Миллатирттал мазру Дагъусттаннал язимур ххазинар

lalas_13Февральданул 20-нний МахIачкъалалив хIакьину кIулшивуртту дулаврил системалуву ва хIукуматрал даражалий миллатир­ттал мазурдих дуллалисса къулагъасрая ва цаймигу масъалартту гьаз буллалисса, Ниттил мазурдил кьинилун хасну, Тахо-Годил цIанийсса Мазрал ва литературалул институтраву хьунни: «Государственный язык Российской Федерации и языки народов Дагестана: теория, практика, перспективы обучения в образовательных организациях» тIисса элмийсса конференция.

Залму АьбдурахIманова
Миллатирттал мазурдиха зузисса республикалул кIулшивуртту дулаврил системалул пишакартал ва агьамсса иширащал барча бан конференциялийн увкIун ия ДР-лул кIулшивуртту дулаврил министр Шахабас Шагьов. Мукунма конференциялул хахливу цалла даврил опыт кIибачIлачIисса семинардай гьуртту хьун бувкIун бия республикалул сайки гьарцагу шагьрулийсса, районнайсса педагогикалул колледжирдавасса ва школардаясса преподавательтал ва учительтал.
Щалла дунияллий Ниттил мазурдил кьинину кIицI лагайсса ва иширащал конференциялул гьурттучитал барчагу бувну, Шахабас Шагьовлул цалва ихтилат­раву кIицI лавгунни, Дагъусттаннай миллатирттал мазурдицIун, тарихрацIун, культуралуцIун, литературалуцIун бавхIуми масъалартту мудангу яла агьамминнун, яла къулагъас ххи дайминнун ккаллийну бивкIшиву.
«ХIакьину цинявннал хъунмур буржну ттун чIалай бур жулва оьрчIан ниттил мазурдийхчIин жулла аьдатру, жулва лавгмур, тарих лахьхьин бувавриву. Республикалул сайки гьарцагу аралуву хIакьину жунна хьунадакьлакьи­сса захIматшивуртту на дахIивияв миллатрал хIакьмуния, жулва мазурдия, культуралия, багьу-бизулия арх буцаврищал. Вай иширттая гьарцагу батIаврий, гьарцагу агьамсса мероприятиялий хIукуматрал даражалий тик­рал буллайна ур Республикалул БакIчигу. Ниттил мазурдих ччаву дишавриву хъунмасса бияла буссар хIакьину зухь, школардай ниттил мазрал дарсру дихьлахьиминнахь. ОьрчIан ниттил маз кIулшиврул биялалуву дуссар жула паччахIлугърал оьрус мазрахмур ччавугу, гъирагу. Аьзизсса ва дакIнин гъансса ниттил мазралли жулва оьрчIру буцинтIисса алвагьсса, машгьурсса оьруснал культуралучIан», — увкунни министрнал.
Хъирив Тахо-Годил цIанийсса Мазрал ва литературалул институтрал директор ХIамидуллагь МахIаммадовлул гьарта-гьарзану бувсунни хIукуматрал даражалий хIакьину ниттил мазурдил масъаларттах дуллалисса аякьалия. Мукунма кIицI лавгунни, респуб­ликалул школардай хIакьинусса кьинигу миллатирттал мазурдил дарсру ссуссукьу дуллалисса кIанттурдугу хьунабакьлай бушиву.
«Ттухь цIувххуну, жулва школардай оьрус мазрал дарс дихьлахьисса даражалий дикIан аьркинссар ниттил мазрайми дарсругу.
На цукунчIав оьрус мазрал дарсирахмур къулагъас хьхьара дан аьркинссар тIий акъара, ялунгу мунихчIин ниттил мазралми дарсирдал даражагу лахънийн гьаз бан аьркинссар тIий ура. Жулва оьрмулул цумур-цагу аралуву сан бакъул бувмунил кIану бугьайссар оьккимунил, кьювкьу-кьадармунил. Жулвамур ишираву, жулва миллатрал ххазинарду тийн-шийн буллай, ккалли-сан къабулларчан, жулла ялун нанисса никирал жуятура эбратгу ларсун, жуярва ялтту бувккун, миннул ялтту хархру ласлантIиссар», — увкунни ХIамидуллагь МахIаммадовлул. Ванал, мукунма, кIицI лавгунни, миллатирттал мазру ябавриву хъуннасса къулагъас дуллан аьркиншиву районнайсса щархъавусса школардах, микку дарсру дихьлахьисса тагьарданух.
