Камил Аьлиев дакIнийн утанну

lalas_1Ххалли-ххаллилсса инсантал буккай ва дунияллийн, вяъда бувкIукун, цув чIун дакъасса бунугу, лагай Ахиратравун. Гъан-маччаналгу тIайла уккай га, мукьал нехругу нани дурну. Лахъай шамгу, 40-гу, бищай кIялабарзгу. Яла чIун наниссаксса, хъамаитлай, хъамаитлай, га дакIнийн агьайминнал ккуран чIири личIлай, ахиргу, анжагъ ганал цалва кулпатраву, авладраву личIай ганал цIагу, ганал сипатгу, ганал суратругу. Гьай цаппара шинну, яла ацIрахъул шинну, инсангу хъамаитай (аьзизсса дакIурдин къаччан къабикIан учиннача, сайки хъамаитай), ганал цIагу дярххуну лагай, шаэрнал къатIурчагу, «ххютал дунияллий». Циксса къалавгхьунссар Ахиратравун цIарду хъамаритан хIайпсса инсантал, циксса хъамакъабивтхьунссар!
Лажинни, мукунарив хъамаитантIисса кIиваксса зурул хьхьичI накьлу хьусса Камил, Аьлиев Минкаиллул арс! Яр, гания гьунар бусса, хъинну итххявхсса, аькьлулул авадансса инсан икIайва, тIисса пикрирдал, вижултрал чичлачи унна на вай ца-кIива махъ.

Камиллул нину-ппу Гъумук бакъа, щалагу Лаккуйгу хъинну кIулсса, хIурмат бусса инсантал бия. Ппу, Минкаил Аьлиев, Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул гьурттучу, Хъун дяъви байбишиннина драмарду, хаварду, назмурду чичлай, машгьур хьусса инсан ия, дяъвилия зана хьуну махъ, Апанни Къапиевлул цIанийсса Лакрал театрданул директорну зий, ганал дурссия 20-нния лирчусса шинну. Театрданул аргъирайсса чIумун ккаллиссар 1960-ку шиналсса Мос­кавлив Дагъусттаннал магьирлугърал декадалул гьантри. Та чIумал Лакрал театрданул Москавуллал сахIналий бивхьуссия М. Аьлиевлул «Буттал шяраву» тIисса пьеса.
Камиллул нину Бадиоьжамал, цила цIа дуккан дансса хъуннасса даву дурну дакъанугу, хIурмат лавайсса инсан бия, Гъумучиял жяматран ххуйну кIулсса, машгьурсса Къячахъал тухумравасса инсан хIисаврай, чIявучин кIулсса драматургнал кулпат хIисаврай бакъа, дакI ххуйсса, хъамал ххирасса, кIусса, ххишала духIин дуну къатта бачин бувсса хъамитайпа хIисаврайгу. Минкаиллул ва Бадиоьжамаллул мукьа арс Иззат, Аьли, Камил ва Шамилгу, ца душ Луизагу бия (Луиза, аьпа баннав цил, ччяни лавгуна ва дунияллия).
Машгьурсса журналист, редактор, чичу Иззат Аьлиев къакIулсса дагъусттанчу ушиву къакIулли. Ганал кьутIинсса фельетонну, хъяхъаврил лякьа дугьлагьи ансса юморескарду дукканнин ялугьлай бикIайссия «Молодежь Дагестана» ва «Правда» буккулт.
«Перестройкалул» заманнай «аьчухшиву» («гласность») шагьрурдал майданнайн дурксса заманнай, дахьва къуллугъ кьабивтун увкIсса хьхьирил капитан Аьли Аьлиевлул гюргу тIисса чIу МахIачкъалаллал Лениннул майдандалий ва Родопуллал бульварданий чIявуну бикIайва халкьуннан «демократ идеаллу» баян буллай, миннул мяъна къадурчIлачIиманайн лявхъусса пашман ансса рихшантругу дичлай. Чансса махъ, политикалул ишру ярагъуннийн кIура бавсса чIумал, Аьли Аьлиевлул «абхазнал адмирал» тIисса цала цIа щала Къапкъаз зумух ласласи бувна. ХIасил, кIиягу хъуними уссурвал публикалун чIалачIисса, машгьурсса инсантал бия. Амма, ххуйну пикри барча, физик Камиллул цIа хъуними уссурвавралмурнияр ссалчIав яларайсса дакъассия. Щала иш бусса ванал касму агьалинаву муксса машгьурсса дакъашиву дакъа, цува Камилгу хьхьичIун ххяхлахисса акъашиву, пансукьсса (скромный) ушиврувуя.
