Чил къюву цалламурну хъанахъисса чIумал

30-2015_6Дагъусттаннал медициналул элмулул дунияллий Аьвдулкамаллул арс ХIусайн ХIусайновлул цIа дарцIусса дур ца яла бюхттулмур ххуттай. Туберкулезрал цIуцIаву элмийну ххалдигьлай байбишаврил ва муниха зунсса инсантал хIадур буллалаврил ххуллий ванал цIаницIун дархIусса дур щаллусса эпоха. ХIатта ванал дуллай ивкIмур ва дурмур саргъунсса элмулул даврин ккалли хъанай дакъарча, хъуннасса талатаврин ккалли хъанай дур. Му талатавриву ванал ларсъсса ххувшавурттал ххуттах сакин хьунугу дуссар бала-хатIасса туберкулезрал ххяппуща ххассал бувсса азарвахъул оьрмурдал сияхI.

— Цукунсса дия вил оьрчI­нийсса чIумалсса шинну? Ци дия миннуву ххарисса, ци дия пашмансса?
— Ттул ччясса оьрчIнийсса шинну, кIюрххил бивтсса интнил баргъ кунна, чаннасса дия. ИчIувами, гъанми ялапар хъанай бикIайва, ца хъунмасса кулпат кунма, кувнная кув щакъалихлай, ххарину. Ттул нитти-буттан хъинну ххирая хъамал. Хъамал бувкIсса чIумал, ваца цивппагу, къаттагу чанна лавхъсса кунма шайва. Му хъамал ххирашиву ттул ниттичIа оьрмулухун лирчIуна. Хаснува, жува Грознайлий яхъанахъийни, Лаккуя, Дагъусттанная цу-унугу увкIсса кьини ганин байран кунна шайва.
ТачIав хъамакъабитай жу, мюрщи оьрчIру, буттал ссурахъаврал, хъинирваврал ххира-ххуй буллай бивкIсса куц, жува гайннал танмакулул кьанкьгу дусса бартукьирттавун гъирарай бухлай бивкIсса куц. ХIатта ттул буттал ссурахъу БайкI-МахIаммалул, жу, мюрщи оьрчIру, хъин битаншиврул, тиху-шихунайгу урувгун, щинчIав ххалкъахьунну, жухьхьун ца-ца цIупI учин цала къалиянгума бириян байва.
Нитти-буттал тIурча, жу мукун ттюнгъа-ххира къабайвав. Аьдат мукунсса дия – ттюнгъасса къахьун оьрчIан тарбия кьянкьа-кьурчIисса дулун аьркинссар тIисса. Ца жулла дакъа, чIявуми зунттал инсантурал мукуннасса тарбия диркIсса ххай ура. АьсатIиннал шаэр Коста Хетагуровгу цалла чичрурдаву мува зат кIицI буллай ур: цува цIияту къаагьаншиврул, гьухъуй ччангу бивзун, ппу ялугьлай ия тIар, оьрчI щил-унугу гьаз аннин, цала гьаз ан лагмаминная ламус хъанай. Ттун дакIний бакъар буттал нава, карав увцуну, ххира-ххуй уллай ивкIсса. Анжагъ цал дакIний бур, ппу цала чай, нагу хьхьичIух увгьуну, Убурдал цайми арамтуращал архIал Гъумукун байрандалийн ххяххан бувну най ивкIсса. Нава ганал каххурацIун зиг-зиг тIий лавчIун, гьухъа диртсса ттул канил буттал цIусса гьухъуй атилсса ттангъа дурну дия. Му чIумал ттун духьунссия дурагу 3-4 шин – яла ххари-шадсса чаннасса замана.
Нава буттан ххирашиву ттун бувчIайва, ганал пиш тIисса яруннах урувгун. Ттунагу ппу ххирая, га куна, ххаллилссагу, авкьат буссагу дунияллий цама цучIав акъасса кунма чIалан бикIайва ттун. Аьпабиву, цIанакулгу нажа-мажагь макIра ккаккай – ттула арсурвавраха лав­хьхьусса, амма вайннаяр жагьилсса, ссирссилттал къупгу бусса, драпрал пIалтIулуву ва хъунмасса фуражкагу бакIрай бивхьуну. Га ттух уруглай, на ганах уруглай, ци учинссарив къакIулну бацIару: шаппайн оьвчивияв – щинчIав га къакIулли тIисса пикригу загьир шай миккува. ЧантI увкукун, ттуйва бияла бакъа, бигьа­сса ссихI бигьара.
Яла пашмансса чIун тIурча, Аллагьнал цув нясив къаданнав, дяъвилул шинну дия. Ппу ивкIуна 1942 шинал. КкурчIа буцIайсса ссурахъал, хъинирвал, чIаххул, щарнил жагьилтал — чIявуми аьрая зана къавхьуна.
Жун жунналусса дард ца ялагу дия – ниттиуссу Асадуллагь, кулак хIисаврай, дуснакьрайн авкьуну ушиву. Ттул ниттил Марияннул, ниттилссил Аьжал ганая бувкIсса чагъардугу, ганачIан гьан дурсса посылкардугу мукьал атил дувайва. Заннал арх даннав тукунсса чIунну.
