Дяъвилул шиннардийсса ттул оьрму

uduev_3Хъун дяъви байбишиннинсса шиннардий на уссияв ялапар хъанай МахIачкъалалив ттула буттачIа, 1-мур школалий дуклай. Июньдалул 22-нний В.М. Молотовлул радиолувух дяъви байбивхьушиву баян байхту, шагьрулул агьали, аьжаивну дарих бувккун, бакIругу хьхьичIун дирчуну занан бивкIуна. КIичIирттавух занан диркIуна новобранцынал кьюкьри-отрядру.

Дяъвилул кIилчинмур кьинива фронтрая букIлан бивкIуна бивщуми, щавурду дирми. МахIачкъалаллал чIявуми школардая бувна госпиталлу. Ттунгу занан багьуна цамур школалийн. Госпитальданийн кIура бавна жул чIаххуврайсса кинотеатр «Комсомолец» (цIанакулсса Ссихьрал театр).
Госпитальданий хъин хъанай уссия, щаву дирну, жул шяравасса Кьадихъал Кьадигу. Ганах бурган бувкIун, ттул буттачIа буссия яхъанай Каринхъал МахIаммад ва Кьадинал кулпатгу. Шагьрулул масъала ххуйну къачIалай, аьпа биву буттал ца кьини ттухь увкуна: «МахIаммад ва ПатIи гьунттий Лаккуйнмай бачинсса пикрилий бурча, вайннащал инавагу ачин хIадур хьу», — куну.
Шамилчинмур кьини жу шамагу бувкссару ххуллийн. Лаккуйнмайсса машинагу къабирияншиву кIулну, бавчуру бахьтта, машина Щурагь бириянссар тIисса хъун умудрай. Щурагь 2 ссятрай бавцIунугу бивкIун, цичIар хьунакъадаркьуну, буттауссу МахIаммадлул увкуна: «Утти жунма банмур бакъассар, бачинтIиссару бахьтта ттунма кIулсса кIалаш даххулт­рал ххуллийх». Цамур бансса бакъа, бавчуссару бахьтта. ЦIан лакьлакьисса чIумал бивру Ххажалмащилив. Дяъвилул шинну дия хъуннасса нигьачIаву дусса: ххуллулссанналгу, хъус ларсун нанисса транспортралгу хьхьичIун бувккун къачагътал, хъямала буллай бивкIсса.
Мунияту, жугу нигьабувсун, кIа Ххажалмащиял машинардугу, инсанталгу гьарзану заназисса ххуллул зуманивсса хъундакъасса лагрулуву жун хьхьу уттара дуван багьуна. КIиччагу, чани щяв дагьайхту ххуллийн бувккун, бавчуссияв Лаккуйнмай. Мадарасса ххуллу бивтун мукьах жул хъирив лавуна «Дагпотребсоюзрал» хъус ларсун нанисса, тIивтIусса машинагу. Ганий бия госпитальдания хъин хьуну нанисса КIубурдал Кьадигу, армиялия демобилизовать увсса Хьурттал ХIусмангу. Шофернан жул иш чIалай, щябивтунав, цал жангу, цала бумигу цIуллу бивул, биян бувссару Гъумукун.
Шавай увкIун шамулку кьинива на лавгра Гъумучиял школалул директорначIан, 5-мур класс къуртал бувсса справкагу ларсун. Директорнугу га шинал ия Куматусса ЧIарандаев (цIа дакIний дакъар), аьпа биву, хушрай армиялийнгу лавгун, фронтраягу занакъавхьусса. Ганал, справкалухгу урувгун, гацIана 6-мур классравунгу, интернатрайнгу занантIишиву бувсун, на ххари увну, тIайла увккунав, аьпабивул. Гания мукьах Аллагьнал тту­хьхьун хъуннасса кьудрат дуллуна Гъумучиял школа ххуйну къуртал бувансса. Гай захIматсса дяъвилул шиннардий ттухь дарсру дихьлай бия учительтал: Гъумучатусса Ханова Жарият (лакку маз), Татарнавасса Аьли ХIусманович (оьрус маз), Гъумучатусса Новикова А.А. (оьрус маз), Гъумучатусса Тутунова К.И. (математика), Гъумучатусса ХIасанбеков Ш.М. (физика), Гъумучатусса Гузунова С.П. (химия, биология), Гъумучатусса Хайдакьов С.М. (география, чил билаятирттал маз), ШавкIратусса Гъазиев П.М. (история), Гъумучатусса ПатIимат МутIаллимовна (география), Гъумучатусса Акниев Ш. (лакку маз), Хъунатусса Щахщаев (военное дело), Вирттащатусса Шагьабуттин (военное дело), Гъумучатусса Мусалаев А. (военное дело), Хъунатусса Буттаев Бутта (военное дело).
Ххишалдаран, аьрали къуллугърайн хIадурну бикIаншиврул, 8-9-ми классирттаву дуклай бивкIсса оьрчIру каникуллал чIумал ца-ца зуруйсса Буйнакскалийсса аьрали лагерьданийн занай бивкIссар. КIа лагерьданийсса къуллугърайн кIирагу шинал занай бивкIссару навагу, жула шяравасса МахIмудов Аьли ва Имранов Аьбдулаьзизгу.
АцIулчинмур класс къуртал буллалисса шиналгу, аттестатрай военный делолулгу кьимат бикIан аьркинссар тIий, военкоматрая, «как представитель», занятиялийн Ханзал Кьувигу увкIун, дакIнийри махъра-махъ кIа военный делолул экзаменгу нара дуллусса.
