Абакар Мудуновлул аьпалун

230002Абакар Мудуновлул оьр­мулуцIун бавхIуну бур миллат­ралгу, билаятралгу оьрмулул сайки щаллусса аьсру (1918-1915 ш.ш.). Цалва махъва-махъмур лу – «Махъ чару бакъар» – къуртал бувну бур 1998-ку шинал, му дунияллийн бувккун бур 2008-ку шинал («Язи бувчIуми», Махачкала: Дагестанское книжное издательство), ванин уттигу багьайсса кьимат бищун бувар.
1936-ку шинал Гъумук педучилищагу къуртал бувну зун ивкIун махъ, цалва цалчинмур пиша – учительнал даву – ванал кьабивтуна оьрмулул 80-ллихъайсса шинну хьуну махъ. ДахIалай учинну лахъисса оьрмулий А. Мудунов барану хьуну ур шяраву социалист низам дузал дуллалисса чIумулгу, ва гьуртту хьуну ур Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилувугу, дяъви къуртал хьуну махъ зий ивкIун ур партиялул ва печатьрал даврийгу. ОьрчIнийва ванал кIулшилийн хъунмасса асар биян бувну бур революциялулгу, граждан дяъвилулгу иширттаву чялишну гьуртту хьусса ГьунчIукьатIрал жяматраву утта­ванмасса хавардалгу. Мунияту ванал чивчумур цимурца вих хьунсса, цанма ккавкмуния ягу бардултну хьуминнал бувсмуния кIулсса бур. ХъунмурчIин ванал чивчумунил агьлугу бур цала шяраваллил жямат, «лащи» учирчагу, «муради» учирчагу, гай бур гьунчIукьатIи.
Ца шяраваллил оьрмулуву хъанай бивкIмур ва хъанахъимур гьануну лавсун, А. Мудуновлул щалва Лакку кIанттул махъ заманнул история, мунил чIалачIисса сурат ккаккан дурну дур учин бюхъанссия. Ванал романнаву ва кьиссардаву хьхьичI дацIлай дур революциялул ва граждан дяъвилул суратру («Оьттуву лархъсса цIу», 1969), «Чаннахьсса талатаву», («ХъатIи ва кьюртIи», 1997, л.139-351), шяраву «иттипакьру», колхозру хIасул хъанай диркIсса замана («Ттуруллувухсса чани» 2003), дяъвилул чIумуясса, партизантураясса хаварду («ЯхI»1983), дяъви къуртал хьуну махъ шяраваллил захIматчитурал давурттаясса кьиссарду («Щюлли къур», 1978) – миннуву дурчIинсса дур Социалист ЗахIматрал Герой Гъази Ххинчаловлул гьайбатгу («Аьжаивсса щаращи» тIисса кьиссалувасса Бари), халкьуннай каялувшиву дуллалиминнал, райкомрал зузалтрал, райондалул кказитрай зузиминнал сипат­ру («Махъ чару бакъар»). Ча, А. Мудуновлул творчествалийн бюхъанссия учин «энциклопедия жизни лакцев» увкуну.
Ттул шиккусса ихтилат так прозалий чивчумунияр, цанчирча так прозалуву жула хьхьичI бур уттавасса лакку маз. Абакар Мудуновлул мазгу хъинну авадансса бур, му бур халкьуннал маз. Лакку мазрал тIин-тIааьн кIул бан ччинангу, лакку маз элмулул чулуха ххалбигьин ччинангу чул бищун яла вихшаламур бакIщаращину хъанахъи­ссар жула чичултрал цалчинмур никирал прозалийсса произведенияртту. Му кьюкьлувун бухлай бур Курди Закуев, МахIаммад Башаев, Абакар Мудунов, Абачара ХIусайнаев. Хъиривмур никирал чичултрава лакку маз аслийшиврул чулуха на личIисса кIану булувияв Гулизар Аьлиеван («Жалин»). Махъми ттизаманнул чичултрал прозалува, къаччан мабикIарича, цукуннив оьрус мазрал хIахI бишлан бикIай, ваца пикри оьрус мазрай бувну, лаккунайн таржума буллалисса кунма.
ЦIанасса лакрал литературалул тагьар жува ххари бансса дакъар. Хъуннасса литература, циву циняв литературалул журарду бусса – так ца поэзия бакъача, прозагу, драматургиягу – лакку мазрай парх увкуна ХХ-мур аьсрулул дайдихьулий, муний яла аргъ дирзмур чIунгу, ттун чIалачIиссаксса, дия 70-90-ку шинну. БувчIин банна ттула хъунмурчIинмур бургаву прозалух циван дуссаривгу. Цуксса ци тIурчагу, поэзия бур мукъурттил тIуркIу, исвагьи накьичру, проза тIурча – мазрал цинярда луртанну чIалачIи дайсса, личIи-личIисса лугъатругу, стильлугу вив дартIсса, личIи-личIисса даражалул, хъус-кьинилул инсантурал мазрал сурат ядуллалисса, цуппа уттавасса мазну хъана­хъисса литературалул жура бур. Гьай-гьай хъина, так чичрулийнусса, хIарпирдайнусса бакъа, чIурдайнумур мазгу мукунма, мува даражалий ябансса каши хьурча.
Бюхъай ва ттул макьала ккалаккиминнал ттуй бювкьу бан, ай, лакку мазрах алхIам ккалан уттигу ччярихха куну. Амма, цуксса хIайпнугу, тагьар хъинну ххуй дакъасса дур. Бурги жула литературалух. Бурив жулва жагьилсса чичулт? Гьунар буми лак чичлай бур оьрус мазрай (ЧIаящиял (Гаджиев) Ибрагьин, Жанна Абуева, Миясат Муслимова ва ц.). Лаккучунал, лаккудушнил чивчумур утти жува буру лакку мазрайн накьлу буллалисса даражалийн бивну (цурда му тагьарданул дайдихьу жунма хъинну пахру бусса Апанни Къапиев хьуссияча).
Мунияту Абакар Мудуновлул аьпалун хас бувсса мукъуву ттун хъунмур чIурчIав дан ччай бур мунал жулла литературалуву багьа бищун къашайсса ххазина кьабивтшиврий. Муналуксса гьарзасса прозалул произведенияртту чивчусса автор жулла литературалуву цама акъахьунссар. Муниятугу махIаттал хьунсса зат бур: цуми чичултран, литератортуран дулайсса дурвав хъунисса цIарду – Халкьуннал чичурив, шяирдив тIисса? ЦIардал хъирив миннан цанма багьлан аьркинсса бурвав, ягу ми халкьунналливав лахъа-хъун байсса? Юх, къаагьланссия Абакар Мудунов цIардал хъирив, къаацIланссия жура-журасса чиновниктурал хьхьичI. Га ия ца битавсса ххяли кунасса чув. Цумацанналгу дахIалай чин­сса цалвамур оьрмугу мунал бувтуна цала буттал шяраву, цала жяматрал дянив, миннал дуллалимур дуллай, миннал канакимур канай. Мугу дурхха ца чувшиву!
Мунияту на га яла бусравмур кIанай – я ГьунчIукьатIрал шяраву, я шяравун нанисса ххуллул дайдихьулий, циняв лак­ран чIалачIиний дацIан давияв Абакар Мудуновлул бувтсса оьрмулунгу, мунал дурсса давур­ттангу лайкьсса гьайкал.
Р. Эльдарова