Гьунарду чIявусса Бархъаллал ХIаммади

47_2Бархъаллал шяравусса МамматIиев ХIаммадил цIувцIучарил къатрачIа ва авурсса къапулучIа аглан къавхьуну, тамаша къабувну къалагай шяравун увкIсса цаягу инсан. Вай караматир­ттал заллу цу урвав, усттар цумаривав тIий кIул хьун ччиминнан ххуллу тIитIлай бур музейрайн кIура дарсса ХIаммадил къатравун.
Вай къатравугу ХIаммадил цалла карунних дурсса эмаратру чIярур. Шивун увхма хъиннува махIаттал шай вай усттарнал ца каних дурсса давурттив душиву кIул шайхту.

image-(3)ЧIивинийва, оьрмулул 7 шинаву, хар-хавар бакъа хьусса апатI сававну, ХIаммади ца каницIа хьуну ур. Амма ва, цалва яхI бушив­рул дакI гъагъан къадурну, цайминнал кIирагу каних даймур хъиннура усттарну, ччима хIайран уванну ца каних дуллай лайкьну оьрму бутлай ур.
ХIаммадин хIакьину 70-хъай­сса шинну хьуну дур. ЦIанакулгу, оьр­мулул шиннах къаурувгун, ацIаву дакъа зий икIай, дуллалимургу дакIнийхтуну, гъирарай дувай. Бархъаллал шяраву 7 классгу къуртал бувну, ва лавгун ур Изберг шагьрулийсса зунттал оьрчIансса интернатрай дуклан. Интернатрайн Бархъаллал шярава лавгсса цалчинсса оьрчI хъанай ур ва цувагу. Ванияр ца шинал махъ вава интернатраву дуклай ивкIун ур ДР-лул бакIчину ивкIсса МухIу Аьлиевгу. ХIаммади школалий дуклакинийва сурат дишин, синааьрщараха зун гъира бусса ивкIун ур. Танийвагу Бархъаллал шяравун суратру дихьлан бучIайсса бивкIун бур Аьрасатнал шагьрурдаясса ва дазул кьатIатусса машгьурсса художниктал. Ца ппурттуву мукун бувкIсса Цыгор, Сорокин хIаласса художниктурал группалун хIисав хьуну ур синааьрщараха зузисса ХIаммади. «Ты же не играешь, ты лепишь», — тIий, усттарну синааьрщи щурущи дурсса ХIаммадих буруглай бавцIуну бур. «Ина чара бакъа художествалул училищалувун уххан аьркинссара, жу вин кумаг банну», — куну бур. Яла вайннал, жагьилнавусса гьунар чIалай, ванал цIа кьадиртун дур Дагъусттаннал Культуралул министерствалий, Мос­кавуллал художниктурал училищалувун уххан тIайла уккияра тIий.
Амма ва министерствалул къуллугъчитурал, ХIаммадихьгу ссихI къадурккун, миккун дуклан цайми тIайла бувккун бур. Муния хавар бакъасса ХIаммадигу лавгун ур цала каних бувсса Лениннул бюстгу лавсун Культуралул министерствалийн. Га бюстрах ялугьлай, тамаша буллайгу бивкIун, яла ванахь чIал хьуну ура куну бур. Укун гьунар бу­сса унува, художествалул училищалувун уххансса кьисмат къавхьуну бур ХIаммадин.
Муниннин хьхьичI шяраваллил хозяйствалул институтравун ухлай кIийла тIайлабацIу къавхьусса ХIаммади, цIунилгу тиккун уххан­сса пикрилий лавгун ур га цала бувсса Лениннул бюстгу лавсун.
— Му институравун кIийла уххан къавхьуссар, циняр экзаменнал ххюварду бакъар тIисса багьана бувну. Тай дия лакран институтирттавунсса ххуллурду лавкьусса, Даниялов хъунамасса чIунну. Шамилчинсса шинал увхссара, ахиргу, на та институтравун. Шивун уххайхту, институтрал ректор МахIаммад Жамбулатовлун булав нава бувсса Лениннул бюстгу, — буслай ур ХIаммади.
