ОьрчIащал Дарбантлив

lahus_5Махъсса шиннардий бухханнин гъалгъа тIий бур Дагъусттаннай туризм гьаз дуван аьркиншиврия, му республикалул экономика лябукку буну ва сантирай хьхьичIуннай дувансса ххуллу бушиврия. Му масъалалуха зузими бур агар туризмалул инфраструктура ххуй дуварча, сайки ца миллион туристътурал кьамул буллансса бюхъу-каши дуссар жучIара тIий.

ПатIимат Рамазанова
Гьай-гьай, республикалий дарувсса щинал ресурсру душивугу, туризм гьаз дувансса къулайсса шартIру ва тамаша банмур, гьаннайсса, потенциал душивугу хIисавравун лавсун (Каспий хьхьири, бархан Сары-Кум, Пушкин-Тау зунтту кунмасса тIабиаьтрал гьайкаллу, тарихрал, архитектуралул гьайкаллу) хьунссар республикалул маэшат гьаз бан. Совет заманнай 350-400 азара инсан Дагъусттаннайн учIайсса ивкIун ур, утти 2 азара турист учIайсса ур. ТIайлассар, ялу-ялун чIяву хъанай бур тIий бур жучIанма наними. Амма цалсса дагъусттаннал тарихрал-этносрал ирс-ххазина «буттукьравува» бур, муния багьайкун хайр ласлан ла­хьхьин бувар жунма. Цимурца кIицI лаглан къахьунссар, Дагъусттаннай цал 6 азарда тарихрал ва культуралул кьиматрайсса гьайкаллу дусса дур, миннува 173 федерал лагрулийсса. Тарихрал, архитектуралул, археологиялул гьайкалли Дарбант шагьру, 2000 шинал юбилейрайнгу дукIува хIадур хъанай бур. Ттула арс дуклакисса МахIачкъалаллал «Академия Детства» школалий нитти-буттахъал ва оьрчIал Дарбантлив экскурсиялий гьансса хIукму байхту, ххари хьура. ЮНЕСКОлул дунияллийцири кьиматрайсса гьайкаллал кьюкьлувун лавсъсса Нарын-Къалагу ххал буванссар оьрчIал, тачIав иширайну Дагъусттаннал туризм жучIара цукунсса дуссарив къакIулсса, къаккавксса ттуннагу туризмрал сервисрал иш-тагьардагу ккакканссар. Буниялттунгу, цими шинни ттул Оьргърал шяравун биянна, туристический фирмалийн хъирив букканна тIий. Амма дазул кьатIатусса блогертал ттуяр хьхьичI биянссар Оьргърал шяравунгу, Гъунивгу, Ахттавгу. КъакIулли жунма экскурсиярдая неъмат ласун, къакIункIу тIий буру дагъусттаннал тарих куртIну ва цIакьну ла­хьхьин, кьиматрайсса гьайкаллу янин кка­ккан. Бюхъай багьана бикIан ши­ккун арцун харж дуварча, тиккун харж дансса къаличIлачIавривугу. Дарбантлив экскурсиялий гьан жу бувкру «Туруниверсал» фирмалийн. Найбунува чIурчIав данна жиплий къия къархьушиврий. Дарбантлив биянгу, бучIангу, тийх ахттайнсса дукангу, ва нани ххуллий Дагогнилийсса зоопарк ххалбуваннугу оьрчIая ларгунни 800 къуруш, нитти-буттахъая – 900. КъачIярур. Нарын-Къалалувун буххансса багьригу мивунма багьшивугу хIисав бувну. Дарбантлив нани кьини, икьрал дурсса куццуй, жул хъирив школалийн бувкIунни «Икарус» фирмалул автобус. Мухтар Оьмарович тIисса экскурсовод Троллейбусир­ттал паркрал райондалия айивхьуну (жул школа му райондалий бур), МахIачкъала шагьрулул тарих буслай улувкьунни оьрчIахь. Аьрххилийн най бушиврия таза бувксса, шадсса, буххан бувасса оьрчIругу гъирарай вичIидирхьуну бур мунах. Мяйжанссар, «чIавахьулттийх