Лакрал миллатрал ялув дакI цIуцIима

WA0_31991 шинал «ЦIубарз» ккурандалул ца мажлисрай оьрмулул хъуна акъасса, чаннасса симандалий бюххансса яруннал ургаву дусса ца лаккучунал жулва лакрал миллатрал оьрмулул тагьардания буллалисса ихтилатрал на хъинну хIайран увнав. Га цалва ихтилатрах вичIидирхьуминнан муксса сурат аьчухну чIаланну, вих хьунну буллай ияхха, пикри хьуна, хьурдай ва куна дакIниву мяйжаннугусса цIуцIишиву душивруцIун, банмургу кIулсса, чаранну лякъин бюхъайсса чIявусса жулва миллатраву тIисса.

Ттуна га кьини хьхьичIа-хьхьичI ккаклай ухьурчагу, дакIнивурив ччянива кIулсса кунасса вихшалдарал асар хIасул хьуна. Гъалгъа Хъусрал-ЧIаратусса ХIусманхъал Ма­хIаммад Макьсудлул арснаяр. Ва лакку мазгу хъинну ххуйну кIулсса, му ахир дакъа ххира­сса, мяйжаннугу миллатрал ялув жан дулун хIадурсса инсан ур. МахIаммад цалва учайсса му­къуйну, бувайсса ихтилатрайну, дувайсса давурттайну, оьрмулуву укунна дайсса гьарца кьинисса давугу дан кIулну, дакIнийхтуну даврийну жула чIаравминнава личIину, итталун агьанну, ярг­ну чIалачIи хъанай ур. Ва усса кIанай чани ххихьусса кунмасса асар дакIнивун бухлай бур, ванал тIааьнсса лакку мукъул, анавар къаувккун, гьарца махъ багьан бувну бувайсса ихтилатрал дакI гъили лаган дуллай дур. Гьарца хьунаавкьусса чIумалгу, на ванал хьхьичIнияргу ххари – махIаттал увара, хъиннува махIаттал шара ванан хIакьинусса жулва, гьантлия гьантлийн тIисса кунма, баххана хъанахъисса оьрмулул тагьар вирдакI аьчух­ну кIулшиврул, лагма-ялтту хъанахъимунин кьимат бищун кIулшиврул, ва иширава, та иширава личин бюхъансса маслихIат буван кIулшиврул.
Укунсса хасият, укунсса цалла дакIнил тарбия лаласун шаву ванаву щаллу дурхьунссар тIий ура цала оьрмулухун язи дургьусса, цанна ххирасса, аьчухну гьарцаннан къачIалачIисса, амма гьарца дакьикьалийгу, ссят­райгу, кьинигу мюрш-кьюршсса бухьурчагу иширттайну, дуллалисса тарбиячинал даврил.
Дурагу 10 шин диркIун дур Ма­хIаммадлун Хъусрал-ЧIар­ттал шяра­валлил жямат кьанийн бизан буллалисса чIумал. Цаппара шиннардийгу яхъанай бивкIун ЦIуссалаккуй, вайннал кулпат бивзун бур ялапар хъанан Каспийск шагьрулийн. Лайкьну аьралуннаву къуллугъгу бувну зана хьусса МахIаммад, таний сийлий диркIсса комсомол – жагьилтурал давурттавух хъунна­сса гьурттушинна дуллалисса уну тIий, шагьрулул комсомолданул чулухату тIайла увккун ур шагьрулул ца училищалий тарбиячину зун. Хъирив увххун ур ДГУ-рал тарихрал ва филологиялул факультетрайн. Тания шинай цалва оьрмулуву язи бувгьусса пишалий зий ивкIун ур. Зувиллихъайсса шинну дурну дур Каспийскаллал 5,8-ми дянивмур даражалул школардай директорну, 7 шинай зий, каялувшиву дуллай ивкIун ур шагьрулул ду­ккаврилсса байсса управлениялул хъунаману. Яла зий ивкIун ур директорну 34-мур школалий МахIачкъалалий. ЦIанакулгу, игьалаган увккун унувагу, зийна ур МахIачкъалаллал 13-мур гимназиялий. ДакIнийхтуну зузаврийн бувну, ванан дуллуну дур чIярусса ва личIи-личIисса бахшишру. Ва хъанай ур «Отличник народного просвещения РД», «Лайкь хьусса учитель». Дуккаврин ва тарбиялун хас дурсса 50-ллийсса макьаларду чирчуну дур ванал.
Лакрал миллатран дакъассагу, чIявучил итталу уттигу дусса бусравсса даву дурну дур МахIаммадлул цува 8-мур школалул директорну зузисса шиннардий. Та чIумал Дагъус­ттаннай чувчIав бакъа тIий жула цIанихсса чув, кIийла Совет Союзрал Виричу АхIмад-хан Султаннул цIа дирзсса цавагу идара ягу кIичIира, цува сиптачи хьуну, Каспийск шагьрулул 8-мур школалун ванал цIа дизансса ихтияр ласун хъирив увккун ур. Виричунал оьрмулун, чувшиврун хас бувсса музей тIивтIуну бур. МуницIунма дуклаки оьрчIащал, Виричунал оьрмулия бусласисса затру, кьай-кьуй ххалдуллай, бивну бур ванал дустурачIан, гъан-маччаминначIан Жуковскалийн, Волгоградрайн, Къиримнавун, ЦIувкIрав. Музейраву цачIун дурну дур 500-нния лирчусса зат­ру Виричунан хас дурсса.