КутIану Гъумучиял школалул интернатрайсса оьрмулиягу. Интернат буссия Давришнахъал къат­раву, кIиву яхъанайгу буссия 30, личIи-личIисса лакрал шяраваллава бувкIсса, оьрчIру. Завхознугу хьхьичI бикIайва Хьурияту­сса Ххадижат, яла Гъумучатусса РайхIанат, хъирив Гъумучатусса Шяпи, махъа-махъгу Буршиял Муса. Дукра дуллай, цIигьурну, буссия Убратусса Саидат. Жул дукралул низам дикIайва укунсса: кIюрххил дарсирайн ачиннин булайва 400 грамм ччатIул, ганихун нацIу дурсса чяйлул стакангу, ахттайннай дикIайва хъюруврал накь, чансса лапшагу бивчусса, ягу дикIул касакращалсса борщ, ца-ца чIумал американал ккурпалия бувсса кашагу. Гьанттайнсса дузал дайссия жущала лавсун бувкIсса чантайлуву думуния (ччатI, нис щаралархъсса накI). Ганивасса 3 кIарттул ччатIгу, 2 чIутI нисирал ва дачIи литIра накIлилгу диян дуван аьркинссия нюжмардий. Базар кьинигу гава дуканмур дусса чантай бучIайссия жун вихшала думиннахьхьун, шярава базаллувун нанисса. Га ччатIгу, хIукуматралгу гьантлун 400 гр. дуллай бивкIун бухьувкун, биян байссия бигьалагай кьини шаппай бучIаннин.
Паша МахIаммадовичлул, школалул директор хIисаврай, хъуннасса аякьа дикIайва интернатрал оьрчIан дулайсса дуки-хIачIиялухгу, школалун думунил ва диял дакъамунил чулухуннайгу. Мунияту, аьпа биву Пашанал чулухунмайсса хIурмат хъунмасса бикIайва дуклаки оьрчIалгу, коллективралгу. Школалул къаралчину ивкIсса, аьпа биву, Акнихъал Акнил, тIулдакъашиву дуллалисса оьрчI цана хIисав хьурча, учайссия «Къюнарий Пашанахь бусанна» куну. Ххаллил­сса директорнал ва педагогтурал коллективрал даврин лавайсса кьимат бивщуну Республикалул КIулшиву дулаврил министерствалул, республикалийсса циняв школардаву Гъумучиял школа буссия цалчинмур ххуттай. ЗахIматсса дяъвилул шиннардий халкь зий бикIайва хьхьу-кьини къакуну дяхтта колхозраву, хьхьувай зурулух цалла хъуруннай. Жагьилтал лагайссияв чIали батIин, ххулув бяххан-батIин, къав бахIин. Ххулув бай чIумал чIиникI бищун бюхъайсса 14-18 шинавун бивсса жагьилтурая сакин бувну буссия цулуцалтрал бригада: хьхьичI ХIамид, махъ Аркалла­хъал ХIажи бакIчисса. КIа навагу ивкIсса цулуцалтрал бригада чани хъяхъа тIисса чIумал лагайсса бивкIссар 5 километралул манзилданий дирхьусса ТIюванихиял ххалал лухччинийн ххулув буцан. Шаппай зана шайссияв цIан ларкьуну махъ. Колхозрал председатель ЯхIиянал, дакI даркьуну жагьилтурал дуллалисса агьамсса даврий, нюжмардий ца яттил хIайвангу биххан булайссия.
Ца шиналгу дакIнийри жула советрал председатель НасихIлул аьпа биву Расулхъал МахIаммадгу, навагу тIайла бувксса, 10 километ­ралул манзилданий, Варайннал шяраваллил чIаравсса бурхIайн биян буван 2 ттуккуйсса 4 ттала. Гай тталлугу бия кIа бурхIай дурк­сса окопирттан аьркинсса.
КIа шингу дуссия Гитлердул чапхунчитурал аьрал Моздок шагьрулучIан гъан хьусса.
Щурагьсса военный лагерьдания увкIун кIилчинмур кьини, ттухь полевой бригадир, аьпа биву МахIмудов Пайзуллагьлул увкуна: «КIа жулла шяраваллия 3-4 километралул архсса Улияллил хъачIрай дуссар жула колхозрал дургьусса хъуннасса хъюруврал хъу, кIиккура арх дакъа Гьущиннал гъаттарал фермагу, арх бакъа, хъачIнил тия чулийгу ЧIяттичIасса ЧIурттал хIухчалт». Мунияту ттухь бригадирнал увкуна на гьарча хъина Улив къурайзушиву дуван, Щурагьсса аьрали лагерьданий кIюла увксса кIанай, гьавалий къулайгу хьун куну. Рязишиннагу дуллуну, на лавгссара Улив къурайзуну. Улияллил аьрщарайн ияйхтува, ттун багьуна бургъи-гъараяту уххансса чятир бугьан. Ттун кумагран бувкIун буссия ттулва ссурахъал Рамазан ва Шагьабуттингу. КIива махъ чичин чятир бувсса куццуягу: Улияллил ратIнил зуманихсса вацIлува кьувкьуну мадара лахъисса тIаннул щяпригу, фермалучIан гъансса аьрщаравун кьувтIуну, гайннул бакIру цачIуннай дурну хьуна чятирданул къалип. Яла ялув кьяртив хIаласса ххулувгу бивхьуну, гания хьуна гьарманан дакI дакьинсса гъараясса лагру. КIиву на ялапар хъанай ивкIссара кIай хъуру ттихIин хъаннил бригада бучIаннин.
Дяъви къахьуннав, хъанахъимургу макIра бакъа къаккакканнав, Аллагьу тааьланал дулуннав инсантурахьхьун хъуннасса кьуд­рат, цума-цанналгу оьрму бутан паракьатну, ххарину.
Гьарун Гьарунов,
дяъвилул ва захIматрал
ветеран, элмурдал кандидат