«Дагъусттаннай чIявусса миллатру цаннищал ца бавкьуну, ца аьрщарай яхъанахъаврия жува мудангу зумух ласлай, пахрулий буру. Миллатирттал мазру ябаврия, вайннух дуллан багьлагьисса къулагъасрая, вай бурувччуну бикIан аьркиншиврия бувсун бу­ссар республикалун агьамсса «Дагестан приоритетный» тIисса Р. АьбдуллатIиповлул кьамул дурсса приоритетсса проектравугу.
Амма миллатирттал мазурдих кIантту-кIанттурдай хIукуматрал цаппара чиновниктурал ва школардал каялувчитурал дуллалисса «аякьа» ххал хьувкун, хъуннасса къащи хъанан дикIай. Цуя-ца директорнахь дакъассар ниттил мазурдия оьрчIру бувцуну, цамур агьамссар тIисса дарсирай щябитлансса ихтияр. Му Аьрасатнал Законодательствалийн, Конституциялийн къаршисса иширан ккаллийссар», — увкунни ХIамидуллагь Исмяиловичлул.
Агьамми ихтилатирттая махъ преподавательтурахьхьун ва учительтурахьхьун Шахабас Шагьовлухьхьун цалла давриву хьунабакьайсса масъаларттаясса суаллу булунсса мутта биривунни. Суаллу бия личIи-личIисса: учительтурал цIусса кадрарду хIадур буллалисса педколледжирттал тагьардания байбивхьуну, ниттил мазурдил дарсирдан ишла бансса луттирду биял къахъанахъаврийн бияннинсса. Шикку министрнал, гьарцагу суалданун балжисса жавабгу дуллуну, кIицI лавгунни ЕГЭ дулавриву ларгсса дуккаврил шинал жулла республикалул ккаккан дурсса ххуй чулиннайсса даву вания гихуннай дачин даву гьарцагу учительнал буржну хъанахъишиву.
Конференциялул агьаммур бутIуя махъ гьарцагу миллатрал мазран хасъсса секциялул даву дайдирхьунни.
Лакралмур секциялул давриву гьуртту хьун конференциялийн бувкIун бия Лакрал райондалийсса Щардал школалий лакку мазрал дарсру дихьлахьисса Сивана ЦIаххаева, цIусса миналий ДучIиннал ва Шушиял школардай ниттил мазрал дарсру дихьлахьисса Муъминат Чупалаева ва Умамат Багъирчаева, Каспийскаллал №2-мур ва №4 школардай дарсру дихьлахьисса Анзират АхIмадханова ва СахIив Оьмарова ва МахIачкъалаллал №37-мур, №11-мур ва №10-мур школа-гимназиярдаву лакку мазрал дарсру дихьлахьисса Умамат Парамазова, Самрат Рамазанова ва Басират ХIажиева.
Секциялул даву, тIигу-тIир­тIуну, дачин дурну бия Тахо-Годил цIанийсса Мазрал ва литературалул институтрал элмийсса пишакартал Пиразат Магьдиева ва Светлана Мутаева.
Шикку хьхьичIва-хьхьичI махъгу буллунни гьар шинах ниттил мазурдин хасъсса укунсса журалул конференциялий гьуртту шайсса ва Лакралмур секциялул даврий каялувшинна дувайсса филологиялул элмурдал аьлимчу Сулайман АхIмадовлухьхьун. Аьлимчунал учительтал барчагу бувну, бувсунни махъппурттуву цалла дуллалисса элмийсса давурттая ва хъиривлаявурттая. Сулайман Хановичлул бувсунни, цIанасса ппурттуву цува зий ушиву жулва гьунар бусса шаэр, аьлимчу Абачара ХIусайнаевлул элмийсса давурттаву ттинин багьайкун ххалкъадиргьусса, хъирив къалавсса МахIаммадхIажи ХIажиевлул (ЧукIундалавл) творчество ххалдигьавриха.
