Ядувара буттахъал дурурччусса ватан

uduev_2Май зурул 9-нний щалвагу жулва билаятрай бюхттулну кIицI дунни Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву Ххувшаву ларсъсса кьини. Ттунгу бусан ччива Ххувшаву гъан дуллай дяъвилул цIараву талай ивкIсса ва зана хьуну махъ хIукуматрал тапшур дурсса давурттай хъунмасса захIмат бивхьусса ттула буттая – 1-мур ЦIувкIратусса Оьмаров МахIаммад Оьмаровичлуя.

Дяъви байбивхьусса чIумал ттун духьунссия 6 шин. ЧIивисса бивкIнугу, ттун та чIумалсса гьарзат ххуйну дакIний бур. Жул нину дия 4 барз хьусса оьрчI ливну, оьттуцIа хьуну, кIялагу ларгун, кIулшилия ларгун. Жу бияв 3 мюрщисса оьрчI: 2 ссугу, 3 шинавусса уссугу. Бу­ттайн дия дяъвилийн ачин повестка дуркIун. Цибанссарив къакIулну, бутта ХIажи-МахIмуд тIисса совет­рал председатель увцуну увкIуна, мунал ци маслихIат байрив ккаккан. Муналгу райондалия 2 адамина учIан увна. Мюрщисса жухгу, дир­кIусса кунна дирхьусса ниттихгу бурувгун, кIилчинмур кьюкьлувух гьан ивтуна бутта. Я хIакинтал ба­къая, я даруртту бакъая. Цукуннугу оь бацIан бансса инсан лявкъуну буттал, нину цийнна цурда дуркIун, яру тIивтIуна. Буттал дурцуну увкIуна 40 гьантлий ниттин лакку даруртту буллансса щарсса. Багьа буллуну гагу кьадиртун, цувагу дяъвилийн лавгссар 1941 шинал. Цува гьаннин буттал жучIан дурцуна ласная личIи хьусса ниттил нину Разият, къашавайсса ниттихгу, жухгу дуруглан. Жу та захIматсса чIумал мунил ябувнав.
Дяъвилул ххуллу жул буттал байбивхьуну бур 115-мур кавалериялул полкраву. Амма полк ца чIумал душманнал ттупал тIюпандалухьхьун биривну, чIявусса ливтIуссагу, бивщуссагу хьуну, ппив хьуну бур. Му чIумал буттайнгу захIматсса щаву дирну дур. 1943 шинал бувкIуна чагъар, щаву дирну, эвакогоспитальданий хъин хъанай ура тIий. Хъин хьуну зана хьуну махъ талай ивкIун ур артиллериялул полкраву. Му полкраву талатисса чIумалгу, цIунилгу щаву дирну, эвакогоспитальданий Тамбоврай хъин хъанай ивкIун ур. Бутта цимилагу агьну ур госпитальданийн. Смоленск шагьрулий киямур кагу кIира кIаная гъаргъун, цайми щавурдугу дирну ивкIун ур. Чагъар бувкIуна, гипс­ругу бивхьуну, ца-кIива зурува махъунай учIан насу тIий бур тIий. Буттал куну бия: «Ца каних шаймур булланна, шавай къагьанна», — куну. Мукун аьралуннал дучри ябуллай авцIуну ур. Щавурду дирсса балчант марганецрал щинай шювшуну, кIяла навт щилай хъин байсса бивкIун бур 3-4 гьантлул дянив.
Ца чIумал, саллатIнал дукра дайсса кIункIур, сси багьну, экьинай бивкIун бур. Дувссилул кислатIа, нашадур къалай лякъияра куну, тIаннуцIух кIири бувну, абиягу дирзун, кIяла бувну бивкIун бур ца каних. СаллатI хъярчру буллай бивкIун бур, утти каша нахIусса хъанай бур тIий.