Аьлимчу хIисаврай Камил Аьлиев­луяту бусан тавакъю бав на физико-математикалул элмурдал доктор Сулайман Нурисланович Кьаллаевлухь. Вана ганал бувсмур.
1964-ку шинал, Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал физикалул факультет бувккуну махъ, Камил Минкаилович Аьлиевлул аьралул къуллугъ лавхъун бур. Дагъусттаннайн зана хьувкун, зий ивкIун ур цал Гъумук школалий, яла Лакрал райондалул исполкомрал халкьуннал дуккаврил идаралий.
Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал аьмсса физикалул кафедралул бакIчи, физико-математикалул доктор, профе­ссор МахIаммад-Баг Кьагьирович ХIусайнханов буслай ур: «1965-ку шинал Щурагь (Буйнакскалий) КВН-далуву гьуртту хьусса лакрал командалул капитанну Камил Аьлиев ия. Гикку ттун, та чIумал учкъулалий дуклакисса оьрчIан, ккавккуна Камил хъуннасса эрудиция дусса инсан ушиву», – тIий. Лавайсса кьимат бишлай ур ганан Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал доцент Синдбад ХIажиев.
1966-ку шинал Камил Аьлиев айивхьуну ур зун СССР-данул Элмурдал Академиялул Дагъус­ттаннал филиалданул Физикалул элму-ахттаршиннарал институтраву. Тикку гьаз хъанай, лавхъун ур К. Аьлиев институтрал элмийсса секретарьнал ва «Къалиней динамикалул ва хаосрал» («Нелинейной динамики и хаоса») лабораториялул бакIчишиврийн. Миккугу махIаттал хьунсса цичIав бакъассар: та чIумал Дагъусттаннай ца акъа-акъасса СССР-данул Элмурдал Академиялул вакил-корреспондент ва Азирбижаннал совет социалист респуб­ликалул Элмурдал Академиялул мяйжаннугусса вакил ХIабибуллагь Ибрагьимович Амирхановлун жагьилсса зузалал ляличIисса эрудиция чIалай, цала элмий­сса группалувун увцуну ивкIун ур. Академикнан ганал гьунар ккаккаврицIун, миннал куннащал кунналсса хIала-гьурттушиврийну Камиллул аькьлу-кIулши хъиннура авадан хъанай диркIссар.
1985-ку шинал ванал дурур­ччуну дур физико-математикалул элмурдал кандидатшиврул ди­ссертация. ХьхьичI кIицI бувми къуллугъру бакъассагу, Аьлиевлул институтравусса къуллугъ бивкIун бур элмулул хъун зузала (старший научный сотрудник).