— Цукун дуклай икIайссияв ина школалий ва ца бия вил учительтал?
— Жул Убурдал шяраву байбихьулул школа буссия бярнил ккурккай, школалул чIавахьулттил лув тIурча, буссия арамтал щябикIайсса ккурчIа. Га ккурчIавсса уттуссаннийгу авцIуну, тIивтIусса чIавахьулттивух на циняр классраву дихьлахьи­сса дарсирдах вичIидишайссия: кIюрххил 1-мур классрал дарсирдах вичIидишайссия, ахттайннай – 3-мур классрал. Мукун, дуклан укканнина, оьрмулул 5 шинаву ттун кIулссия дакIних «Мистер-твистер», ласаврил (умножениялул) таблица, хIисавртту, ялагу чIявусса затру. Ца-ца чIумал Гъумучатусса Качар тIисса учительницал (цуппагу, качар кунма, чаннасса), «Ачула, жан, ххуй оьрчI», — куну, чIавахьулттийхва ттуйн оьвкуну, дарс къалархьхьунан нач хьун дан, ттухь дарсгума цIуххайссия. Му иш савав хьуну, на кьамул увссара дуклан 1-мур классравун 6 шинаву, багьайссаннуяр 2 шинал хьхьичI (тани 8 шин хьувкунъя 1-сса классравун кьамул байсса). Похвальный грамотагу хъиривну Убрав 4 классгу бувккуну, занан ивкIссияв Гъумучиял дянивмур даражалул школалийн. Гиккугу ххуйну дуклай икIайссияв. Амма дяъвилул цимурца лиян дуруна. 1942 шинал ппугу ивкIуну, жу, 4 оьрчI – 3 ссугу, нагу, ниттил канивун ялугьлай ливчIунав. Ряххилчинмур классравусса дуккавугу кьадиртун, 12 шин дузал къархьуну, ттун зун багьуна колхозраву: ницал бакI бугьлай, ххалал ва шалул ххилай, нувщуйн аьрщи диян дуллай, гъаттара канаки буллай. Дурсса даву хIисав дурну, хъуниминнан ца захIматрал кьини чичайни, жун, оьрчIан, дачIи захIматрал кьини чичайссия.
Ссаха зий ухьурчагу, ттун лу­ттирдахсса, дуккаврихсса зуви чан къашайва. Нажа-мажагь арцу дириярча, ттунма ххуй бивзсса лу машан лавсун, буклай икIайссияв. Ши­ккува учин, ми луттирдаву буссия салатIрал рангирайсса кьянкьасса мужаллатгу дусса «Лакрал литературалул антология». Ганийсса назмурду чIяруми ттун дакIних кIулссия.
Ца кьини, Гъумукун заготскот­райн колхозрал хIайвант биян бан лавгун унува, ттунмавагу хавар бакъа, школалул хIаятраву хьунна. Гикку хьунаавкьунни жуна цинявн­нан ххирасса физикалул учитель, чIумуйну директорну зузисса, Шяпи МахIаммадович ХIасанбагов.
— Огь, увккуннахха, Гусейнов, ина чун акъа хьуну ура? – кунни. КIира шин ххишалагу къархьусса хханссия къаккавккун.
Бусав ттула хIалкьазия, нава дуклан ччай ушивугу бусав.
— ТIайласса пикрир. Мяйжан­ссар, ина чансса чIал хьунна. Гава 6-ву дукларчан, хъирив лаянхьува. Инания ххуйну дуклай икIайссияв…
Гиккува аьрзагу чичин увну, хIукуматрал харжирайсса интернат­равунгу кьамул увнав. Ххарилгу лехлай, хIаятрава увккун нанисса ппурттуву, хъирив оьвкуну, зана ивтунна:
— Ургу, Гусейнов, вила бурчул уссава зивзусса къюллурал ххуттах. Зул гьарцаннал хъирив цIушив буклансса уборщицахъул жучIа бакъассар. Дюхъ дусса усругу лар­ххун, чIикI ивкIун ухьхьу дарсирайн. Му ттархьгу шарда кьарити.
Укунсса бия жул учительтал, аьпа баннав цал, дакIру марцIсса, тIуллу дугърисса, цалла давугу, дук­лакисса оьрчIругу ххирасса. Шяпи МахIаммадович ХIасанбагов; Саэд МахIаммадович Хайдакьов – завуч; Кабират Исяевна Тутунова – математик; Асват Ссаламовна Оьмарова – оьрус мазрал дарс дишайсса; Людмила Васильевна Немченко – оьрус мазрал дарс дишайсса; ПатIимат Султановна Гузунова – биолог; АхIмад Камилович Шахшаев – географ; Паша МахIаммадович Гъазиев – историк, директор-фронтовик. Миннал жун, элму лахьхьин даврицIун, тарбиягу, тIабиаьтгу, инсаншивугу лахьхьин дайва.