УвкIссар дяъви къуртал шайхту, ХIажи-ХIусайн Рамазанов тIисса цала ссурахъил оьрчIгу, цувагу ца кьини. Буттал щалва чурх оьнтIуллал бувцIуну бия, ттупал касакру бувккун ливчIсса. Хъинну илтIану ия цувагу. Щалва оьрмулийгу илтIанува ливчIуна. Дяъвилий къучагъну талай ивкIун тIий буттан дуллуну дия «Орден Отечественной войны» ва медаль «За победу над Германией». Дуссар чIярусса юбилейрал медаллугу. Амма цува тачIав медаллу ларчIун къауккайва, ми ларчIун суратру ришлан къаикIайва. Пахру-ххара бакъасса, хьхьичIун ххяххан къаччисса ия. Шиккува учин, жул шяраву лу­ттирду буккан бувна дяъвилийн лавгминнал цIарду дусса. Ххюрагу шинай дяъвилий талай ивкIсса ттул буттал цIа дакъая, хьхьичIун ххяхлахисса, наградартту мавшан тIисса акъа тIий. ГъалатI итххявххун бур тIий бур. Лу итабакьлакьийни военкоматрайн лавгун гьарзат кIул бувнур бакъарив чичайсса.
ХIасил, дяъвилия увкIун 3 гьан­тта шайхту, финотделданийн увцуну, налогру датIлантIиссара увкуну бия буттахь. Дяъвилул лекьа-пIякьу бувсса шагьрурду буллан чIярусса налогру дирхьуну дия инсантурай. Та чIумал финотделданул хъунаману ия ХIусайханов Кьагьир, буттал ца уссу кунасса инсан. Буттахьхьун налогру датIлан дуллуну дия 5 шяравалу: ТIаннул ЦIувкIул, СумбатIул, Ваччи, ЧIяйми, Къюллул ЦIувкIул. Хъинну ххуйсса, цIаннущюллисса формагу дуллуна: ппалул костюм, пальто, лишан ларчIсса тIакьа. Ахьтта гьарца шяравун цимил ияйхьунссия, ца-ца къушливун цимил уххайхьунссия. Хъинну захIматсса чIунну диркIссар тай. 18 шинава ливчусса хъанния оьрчI бакъа налог тIий 300 къуруш ласлай бивкIссар. Цукунъя оьрчIру бан миннал арамтал дяъвилий бивкIун буна, чIявусса дяъвилия зана къавхьуну буна. Ваксса авадансса чIумалгума агьалиная налог датIин захIмат хъанай бурхха. Жул ппу инсантурал тагьар дурчIлачIисса ия. НахIуну акъасса инсаннахь зума къаахъайва, тачIав щийнчIав чIукIа лахъ къабайва. Цал-кIил увкIун датIин къахьурча налог, «утти учIаннин хIадур дан хIарачат буваракьай», куну лагайсса ивкIун ур. Шяравугу, щархъайгу хъинсса учинсса акъа акъассия. Му мукунсса уну тIий, мунал хIурмат буну, гьарица шяравумигу аьнакIул ккунук, оьлил нагь-нис, буттукьраву думур дарххуну, хьумур арцу дуллан бикIайсса бивкIун бур. Ва даврий зийгу буттал хъунмасса захIмат бувссар. Му цал финансирттал къуллугърал чIивима советникну уссия, яла хъунама советник увуна. Цайнма тапшур бувмур дакI марцIну ва анаварсса мутталий бартбигьлагьисса, жаваблувсса зузала уну тIий, Дагъусттаннал финансирттал министерствалул чулуха ванан цимилгу дуллуна ХIурматрал грамотартту. Ххюра-ряхра шинай ва даврий зийгу ивкIун, налогру чан шайхту, советрал датIлан диртссар тIий, мичча увкьуна. Гьунттиймур кьинива строительтурал бригадир увну, складру, ницал фермарду дуллай занан ивкIссар. Щарних 30 ницансса ферма, Чуручаву гъаттарансса ферма, Лявкъурув ницал 30 чутлинсса фермарду дурссар. Ми давуртту къуртал дайхту ивтссар гъаттарал бригадирну, цаппара шиннардива – яттил удаманну. Мунияр махъ райондалий яттил ппал, бурчурду батIлай уссия.