Хъирив махъру лавхъсса Светлана Мутаевал ва Пиразат Магьдиевал бувсунни школардай цIуну кьамул дурсса ва ишла дуллан ккаккан дурсса стандартирттая ва махъппурттуву дарсирдай ишла бансса цуку-цукунсса луттирду бувкссарив.
«ЦIусса стандартирттайн бувну, ниттил мазрал дарсру дихьлахьисса учительтурая тIалав буллай бур пасихIну лакку мазрай гъалгъа тIун лахьхьин бан. МуницIун чIяруми программарду дур шяраваллавусса школардан цIа куну рирщусса», — бувсунни Светлана Рамазановнал. Ванил бусаврийну, институтирттаву, детсадирттаву ишла дуван бучIисса программардугу сакин дурну дусса дур. Мукунма кIицI лавгунни, луттирду итабакьаврил масъала арцул биялалулусса масъала бушивугу.
«Илчилийн» баян баву дулав­рицIун, шиккугу Светлана Мутаевал цал ялагу тикрал бунни, школардай ишла бансса уттизаманнул мяъна-мурад бу­сса, цIузаманнул тIалавшиннарду ишла дурсса луттирду сакин бан гъира бусса, ва давриву гьуртту хьун ччисса учительтал цачIан гъан хьун бюхъайссар куну. Мукунма кIицI лавгунни, жулла шаннагу райондалул администрациярдал каялувчитурал институтрайн заявкарду диян дуварча, лакку мазурдил дарсирдай учительтурал ва дуклаки оьрчIал ишла дувансса материаллу, программарду ва лу­ттирду бучIан буван бюхъайшиву.
Даврил опыт кIибачIлачIисса, цалла дарсирдай оьрчIан мазрах гъира бутансса методру ишла давриясса докладру шикку бунни ДучIиннал школалул учитель Муъминат Чупалаевал («Ниттил мазрал дарсирай оьрчIал аькьлу-кIулшиврул ва тIул-тIавиаьтрал тарбия») ва МахIачкъалаллал №37 гимназиялул учитель Умамат Парамазовал (« Литература лахьхьаврил системалуву дуклаки оьрчIал классрал кьатIув луттирду ккалаккаврия»).
Щардал школалий лакку мазрал дарсру дихьлахьисса Сивана ЦIаххаевал бувсунни дарсирай оьрчIан мазрах ччаву рутан цилла дуллалисса давурттая ва мероприятиярдая. Мукунна кIицI ларгунни цинна давриву хьунадакьайсса цаппара захIматшивуртту: биял къахъанай бусса бур диктантир­ттал ва изложениярттал сборникру ва цаймигу методикалул литература. Мукунма Сивана ЦIаххаевал тавакъю бия укун­сса сборникру итабакьин пикри бухьурча, оьрчIан бувчIайсса, уттизаманнул багьу-бизулиясса, оьрмулиясса текстру бишлан хIарачат буваву.
Умамат Багъирчаевал, Муъминат Чупалаевал кIицI лавгунни, ниттил мазурдил олимпиадарттай ишла дан ккаккан дурсса материаллаву оьрчIан бувчIин захIматсса гъалатIру хьунабакьайшиву. Ми бакьин буллай, оьрчIан бувчIин буллай хъунмур чIун лагайшиву. Шикку шагьрулул школардай дарсру дихьлахьисса учительтурал кIицI лавгунни, олимпиадарттай ишла дувансса материаллу шяраваллил школардайсса оьрчIан сакин дурну дуну тIий, шагьрулулми дуклаки оьрчIан хъинну захIмат шайшиву. Ва масъалалул хIакъираву Светлана Мутаевал ва Пиразат Магьдиевал маслихIат бунни районнал кIулшивуртту дулаврил управлениярттал пишакартурая вай давурттал ялув бацIан тавакъю бан.
Дарсирдай ишла данмунил кув щаллуну, кув диял къахъанайнугу, цалла даву сантирай дуллай аьдатсса вай учительтурал, хаснува шагьрулул школардай зузиминнал, яла хъунмур къювугу, дардгу, буруккингу бия шиная шинайн лакку мазрай шанма махъ учинвагу къакIулсса оьрчIру гьарза хъанай бушиврия, оьрчIал ужагъирттай, нитти-буттачIа ниттил маз санну бакъахьувкун, мукунма оьрчIругу вай дарсирдах баччибакъа буруглай бушиву.