бургияра, гана Россия кинотеатр, тана Талги санаторий» тIурчагу, оьрчIан чIавахьулттивух зат чIалай дакъар, пюрунт хIулувхIуссарив, гъулувтуссарив, цивппава цIанссарив бувчIин шайсса иш бакъар. Ни­ттихъавасса цаннил, Рабиятлул, бацIан къавхьуну, «цичIар чIалай дакъаний чун буруглаву?» куну цIуххайхту, водительнал гъургъулий бувчIу-къабувчIу бунни. Му суал чулуха личин буллалисса куннасса тIулгу дунни, Дарбантлия шаппай нани ххуллий яла. Муния махъату бусанна. Дарбантлив нани ххуллий жу Пушкин- Тау зунттучIа ливкру. МахIмуд Оьмарович хъинну ххуйну, оьрчIан бувчIинну буслай ия му зунттуягу, аьмну Дагъусттаннал тарихраягу. Лях-карах суаллу буллай оьрчIру тяхъа буккан буллай ия. Дагогнилийсса «Лесная усадьба» тIисса зоопаркравунгу бивру, программалуву му зоопаркгу бия. Цухьри, страусру, павлинну цалчин гъанну ххалхъанахъисса оьрчIал ххаришиврул дазу дакъая. Так ми хIайвант, лелуххант ургала акъа ливчIсса пакьиртал кунма чапалну бия, парабакIурду бия лагма-ялтту. Москавуллал зоопаркравусса лелуххант ва жанаварт, масалдаран, пар-пар тIий бия. Москавуллал зоопаркрал бюджетгу личIийри, гьай-гьай. Къаххирассар ттун зоопаркиравух буклангу, жанавартирттай тамаша буллангу. ОьрчI аькъайкьин мунал хъирив лечлай бивкIра. Цуппа зоопаркмур щюллишиврувун бахьлавгсса, хъунмасса бия. ОьрчIру бякъайкьиншиврул хъинну ялув бацIан багьлайгу бия. Бигьалаган, щябикIан ччиминнан биялсса кIанттурдугу бия зоопарк­раву. Дарбантлив нанишиврул хавар сукку бувайхтува, на автобусрал жува хъуними къапурдачIан биян бувантIиссарув, чурттурдайх лахълан къабагьантIиссарив тIисса суал буллуссия, на мукIру бувнав къапулучIа ликкантIиссару куну. Мунияту водительнал автобус къалалийн къалахъантIишиву, машинарду чIявушиврул, кIийн гьаз хьун къахьунссар учайхту, жул ликри дунийра зурзу тIун диркIуна. Къалалул лагма-ялтту унгу-унгусса давурттив най дия, къума кIичIирттавух, лабиринтир­ттавух буклай кIива лавай нанисса жу агьалинал хIаятирттавунгу багьайвав. Гай къалалувува яхъанай бусса хханссия, тамашалун, илтIасса инсангу бакIрайн агьан увая. КъакIула илтIами га кьини жуятува лабивкIун бивкIссияв. «Зунххи шагьру» цIа дирзуна ттул оьрчIалгу Дарбантуллан. Ттун къакIулли чарттал бавкьу кIичIирттавух кIинттул кIия ялавай, лавай цукун занай бикIайссарив. Мукун учайхту, Дарбантлив яхъанахъисса жунма гъансса хъамитайпалул, «ччарча вих хьияра, ччарча машару, чаналий кунма кIия ялавай даврийн бияннин щябивкIун бигьара» куну хъяхъи бунну. Мукъул хъирив жиплувун къауххайсса ттулманалгу, «кайп…вил оьрчIшиву дуркьай лахъисса!» учай. Жул ликрими хIазран зурзу тIий къадиркIун дур, мискинтал, къалалийн бахьтта бачин багьантIиссар учайхту. БувчIухьунссия ликкурттан цайва ябацIу буван най бушиву. Классрук Гульнара ХIусайновнаща къавхьуна къалалийн лахъан. БачIи ххуллу битайхту, бунийва чурттурдай къутI бикIан бюхъайвав нагу га кунма, ттула оьрчI къалалувусса кIаланнувун агьайссар, акъа