дурхIуну дур. Школагу мусил медальданущал къуртал бувну бур.
«ЦIанакул дакIнийн бутангума захIматну бур цу-цуми шагьрурдай школалийн занай ивкIссарав нава, — тIий ур Муса. — Ттул дуккаву ларг­ссар Ленинградуллал ва Москавуллал дянивсса шагьрурдал школарттай, хьхьичIрасса СССР-данул республикарттал шагьрурдал школарттай. Цалчинмур классравун лавгссара Украиннаву Харьковрай. Тиккува къуртал бувссар мяйра шинал школагу. ЩилчIав ла­хьхьин къабувнува, ттуйнува нава лав­хьхьуссия украин маз. ЦIанакулгума дакIний бур ца назмулувасса ххару: «Билля школы, на майдани, революция идее. Хай, чабан, уси гукнулы, за атаман буде!». Украин маз балай кунма экьинанисса бухьурчагу, лахьхьин захIматсса бия. АцIулчинмур класс къуртал бувссар Чувашиянаву хъинну хьхьичIавасса шагьрулий Алатырдай (шагьру лявхъуну бур 1552 шинал)».
Ххюлчинмур классрава тIайла хьуну Муса радиорттахух лавгун ур. Цалла дартIсса арцух ласайсса диркIун дур радиодеталлу, дуккаврия мурахасъсса чIумал, паяльникгу канихьну, чIалчIумалнин столданух щяикIайсса ивкIун ур. Радиотехникалухух лавгсса шиннардий ганал цала канил бувну бур цикссагу радиоприемникру. Яла ххирамур дарс диркIун дур физика. ТIабиаьтраясса элмулул га макьнатIисрал куна кIункIу уллай ивкIун ур классравун. Щин кIулссар, бюхъайхха танива кIулну бивкIун бикIан ганан ва элму цанна аьламравусса давриву аьркин дагьантIишиву. Физикалул гьанулий хIасул хьуссар биофизика, астрофизика, геофизика ва физическая химия. ЧIалачIиссаксса, танива бувчIухьунссия Мусан физика – му ттизаманнул техникалул, мунищалла аьламрал техникалул ва ядерная энергетикалул гьануну хъанахъишиву.
КъадиркIун дур Мусал нартнал куннасса цIуллушиву. ОьрчIний ва ялунгума заэвсса ивкIун ур, ччя-ччяни къашавай шайсса ивкIун ур. ЦIуллушиву цIакь даншиврул спорт­рахун агьну ур.
Школа къуртал бувну махъ Муса дуклан увххун ур Москавуллал авиациялул институтрал радиотехникалул леххавурттал аппарат_рал факультетрайн. Институтраву приемникру батIлатIаву кьарариртун, ссятурдий спортзаллаву акъа шайсса ивкIун ур. Га ккаккайсса ивкIун ур жагь футболданий, жагь баскетболданий, жагьгу хоккейрай уклай. Цахлува цува ацIан бюхъай­сса хьуншиврул, кIира шинай занай ивкIун ур боксрайнгу.
1974 шинал институт къуртал бувну, 1978 шинайннин зий ивкIун ур «Энергия» НПО-рал инженерну.
Муса Ххирамановичлул оьр­мулуву яла агьаммур иш хьуссар 1987 шинал декабрь зурул 21-нний «Союз ТМ-4» жамилий ва «Мир» орбитальный станциялий. Бортинженер Муса Маннаров орбиталий ивкIссар экипажрал командир Владимир Титовлущал ва космонавт-исследователь Анатолий Левченкощал. Щаллуккурккисса шин – 365 гьантта 22 ссят 38 минутI ва 58 секунд аьламраву дурну, цIусса дунияллул рекорд бивхьуну, Муса Маннаров лавсъссар Гиннесслул рекордирттал луттирайн.
ТачIав дакъачIин жаваблувшинна хъуннасса диркIун дур экспедициялул программагу. Февраль зурул 26-нний Маннаров ва Титов бувкссар тIивтIусса аьламравун. Му «Прогулка» лахъи ларгссар 4 ссят ва 30 минутIрай. Мунийн сайр баву учингу захIматри. Космонавтътуран багьссар дакьин дан Юрий Романенкол ва Александр Лавейкиннул дирхьусса бургъил батареялийсса экспериментальныйсса секция. ТIивтIусса аьламравун цалчин увксса чIумал Муса Маннаровлул даххана дурссар бух хьусса бургъил батареялул панеллу. ЦIумур бургъил батареялул диркIссар яла хьхьичIунсса энергетический хасиятру. Программалуву тIивтIусса аьлам_равун кIилчингу уккан ккаккан бувну къабивкIхьурчагу, леххавриву захIматсса иш хьхьичIун багьну, уккан багьссар. Багьлай бивкIссар голландский рентгеновский телескопрал детекторданул блок баххана бан. Блок бувминнал му хъуннасса чIумуй ишла бан багьантIишиву хIисавравун лавсун къабивкIун бур. Зий шин шайхту зия хьуну бур. Му баххана баншиврул, Маннаровлун цIунилгу уккан багьну бур чIан дакъасса тIивтIусса аьламравун. Махъ цала дакIнийн бичавурттаву Муса Маннаров ур: «Агарда ттухьва цIувххуссания, станциялул борт­рал кьатIув цукунсса асар бия куну, на чIан дакъашиву асар хъанай бия учивияв», — тIий.
Аьламравун левхния махъ Муса Маннаров агьну ур теннисрахун. Цалчин теннисрал корт­райн ув­ккун ур космонавтътурал шагьрулий Хованкалий. Цайнура цалла лар­хьхьуну дур му тIуркIулул усттаршиву. Паяльник ва канифолья тиннай дурну, цила багьайкун айивхьуну ур «теннисрал теория» лахьлай, луттирду ккалай, компьютерданий диск­ру ххал дуллай, ва хьхьичIавасса тIуркIулул кьюлтIшивуртту лахьлай. ЗахIматгу чулийн бувккун бур. Гьарца шинал гьуртту хъанан ивкIун ур Юрий Гагариннул аьпалун хас дур­сса дунияллул халкьуннал дянив­сса теннисрал турнирданий. ЧIявуну уккайсса ивкIун ур Юрий Молодченкощал.
1990 шинал Муса Маннаров увчIуссар РСФСР-данул халкьуннал депутатну Дарбантуллал миллатрал территориал округрал чулуха, хьуссар РСФСР-данул Верховный Советрал миллатирттал палаталул член. 1992-1995 шиннардий зий ивкIссар «Смолсат» холдинграву­сса «МКОМ» компаниялул хъунама директорну, гихунай ивкIссар транкинговый радиосвязьрал (гъансса манзилданий чIярусса каналлу ду­сса рациярду зузи дуллалисса) сис­темарду давриха зузисса «Выделенные интегральные сети» компаниялул директорну.
2007 шинал декабрь зуруй Да­гъусттанная «Единая Россия» партиялул чулуха Муса Маннаров увчIуссар ПаччахIлугърал Думалул депутатну.