АрулцIалла шинава буттал гьаттайн

img-news-2Сайки 70 шинава буттал гьаттайн наниссар Ккуллал шяравату­сса МахIаммадлул душ Вазиева Пагьли (Пахай). Уттигъаннунин ятIа-тIар бакъа ливтIуцириннавухри мунилма ппугу ивкIсса.

ПатIимат Рамазанова
Мусал арс Мусаев МахIаммад 1943 шинал ятIа-тIар бакъа акъа хьунни тIисса извещение дуркIун диркIун дур Ккуллал шяраву яхъанахъисса Мусаева НажабатлучIан.
Ккуллал жяматрал учайссакун, НужичIан. Аьрайн уцайни мунал 4 душ бивкIун бур, чIявусса мюрщи оьрчIру дяъвилул шиннардий зевххусса мусиватсса азарданул МахIаммадлул ва Нужил шама-шама арсгу зевххуну бур. 1949 шиналнин Нужил ятинсса душвавран пенсиягу къабивкIун бур, я уминнавух, я акъаминнавух ппу акъар тIий. Дяъвилул шиннардий ккаши бакъа ци «неъмат» бикIанссия, укунмагу язисса бивкIурду ва кьурчIишивуртту духIлан багьсса агьалинан. Дуканмур дакъахьувкун, Нужил шанмагу душгу интернатрайн бувцуну бур ккашил литIун къабитан.
«Жун детдомрай дуканмурдагу дикIайва, ккашил къиялул бас дурсса нину хьхьичI дацIлай, зумув зат дишинсса дакI ттул дакъая, — дакIнийн дутлай бур тай чIунну Пагьли. Жяматрал ванийн Пахай учай. — Кьинибархан аьтIий щябикIайссияв, ччатIул касак ниттихьхьун бириян бан хьурдай тIий. Яла детдомрал хъуниминнал на зат къаканай бур тIий нигь дагьну, бавахьхьунмай буллунав. Ккашилнугу ниттичIа ччай бия ттун».
Ккашил къиялул цинявгу бас бувну бур тай шиннардий, му аьмсса ябацIу хъанай бур. Лакрал миллатрал ялуннив цамургу бала ххихьуну бур: 1944 шинал Аухнавун бизан буваву. КьурчIи бизлайгу бур лас дяъвилул цIараву ливчIсса, ятинтал ччаннай бацIан буллан багьсса щахъамигу чил кIанттурдайн къай-къайтIи буваву. Къаувккун ур 4 ятиннащал Нуржи бачин мабувару, цуппагу кIулсса, цанмагу кIулсса кIанай битияра учинсса чIарахацIу. «1941 шинал бутта аьрайн увцуну, 1944 шинал гьарзат гилура дуссар, оьлгу, аьнакIигу, аьркинмургу куну, ца зат ласунсса рухсатгу къабуллуну, 4 ятиннащал гьан дурну дур нину Аухнавун. Ххуйну дакIний бакъанугу, макIра кунма дакIнийри нава бавал мукьав бивкIсса, ххуллийх най багьтIатI хьусса хъами буххаврил бачин къахъанай аьтIий бивкIсса. Яла махъату кIул хьуна нава кунма мукьав бивхьусса оьрчIру мукьавва ливтIуну лявкъусса ишругума хьуну бивкIшиву. Аухнаву 3 шинайсса бакъа яхI бан хьуну бакъая ниттища, зимизру кунма инсантал кьатI хьуну най бия, ми буччинсса, бусурман аьдатрай багьайкун аьрщараву кIучI бансса хIал бусса инсанталвагу бакъа, къари-къужрахун ва хъаннихун дагьну дия цимурца тIий, буслан бикIайва хъуними.1947 шинал буттал шяравуннай зана хьуну дур нину жугу бувцуну, амма миккугу жун яхъанансса кIану бакъа, цавайннал ппалав яхъанан багьну бур. Шану-кIараллу бакъасса, тIахIни-кIичIу дакъасса ппалав. КIира шинава цукуннугу ттун бутта акъашиврул пенсия бивхьуну бур, 4 къуруш. КъакIулли ми 4 къурушрал ябувссарав, нину захIмат ххирасса душиврул ххассал бувссарув, чивун буккан хьунни жущагу. На Хасавюртлив педучилищагу бувккуссар, Буйнакскалий – финансирдал техникумгу. Ду­ккавриву хIарачат байссия, ттулла даву ххуйну лахьхьинна тIисса пикригу