Ва зузисса школарду ва ОНО мукунсса даражалийн биян бувну бурхха, КIулшиву дулаврил минис­терствалул шикку тIивтIуну бур муданма кIулшиву гьаз дувайсса курсру. Шагьрулий дуллалисса дуккаврил даву эбратну чIалай, цимилагу министерствалул ванаяту чичаву дурну, циняв школардахь, ОНО-рдахь тавакъю бувну бур кIул хьун, укун зий дуккаврил даража гьаз бан.
КIиккува тIивтIуну бур Апанни Къапиевлун хас бувсса музей. Цува горонорал хъунаману зузи­сса чIумал хъунмасса захIмат бивхьуну бур дагъусттаннал мазру лахьхьайсса (дарсру дишайсса) классру тIитIаврил ялув.
Жулва миллатрал оьрмулийгу дакI цIуцIисса, бучIантIимур хъинсса хьуншиврул цалла дакIгу, пикрирдугу жяматийсса давурттан харж буллалисса МахIаммадлухь: «Ци учара ина цIанасса оьрмулия, ци учинна ина лакрал миллатрахь, хъирив нанисса миллатрал жагьилсса никирахь?» – куну цIувххуссия. Укун­сса жаваб дуллунни: «Вай махъсса шиннардий жучIара мадарасса дахханашивуртту хьунни. Ттул дакIниву дур хъуннасса кьартIа, цанчирча, жуятува яла лавгунни хIурмат лавайсса, цалва миллат ххирасса, лакрал ялув жанну дулун муданмагу хIадурсса жагьилсса арамтал. Буруккинттарай ура ЦIуссалакрал халкь ца чулухун буккаву лахъи лаглай дуну тIий. Аьсивну ура жула чIахху-чIарахсса миллатирттал халкь цалва улча, цалла аьрщи тIутIайх дичин дан карчI къадурну зий буну, жулвами инсантал зузаву кьюкьалану чIалай, чIярусса ххуй-ххуйсса, кьимат бищун къашайсса аьрщив ишла къадуллай, урттун ххяххан ритлай, аьрщарая мюнпат къаласлай буну тIий.
Ттул дакI гъюжу дуклан ди­кIай жулла шяраваллавусса эяллу ххалхьувкун. Цукуннивав арсурваврал, цивппа чув яхъанай бунугу, цалва буттахъал къатри, заллу-зал акъаний кунна, эяллайн дуккан ритайсса.
Хъунмасса буруккин бикIай шяраваллаву яхъанахъисса инсантал, хаснува жагьилтал, хIанттихун ва оькки тIуллахун багьлай буну тIий. Жагьилтал хIаялува буклай буну тIий, нитти-буттал, хъуниминнал махъ, буллалисса маслихIат сан къабуллали­сса кIанайн биллай буну тIий.
ДакIнийн асар хъанан бикIай лакку оьрчIан ва душвавран Онегинну, Дездемонахъул, Игорьхъул, Олегхъул тIисса цIарду дизлай тIий.
Жулва ххишала бакъа ххуй-ххуйсса балайрдугу (макьаннугу) кьадиртун, архсса цайми миллатиртталми тIий буну тIий.
Хъуннасса пашманшиву ди­кIай жулва ххишала бакъа авадансса, нахIусса ва пасихIсса ниттил мазгу сан къабувну, оьрус мазрай гъалгъа тIий буну тIий. Нитти-буттал (бугьараминнал), ялув бавцIуну, цалва оьрчIан ни­ттил маз къалахьхьин буллай буну тIий. Вайннан къабувчIайссарив къакIулли, агана жула ниттил маз жува сан къабулларча, жува цайминнал сан бувагу къабайшиву».
Вай мукъурттийну бувчIлай бур МахIаммад цукссава аьтIий уссарив жулва миллатрал ялув.
МахIаммадлул цалва миллат­рахсса багьа бищун къашай­сса ччаву му къагьарив, ванал «Илчи» кказитращал муданнагу дазу дакъасса дахIаву дуссар. «Илчи» итабакьлай байбивхьуния шинмай ванал цала чулухату гъан-маччаминнан, дустуран чичаву дакъагу, цайминнайхчIингу чичин бувну бур азаруннияр ххишаласса кказитру. Ва уссар лакку мазрайсса «Ассалам», «ЦIубарз», «ЧIавалачин», «Зунттал хъами» чичаврил ялув авцIуну.
Ва акъа чара бакъасса дус ва маслихIатчири лакку мазрайсса «Аьрщи ва агьлу», «ТтурчIидагъ» передачарттал, мукуна Лакрал театрданул, радиолул.
Миллатрал оьрмулий аьтIи­­­сса, цалла дакIгу, пикригу бучIантIимунил ялув харж бу­­ллалисса МахIаммадлухь дакIнийхтуну барчаллагь куну, чIа учинну цIуллушиву ва вания тихунмайгу тIайлабацIусса оьрму.
М. А. Айгунов