ХIукуматрал цайнма тапшур бувсса бигарду лажин кIялану бартбигьлай тIий, цувагу тIайласса, марцIсса уну тIий партиялувун кьамул увссар. Жул буттал дукъарсса давуртту дакъассар. Гъай тIий, цулуй икIайссия. Канил усттарсса ия. МухIру, чIиникIру, мирхьру байссия, дувссилул варакъив кIяла байссия. ЩиякIуй багьагу къаласайва.
Инсаншиву дусса, дакI хъинсса ия. КъадакIнийри буттал жуйнма, оьрчIайн, ниттийн чIу лахъ бувну, хъат рирщуну. Жу, 5 оьрчI, хъунигу бувну, кIулшивуртту ласун бувнав. ОьрчIан шагьрулий къатригу ларсун, цувагу школалий охранникну зун ивкIуна.
Бусан ччива, тай захIматсса дяъвилул шиннардий, зун­ттал халкь кьанив бизан буллалисса чIумал, жул, 1-мур ЦIувкIуллал, жямат бизан рязи къавхьусса куцгу. Жул лагмасса циняв мюрщи щархъурду дизан дуруна.
Жул халкьуннахьгу, кьадиртун шяравалугу, зува рязийну бизияра, къабизарча, гужрай бизан бантIиссару тIий букIлай бивкIун бур райондалияту. «Жу мюрщисса оьрчIащал жулва арамтурал кьабивтния гужрайгу къагьантIиссару, жувагу яхьуну, ватан дуруччин дяъвилийн лавгсса жулва арамтуннангу кумаг буллантIиссару», — тIий бивкIун бур хъами. ДатIлай собранияртту, бизар бувкун, жул ниттингу, Юнусова ПатIимат тIисса цамур щарссанингу дакIнийн багьну бур, бавтIун хъамигу, райондалийн гьан. Вайннал бавтIуна жунний ласру аьрай бусса хъами: Гандаева Бича, Гандаева Шарипа, Идрислул РахIима, Бадавинал ПатIи, Умамат ва мукунма цаймигу, 12 щарсса. Ларххуна яла ххуйми яннардугу, дакъанал дунаща ларсун. ХъатIийн кунма чIюлу хьуну, лавгунни райкомрайн. Райкомрал секретарьнахь вайннал увкуну бур: «Жу бизанну, ца-цаннахьхьун ца-ца машина булурча, жулла ай-тай дишин». «Ттун кIива машина аьркинни», — увкуну бур жул ниттил. Оьсса секретарь ия чайва, ссибивзун, ганал цIувххуну бур:
— Цира ци хъус дур вичIа кIива машиналий дишинсса? — куну.
— Мукьва оьлгу, чIявусса къамагу бур, шанма оьрчI бур, кIира щарсса дур, — куну бур ниттилгу.
— Вин цIа цур?
— Ттуйн Ххяллух ПатIимат чайссар, ттул адаминайн Ххяллух МахIаммад чайссар.
— Ххалданну ина цу дурав, вил ци хъус дурив. На зу цукун къабизайрив ккакканна, — куну, чIугу лахъ бувну гьан бувну бур. ДакIнийри, ккашилгу хьуну, райкомрая бувкIсса хъами ци банссарив къакIулну, жуннийва аьтIий щябивкIсса.
ЖучIарив мяйжаннугу та ккашилсса чIумал сурду бувцIусса къама бия. Буттал дяъви байбишиннин ца бугъа Кураллаву лачIах баххана бувну бия. Мигу цалва кулпатращал ялапар хъанахъисса ниттил буттачIа кьабивтун бия. Яла дяъви байбивхьуну, гайгу ласун къавхьуну, дяъвилийн лавгун ия. Гай къама ниттил ниттил бувххуна хъунмав хьуну дяъвилийн къабувцусса балчаннуй. Циява личIи хьусса адаминал ва ганал щарссанил хъамалугу дурну, бавхIуну къамагу, тIайла дуккайсса дия. Ниттил буттал дурцусса щарсса жущалгу, жул ниттищалгу, ниттил ниттищалгу даркьусса, хъинсса дия. Ниттил буттайн АьвдурахIман чайссия, ганал щарссанийн ПатIимат. ХIасил, минначIа бивкIсса циняв къамагу бувххуну, хъунмасса тIаннул су буцIин бувну бутта учIаннингума ябувна ниттил ниттил. Мунил цилламургу, жулмургу хъуниягу къама бучIан байва, ттизайсса 3 оьл ябувну бия. Жугу мюрщинува зузи байвав. БуттачIагу мунил хIурмат хъунмасса бия. «Ттул кулпат ябувсса инар» тIун икIайва. Жул ниттил нину дур шяраву цалчин партиялувун дурх­сса щарсса.