К. М. Аьлиевлул биялсса захIмат бивхьуну бур дачIипроводникирттал электрон-ккутIарисса плазмалул электрика духлахи даврил, электрика гъилишиврийну тIайла дацIан даврил (переноса тока в электронно-дырочной плазме полупроводников и теплового выпрямления электрического тока) ва цаймигу процессру лахьхьавриву. Му бакъассагу, ганал элмийсса мурадру бавхIуну бивкIун бур къалинейсса ва гургу-индукций резонанс загьиршинну (нелинейные и шумоиндуцированные резонансные явления), хъуннасса амплитуда дусса кьатIаллил когерентсса ва гургу бусса гьалакшиннардайнсса къалинейсса ва гургу-индукций дачIипроводникирттал системардал байщу чIурду (отклик нелинейных полупроводниковых структур на внешние когерентные и шумовые возмущения большой амплитуды), мукунма синхронизациялул ва хаосъсса тагьарданий контроль баврил хасшинну (особенности синхронизации и контроля хаотического состояния) лахьхьаврицIун. Камил Аьлиевлул хъирив лаяву дурсса кIицI бувми процессру ххалбигьин­сса экспериментал ахттаршинну ххарину кьамул шайсса диркIун дур жулва билаятрай дакъа, дазул кьатIувгу. Миннул хIасиллу аьлтту дуллай, К. М. Аьлиевлул агьалинавун дуккан дурну дур 80 элмийсса даву. Ганал ляхъан дурну, зузи дурну дур мадарасса аппаратурарду ва ярагъру, миннул авторшиврул тасттикьнамарду (удостоверение) ва патентругу бурувччуну. Мигу кьамул хьуну дур Канаданавугу, Хъун Британиянавугу, ФРГ-навугу, Швейцариянавугу.
Элмулуву дурсса хьхьичIуннай­шивурттахлу К. М. Аьлиевлун дурккун дур СССР-данул Элмурдал Академиялул Президиумрал ХIурматрал грамотагу, Аьрасатнал Элмурдал Академиялул ва РАН-данул Профсоюзрал зузалтрал ХIурматрал грамотагу, Дагъус­ттан Республикалул Президентнал ХIурматрал грамотагу (вай хъанахъиссар кIицI бувми органнал яла ларайми бахшишруну), ми дакъассагу, Физикалул институтрал дирекциялул чулухасса чIявусса барчаллагьру ва бахшишру.
Анжагъ физик хIисаврай Камил Аьлиевлуяту бувсун кьабитан гьич къабучIир. Мукун ганал сипат щаллу къахьунссар, цанчирча ганал мурадирттал ккуран хъинну гьартасса дия. Мунияту ччай бур ттун ттунма кIулмургу бусан.
Аьлиевхъал оьрчIаву Камил шиннал чулуха (шиннал акъа, хасиятрал ва пикри-зикрилулгу) ттун яла гъанма ия. Камил ттуяр чансса хъуная, дуклайгу икIайва ттуяр 2 шинал хьхьичI. Хъуни хьувкун, ца-кIира шинал тапават къачIалан дикIайнугу, школалийсса чIумал му хъуннассану чIалан дикIайхха, ганал гьалмахтал личIисса бия, ттулми ттущала дуклаки оьрчIру бия.
Гъумучиял Хъун клубрал хьхьичI­­сса чIивисса майдандалий Чуращиял махIлалул оьрчIал футбол команда дикIайссия. Гьарца кьини ахттакьунмай гикку футболданий буккайссия. Чуращиял командалийн Камиллул дирзсса команда «Къя» тIисса цIа цIакьну ларчIуна. Камиллущал ца классраву дуклакисса Пир-Сулайманхъал Оьмардул кьастгума дурссия «Къя» командалийн данди дацIансса «Вярхъ» тIисса команда сакин дан.
ОьрчIнийва гужсса хъярчъчигу, кьукъатIинсса махсара-рихшант дангу усттар, Камил тяйтуштурангу, цаярва мюрщи-хъунинангу ххирая, хьхьичIва-хьхьичI аьчухсса, дакI марцIсса, адав-инсап дусса, цанмагу хъинмурну чIалачIимур бакъа чингу бан къаччисса инсан уну тIий.
Школа Камиллул медальданущал къуртал бувсса-къабувсса къакIулли, амма, щак бакъа, га яла хъинну дуклакиминнавасса ца ия. Мунихтуну ганаяту ххаллил­сса физик хьуна. НахIакь дакъар­хха ганал Физикалул институтрал ученый секретарьну ацIраксса шин дурсса. КамиллуцIун ганал чIивима уссу Шамиллулгу гара касму дургьуна. Амма хьунабавкьусса чIумал, Камиллул ва ттул дянивсса ихтилат физикалиятунияр чIявуну литературалияту бикIайва. Миккугу га хъинну литература кIулсса, хIат-хIисав дакъасса лу­ттирду бувккусса, дазу-зума дакъасса интерес бусса, бувккумур тамашану дакIний личIайсса инсан ушиву чIалан икIайва, ганан бувккумуниву цайминнан хIисав къавхьусса чуллу, пикрирду, аспектру ххалшайшиву чIалан бикIайва. Гьарца ккавктари цIусса щил-дунугу цIа ганаяту къабавнугу къаличIайва.