Уттигъанну ванал бувну къуртал бувну бур Жамбулатовлул цаламур бюстгу. Мугу пишкаш бувну бур МахIаммадлул кулпат Разиян.
1963 шинал Шяраваллил хозяйствалул институтрал агрофакгу бувккуну, ХIаммади лавгун ур АьсатIиннавун Коста Хетагуровлул цIанийсса педагогикалул институтравун уххан. Заочнайну дуклай ивкIун ур ва институтрал биологиялул факультетрай. Тийхгу дуклай унува, зугу зий, хъинну хIурматрай ивкIун ур ХIаммади. АьсатIиннавусса чIумал Бархъалату оьвтIий бивкIун бур ванайн шяраву зун нану тIий. Колхозраву зунсса агроном аьркинну, колхозрал председатель ЯхIия МахIмудов обкомрайхчIин ва шяравун тIалав уллай ивкIун ур, чичлай ивкIун ур ва зузисса кIанттурдайн, шяравун гьан увара тIий. АьсатIинналгу, ххуйсса зузала итаакьин къаччай, ванайн оьвтIий бушиву кьюлтI буллай бивкIун бур. Ца ппурттуву мукунма оьвтIисса чIумал ХIаммадин кIул хьуну, ци тIий бурив ккавккун учIанна тIий лавгун ур. Мукун 4 курс бувккуну увкIсса ХIаммади шяраву ацIан увну ур. Муния шихунай шяраву колхозрал агрономну зун ивкIун ур.
Агрономну зий ХIаммадил 27 шин дурну дур. «Гьарца ттуяра дагьаймургу дайссия, зузалтрал ялувгу кьянкьану ацIайссияв», — тIий ур ва тай шинну дакIнийн дичлай. Тания мукьах ва зий ивкIун ур шяраваллил советрал секретарьну, шяраваллил администраторнал хъиривчуну. Му къуллугърайгу ванал 24 шин хьуну дур.
Цува чув, ци къуллугърай зий ухьурчангу, ХIаммадил цалла даву кIанийн дуртун, дакIнийхтуну дайсса диркIун дур. АьсатIиннаву зузисса чIумалгу ва жагьилсса пишакарнал лайкь дурну диркIун дур «Молодому передовику производства» тIисса хIурматрал лишан. Ва хIурматрал лишан ларсминнан чIумуяр ччяни пенсия бишайсса бивкIун бур.
— Ттулла цIуллу-сагъшиврул­шиврий багьлагьисса пенсиягума на уттигъаннур бивхьусса, — тIий ур.
ХIакьинусса кьинигу хIукумат­рал даврий зий акъанугу, ХIаммадин дулланмур чан къашай. Ванал къатлуву бур ччимур канил давуртту дувансса ярагъ бусса дуссукъатта.
— Вин ца каних миксса давурттив дуллан захIмат къашайрив? — куну цIувххукун, ХIаммадил жаваб дуллунни: «Ва ттул ца дакъар, шанна кар», — куну.
Мяйжаннугу, ванал каруннала дукъаккайсса даву дакъар. Ванал дувай ябацIансса ххаржантру, чIиллу, миннунсса кьуртти, ттупанграл къуннагъру, усттарну дишай накьичру. ВаначIа дур цалла дирхьусса халичарттай, ярагъунний, тIахIунттай ва цаймигу затирттай дишайсса накьичру. Ми цинярда цачIун дурну дур ца альбомравун. Ванан пикри бур ми накьичирттащалсса лу итабакьин.
«Хъунав хьувкун, нара дугьан хIадур дурну дуссар ва аьсавгу», — тIий, цалла дурсса эмаратсса аьсавгу ккаккан дунни. «Амма цалсса уттигу хъунав хьун ччай акъара», — тIий, аьсав чIирайн лархъунни.