— ХъунмурчIин ци савав хьуна медициналулмур ххуллу язи бугьан? Буссияв вил тухумрай хIакинтал? ЦIунил айишин багьлай бивкIссания, язи бугьантIиссияв мува му пиша?
— ЧIявуми ттул коллегахъал му суалданухьхьунсса жаваб хIадурнура дикIай: «ОьрчIнийра ччан хьуссия медицина, му бакъа, цамур пиша дакIнил кьамул буллай бакъая», — тIисса. Ттуща мукун учин къахьунссар. ХIакиннал даву хIурмат бусса даву дур, оьрчIнийгу на мунил хIурматрай икIайссияв. Амма цила багьайкун куртIну медицинагу, медициналуву зузимигу ттун ххира хьуна, на нава миннал дянив зун ивкIукун. Дуклакисса чIумала, 3-мур курс къуртал байхту, зий ивкIссара «Анаварсса кумаграй» медбратну: дяхтта дуклай, хьхьувай, гьантта ляхну, зий. ХIакинтурал, медсестрахъал багьу-бизулух, даврийсса занакьулушиндарах урувгун, буххаву, бавчIаву ккалли къадурну, къашайшалал цIаний жан харж дан хIадуршиву чIалай, ттун дакIнийхтуну ххира хьуна медицинагу, му пишалул инсанталгу.
Гьашину 60 шин хъанай дур на институт къуртал бувну, зий ивкIра личIи-личIисса давурттай – шяраваллил кIанттай хIакинну, хирургну, хъунама врачну. Махъсса 40 шинай зий ура жула Медициналул академиялул кафедралул каялувчину, элмийсса проректорну, студентътал ва хIакинтал тарбия буллай.
На ххишала акъа рязину ура укун хIукуматрангу, инсантурангу агьамшиву дусса, авторитет ххисса аралуву навагу, ттула кIия арсгу, — Аьвдулкамал ва Асадуллагь, — тIайлабацIу буну зий бушиврияту. ЦукунчIавсса цамур даврих, даврандалух на ттулла даву даххана къадавияв.
— Фтизиатриялул аралуву ина хIисав уллан бикIай пионернан. Мукунсса чIумал захIматшивурттугу чансса къадикIайхьунссар, вингу бигьану бакъахьунссия. Ци даражалийн гьаз хьуну дур хIакьину фтизиатриялул даву жулла республикалийгу, Аьрасатнавугу?
— Ттуйн бучIихьунссар пионер учин, агарда ттул учительтурайн, тарбиячитурайн «комсомолтал», «коммунистал» учирча. Ттул хъунмасса бахтти хьуссар нава най уна гьунар бусса, медицина ххирасса специалистурайн тIайла ацIаву. На зун увкIсса чIумал, Грознайлийсса госпитальданул хъунама хирургну ия Максим Иванович Перестенко, отделениялул хъунаману – Спиридон Алексеевич Сивцов, кIиягу Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий савсъсса, цIа дурксса хирургтал. Тай дия 60-ку шинну – гьутрулий, къюкIлий, бурхIал ттурчIай операцияртту буллан байбихьлахьисса чIун. Ми цIусса операцияртту буллалиминнавух ттулва учительтуращал архIал нагу хьунав. Миннул хIакъиравусса ттулва пикрирду, схемарду, нава хъин бувсса къашайшалтрал рентгенограммарду ккаккан дурукун, Москавливсса профессор Екатерина Николаевна Станиславлевал увкуна: «Ми элмулунгу, практикалунгу цIусса давуртту дур, диссертация хIадур дан ччай ухьурча, на рязира вил элмийсса каялувчину бацIан», — куну. Мукун, кандидатшивугу, докторшивугу ларсун мукьах, на увчIуссара та чIумал жулва институт­раву цIуну тIивтIусса фтизиатриялул кафедралул хъунаману.
— Жун кIулссаксса, ина жагьилний спортрахун машхул хьуну ивкIун унуккара. Спортрал цумур журалухун агьну уссияв ина ва цукунсса дуссия ккаккияр­тту? Ялун уругангума ина спортсменнал къалип бусса инсан ура.
— Студент заманнай икIайссияв ца-ца чIумал куклу атлетикалул бяст-ччалливу гьуртту хъанай. Та чIумал ишлану дуссия ххюччаллий буккаву (пятиборье): лечаву, тIанкI учаву, диск, ядро, ччала личаву. Лаккуй оьрчIнийва чартту личлай аьдат хьусса уну тIий бухьунссия, вузирдал дянивсса бяст-ччаллаву на чIявуну 2-мур, 3-мур кIантту бугьайссия. Цалчинмур кIантту мудан бугьайва шяраваллил хозяйствалул институтравасса Курачев тIисса атлетнал, ганайн цинявннал Тарзан учайва.
Ца базилух, планкалул ялтту тIанкI увкуну, 1-мур кIанттугума бувгьуссия. Амма лапва буниялану спортрахун агьансса мажал ттул бакъая: на дугу-дуклай, зугу-зий икIайссияв.
Ихтилат бувссар
Р. Башаевлул