Ттун ттунна тамансса шаэртурал цIарду кIул хьуссар ганаяту. Цаппара шиннардил хьхьичI на лакку мазрайн таржума бувссия паранкнал шаэр Шарль Бодлердул шеърирду. Шаэрнал цIа тIурча ттун бавссия Камиллуяту. Ганал ттухьхьун му шаэрнал лугу буллуна буккин. Ттун назмурду хъинну гуж дирзуна. Та заманнай, на ца-ца нажагь ци-бунугу чичирчагу, нава Бодлердул поэзия таржума булланссара, тIисса пикри ттул бакIраву бувавагу бакъассия. Анжагъ 30-ннияр ххишаласса шинну ларгун махъ, ттун ттучандалий бакIрайн багьуна ччянива Камиллул маслихIатну ккавксса шаэрнал лу. Мукунъя на хъунасса шаэр Бодлердул мадарасса назмурду лакку мазрайн дурцусса. Камиллул ттуйн оьвкуну, цанма таржумарду ххуй бивзшиву бувсуна. Нагу ххарину дакIнийн бувтссия Бодлердул асарлугъ ттунна ганайхчIин кIул хьуну диркIшиву. «Ми щил таржумарду бияр, ттучIамур луттиралгу, вил таржумартталгу дянив чансса тапават хIисав хъанай дияхха?» – куну, цIувххуна ганал. Шавкь дагьансса махъру увкуна ганал ттухьва ттул Шекспирдувасса таржумарду «ЦIубарз» журналданий бувксса чIумалгу.
Уттиватти дакIнийн бутлай, хIайп тIий ура, ваксса чанну циван хьунабакьайсса биявав жу, тIий. КъакIулахха га ваксса ччяни гьаншиву, къакIулахха ваксса ччяни «дакIнийн утанну» тIисса махъ жунма тIун багьаншиву.
Аьлиевлул цума-унугу чичуяту, шаэрнаяту бусласимур хъинну куртIсса, авадансса бикIайва. На тавакъю бувссия: «Камил, чичакьай, да, вила пикрирду», – куну. «Къашайярч», – увкуна ганал. Гьалбатта, кIулли, чичлай вардиш хьуннин, бакIраву пикрирду цавай бикIайшиву, кьаландалул тIурча гай цамур чулийнмай бувцуну бачин бан бюхъайшиву. Амма касмулул, хIатта ми физикалул отчетру дунугу, кьалан байл къабувну къабитайссар. Мунихтуну на вих къавхьуссияв Камиллуйн. Ганал чIун къашайхьун­ссия, тIиссара. ХIайп, чIявусса ххуй-ххуйсса ганал пикрирду личIанссия жунма.
Махъва-махъ на Камиллуйн оьвкуссия лавгсса ноябрь зуруй: «Яр, жува хьунабакьин аьркиннухха!» – куну. «На цIана щала хъинну акъара, Сулайман, чансса къулай хьувкун, жува чара бакъа хьунабакьинну», – увкуна ганал. Амма Камиллуясса ттунма бавсса хъиривмур хавар кьурчIисса хьуна.
Пикри-зикрилул авадансса, дакI марцIсса, аьмал ххуйсса, аькьил­сса, ляличIисса эрудиция дусса инсанну, мугьлат бакъасса реакция дусса аькьлу бунугу, цумуну цала цува угьаву ва анавар увксса жаваб дакъашиву, куртIсса, кьиматрал лавайсса мукъурттил заллуну дакIний личIантIиссар Камил Минкаилович Аьлиев ттун ттунагу, га кIулсса цинявннанагу.
С. Мусаев