ХIасил, хъами райкомрайн лавгун хъирив кьини бувкIун балчант­рай шяравун, Ххяллух ПатIимат чув дур, хIакьину гъалгъа тIутIувча къудурну тIий, жул ниттих луглай бивкIун бия.
БувкIун, «ккаккан дува вилла хъус, къама» куну бур. КIулу къабагьан бярал лах бивчусса суйчIан гъан шайхту, «аферистка» куну бур. Ниттил кьалакьи гьаз дайхту, ссихI къадурккун бавцIуну бур. Ниттилгу увкуну бур: «Вайксса къамагу, ризкьигу гьарначIа буссар. Жу аьравалттай оьрчIру щябитавив, вай цимурца дишивив», — куну. Ялагу, жул чIявусса аьнакIив бия. Райкомрая бувкIми къатлуву буна, ниттил кух куну оьвкуну, къама бивчуну, циняв батIин бувну бур. Къалмуйн бавтIсса аьнакIал ми гьансса ххуллу къабуллай бивкIун бур. «Вайннулва ябанссар вай», увкуну советрал председательнахьгу, ганияр махъ къабувкIун бур райкомрал вакилтал. Муна мукун арамтал аьрайн тIайла бувксса хъами леххаврий бувккун, бизан бан къабавцIуну, захIматну ядурсса шяравалур жул шяравалу.
Ттун учин ччива жагьи-жугьулт­рахь, хъирив нанисса никирахь макьаритларду дунияллийх цIа дурксса жулла шяравалу, жула Виричунал гьайкал, буттал бутта­хъал хIатталу. Дурккуну, учительтал хьуну, лавгун шяравун оьрчIругу, душругу, зулва оьрчIахь дарсгу дихьлай, ца-ца оьлгу ябувну, марцIсса гьаварай яхъанан цири зухун дахчилачисса. Мабитару лакьин жулва школа. Хъунмасса барчаллагьри Кьурбанов ХIусайннун, Расуллун, Багов Аьлиллун кIай жулла лух­ччив чил канихьхьун къагьан, бувну яттугу шяраву яхъанахъисса.
Цуксса ххуйну бия шяраваллил Кьини дуллай, циняв шяравун кIурабавсса чIумал.
КIай кIиккувасса чарицIух, аьрщаравух ца-ца къаттагу бувну, ахъуву ца-кIива мурхьгу бугьарча, цIулаганссия жулла шяравалу.
Ябувара зунма ниттил лахьхьин бувсса мазгу, буттал шяравалугу. Ттул ттулвами оьрчIахьгу аманатри, ттулва нитти-бутталми къатригу лекьан маритару. ХхюцIаллахъул шинай буттал багъраву гьивчру хъанайнма бур. Шяраву цалчин бувгьусса мурхьру буссар.
На хъинну пашманну бура бу­ттал ватан кьадиртун шилун бувкIун. Шагьрулийсса шинну ттул шяравалу дакIнийна ларгунни, амма утти кIийнмай чIал хьунна на, оьрму лавгун бур.
Ва ялагу, баллай бур шяраву заллу акъасса къатравун бухлай бусса бур тIий. Шяраваллил администраторналгу миннан кьянкьану баян бан аьркинни, ххуллу ласун аьркинни. Нитти-буттахъалгу оьрчIахь тIулдакъашивуртту дуллан къабучIишиву буслан аьркинни, бюхъайссаксса ми ххуймур чулинмай бачин бан аьркинни.
Жагьилминнайнгу лабизлай бура, буттахъал аьпалун ядувара жула Хъун ЦIувкIуллал шяравалу.
1-мур ЦIувкIратусса
Оьмарова Шарипатлул бувс­мур чивчуссар
Андриана Аьбдуллаевал