ХIаммади ацIансса, игьалаган_сса чIун дакъар. Вай цалла дуллалисса давурттацIун гьарица кьини ванал ужагъравун букIлай бур ва дува, та дува тIисса шяраваллил жямат. ВаначIан бучIай бакIру чартIи бан, бакьин бан, чIири бичин, бучIай чIиллу, хIисилтту дайл дуван. Жу бусса чIумалгу ХIаммадичIан бувкIунни чIиллу ва хIисилу дайл дува тIисса хъамитайпа.
— ЧIиллу дайл дан бигьассар, хIисилтту дайл дан захIматссар, чIявуминнал ми дайл дуллалиссару тIий зия дурну дикIай, — тIий ур ХIаммади.
ДакI хъун къадурну, рязий ув­ну тIайла уккай ванал гьарицагу цачIана увкIсса инсан.
— Вин яла-яла ссаха зун гъира бикIай? — куну цIувххукун, ХIаммади буслай ур:
— На кьатIувай уккайхту, ттул лагма лагай ва дува, та дува тIисса инсантал. Насу ларсун ухьхьу увкуну, гацIана му давриха зун икIара. Ттун инсан ялугьлагьи уван къа­ччиссар, дурмур иттала дукьан дан, анаварну залунначIан диян дан ччан бикIай.
Тархъансса чIун дирирсса чIумал ванан ххирар шеърирду чичлан. Лагайссар ХIаммади, ттупанчагу хъарайх бувтун, авлийгу. Ахьтта занай ванал ххал къабувсса, канил къабувгьусса чару бакъассар. Бугьира, ккаккира тIий, музейрайн буккан бувсса цала къатравух жугу буцлай, ккаккан буллай ия цимирагу шиннардил хьхьичIсса чарттайн бувксса шатлул бакIру, бажанаттукри, щяйтIаннул ххутIиври тIисса, 400-хъайсса шинну хьуссар тIисса буруллив. ЧIявуя ХIаммадил коллекциялуву лухIи чартту (агат).
«Ца гьунар бума, гьармунил гьунар бусса икIайссар» тIисса учала ХIаммадицIун бавкьусса бур. ЧIярусса шинну хьуну дур ванал халкьуннал медициналухун агьну, бур мунин хас бувсса биял­сса луттирду. КIулли ванан цумур уртту-щин ссан дарувссарив. Авлий лагайсса ХIаммадичIа тачIав чан къашай чIярусса азардан дарувсса бюрххул май. Цикссагу бучIай ваначIан, шярава бакъасса, лагма щархъаягума чунтIуллив, чурххай­сса гьулурдив дукьан дан. БучIай хъин дан къахъанахъисса щавурдан чаран лякъи тIиссагу. Ванал савав­сса каруннал цикссагу щавурду хъин дурну дур.
— Ина гьарма хъин уллай урача, ва жул оьрчIал сукку дан къахъанахъисса кагу хъин дува тIий, каний кьянкьасса зат хьусса оьрчI увцуну бувкIунни вай гьантрай. Гагу кьуркьуну, щавугу ччурччуну, хъин увну гьан ував. Зукъазисса кIа оьрчIал ка зун диркIун хъинну ххарину, барчаллагьрай бия, — тIий буслай ур ХIаммади.
Бур ваначIа медициналуву ишла байсса чIявусса ярагъ, кIулли ми тIайлану ишла бангу.
ХIаммади кунмасса, гьарцимурцаннуя хавар бусса, цинявннан учIи лякъайсса инсан шяраву ушиву, жяматрал бахтти бушиврун ккалли бан бучIир. Укунсса, ка дакъасса, инсаннал вайксса чIярусса, захIматсса давуртту дурссар тIий цучIав вих къахьунссар. ХIакьинусса кьинигу цала кьянкьашиврул, яхI-къириятрал, захIмат ххирашиврул ва цинявннан бусравну ур.
Имара Саидова,
Андриана Аьбдуллаева