шайссар тIисса нигь дакъассания. Кьинигу кIирисса дия, къакIула Дарбантливмур баргъ-яв кIирисса. Гуж-балагь, оьгь-чаплий лавхъру къалалийн, гьарца мурцIу-ккутIух бувкру багьтIатI хьуну бухьурчагу. ЧIявусса инсантал бия, буниялттунгу, га кьини къалалий, майрал бигьалагьай гьантри буну тIийяв къакIула. Ингилис мазрайсса ихтилат баллай бия художниктурал дирхьусса Дарбантуллал суратру дусса музейраву. Ингилис маз къакIулсса ттуща миннащал ихтилат бан къахьунссия, жула кIанттул инсан акъашиву лаххиялийну бувчIусса жагьилначIан гъан хьуну, цукун бизай вин ва къала тIий бура. Му ур Красноярскалия увкIсса Андрей Быков: «Юбилейрайн ххуйну хIадур хъанай бушиву чIалай бур, арцу сахаватну итадакьлай бухьунссар, зий булувкьуну бур. Ца мукъуйну учин: Къала-музей! Мивун буххангу багьа 100 къуруш, микссара ялунгу ххи дарча, экскурсоводнал къалалул тарих буслай ур. Ттун дакI даркьунни къала пар-пар тIий аякьалий ябуллай бушиврийгу, тIайлассар, шагьругу къала кунма марцIсса бур къаучинна. КарчI къадурну къалалул лултту уккарча, чIумул машиналувух бувксса кунма лавгсса аьсрурдайн биян буллай буру. Къалалия Дарбант шагьрулий тамаша буллай ивкIра щаллусса ссятрай! Хъатлий кунма авурну, аьнтIикIану чIалай бур шагьру. На къалалул сурат дусса чIярусса сувенирду-магнитру машан ласав. Ттула оьрчI къауцаврия пашман хьура. Ярагъуннил коллекция бавтIсса дусгу уссар, утти нанини, мунайнгу оьвчинна музейравусса ярагърай тамаша буван ачу куну».
Ккашил къавхьуссания, жун­гу къалалия ялавай бучIанмагу къаччанссия. Хъинну ккашил хьухьун­ссияв кIюрххила ччяни шаппату бувксса жу, хьхьирил зуманицIсса ресторан бия, цIанихрагу къула­гъас къадур­ссия. Гиккува кьакьан лавхъсса балугъирттал кьункьал дукралух­сса ишттахIгума кьукьин бувна. Яла тIааьн къабивзмурдив му бия, кару шюшин хIажатханттувун гьан багьлай бия. Гьанссия, архну бакъая, амма хьхьирицIсса, гьаннайсса щинал авадан кIанай хIажатханттувусса ахирзаманалул хIал биян буллай бия. Гукунсса кIанайн агьсса турист хIатти цири ялагу гиккуна занаикIан! Ахттайн­сса оьккисса дакъая, тIааьн дакъами суратругу, ххануйх лавхъсса балугъирттал суратругу итталух къазанарча. Ххарисса, балайрду тIисса оьрчIру шаппай нани ххуллий мак тIутIавун дахьларгсса ар ххалшайхту, суратру рищун ччай буру, автобус бацIан бувакьай тIий гьуя-гьарай тIун бивкIуна, нитти­хъулгу бацIан бувакьай тIий миннатру буллан бивкIуна. Агь, вил къаттай! Жул водительнан хъамакъабивтхьунссия жу кIюрххил автобусрал пюрунт чапалсса бур учаву. Багьана ци хьурчагу, ятIулла -ятIулсса, оьрму кутIасса мак-тIутIал чIюлу дурсса арнил карах занансса тIайлабацIу ливхъунни жуяту. Цуксса ххуйсса суратру дикIанссия оьрчIан хъамакъабитулун! Мюрш-кьюршсса, тIааьн къабизансса ишру къавхьуну къабикIай. Ттувурив Оьргъралмур шяравунгу, цайми шяраваллавунгу биянсса гъира цIакь хьурча бакъа лекъавщунни. Гьарцагу аьрххи-ххуллул инсаннал дакIниву яргсса асарду кьабитай.