бакIрава къабуккайва, лахьхьин ччисса зувугу чурххава къадуккайва. МахIачкъалалив 23-мур ттучандалий 28 шинал лажиндарай зий бивкIра. Давривусса хьхьичIуншивуртту ва ттулва бюхъу-хIарачат барачат хьуну, ттуща цаппара кьатIаллил билаятирттайнгума биян хьунни, Германиянавун, Венгриянавун, Чехословакиянавун. Хъунмур ссийл учайва: «Ина дунияллийх буклай бура, вин оьрус маз кIулли, инсантуращал маз лякъин кIулли, вивува ссихI бунува лякъи бутта увччусса кIану, кIул бува мунал бакIрачIан бувкIсса кьурчIи кьадар». Амма, архиврдавун чичларчагу, буттал гьав лякъин къархьуна ттуща. Хъунма-хъунмур ссил арс Герман Сочилий зий уссар, мунал ххуйну хIурмат бувну бия игьалаган Сочилийн увкIсса генералнаха, муналгу Германнухь «На вин ци хъинбала бувави?» куну цIуххайхту, Германнул «Ттул ниттил ва ниттирссурваврал оьрму лавгссар ппу увччусса кIану кIул бан хьуния тIий, бюхълай бухьурча, ттун ттаттал кьадар кIул бува, кумаг бува», куну бия. Генералнал, чагъаргу буллуну, Герман тIайла увккун ия Краснодарский крайрал аьралий комиссариатрайн. Лахъи къабан, жу архну лугларчагу, бу­тта Сочилий увччуну лявкъуссар. Щаву дирну Сочилийсса госпитальданий къуртал хьуну».
Пагьлил ккаккан бунни ттун аьралий документру, микку Мусал арс МахIаммад Мусаев, 236-мур битултрал полк­равасса, 1943 шинал госпитальданий къуртал хьуну, шагьрулул хIатталлив увччуну уссар тIий чивчуну бур. Гьаттайсса мемориалданий ливтIуцириннавух дур МахIаммадлулмур цIагу. Тамаша бизансса ишру чан бакъасса ва дунияллий Германнун цала ттатта увччусса шагьрулий зунгу, яхъанангу кьисмат хьуну бур. Дур миккугу караматсса дахIаву. Учарухха ппухълуннал рухIру ле­ххаврий жуйнна оьвтIий дикIайссар куну. Агар Герман Сочилий мина дирхьуну къаивкIссания, ппу лякъин кумаг бувсса генералгу бакIрайн къаагьну ивкIссания, Ккулатусса Мусаев МахIаммадгу ятIа-тIар бакъанавух икIанссия. ХIукуматрал мунал ятинтуран пенсия тIалав буллалиний, дакIру чарилсса къуллугъчитурал тIийкун, я уминнавух, я акъаминнавух акъанува личIанссия. Мунал документру бяйкьаврил ишгу ча нанисса бур учирча, документирттай «ДАССР, Куринский район» тIий бур. Гьаннайсса, ттулма буттауссин куннасса мяркьу мунангу хьуну дур: централ архиврдавун чичларчагу, 1985 шиналнин жущагу къакIулбан хьуна буттауссил кьадар, мунал документирттай гъалатIру бушаву багьана хьуну – «Лакейский район, шяравалу Первая Цурке» чивчуну буну. Дяъви къуртал хьун гьантри ливчIсса чIумал жан харж дурсса бутта­уссин Германиянал аьрщарай гьав нясив хьуну ляркъуссар жунгу. Цикссагу кьадарду пардавлухва ливчIхьунссар мусиватсса дяъви сававну. АрулцIаллихъайсса шиннардий кIулбакъашиврул пардавлух ливчIсса буттал гьаттайн наниссар вай гьантрай Вазиева Пагьлигу. «Бутта Сочилий ттух ялугьлай уссар, аман зун кIул хьун хъина цукун лерххун най дуссарив ттул дакI Сочилийн, цуксса мякь бувккун буссарав на мунал гьаттай «буттай!» куну оьвчин, гьаттайсса чарий буттал цIа янин ккаккан, ниттихлугу, ссурваврахлугу му чарийн чIувну хъямала багьан, ках учин…», — тIий бур Пагьли. Цуксса ххари хьунавав ванил бутталмур рухIгу?