Миллатрал культура – никирттал дянивсса ламур

posr_16ДР-лул культуралул министрнал хъиривчу, Республикалул Халкьуннал творчествалул къатлул директор, АьФ-лул ПрезидентначIасса Культуралул ва искусствалул советрал член, АьФ-лул искусствалул лайкь хьусса зузала, творчествалул чIяру-чIярусса проектирдал автор МухIадова Марита Велихановнащал ихтилатгу, хъунмурчIин, хьунни ларгсса шинал дурсса культуралул давурттаясса.

Ларгунни Культуралул шинну баян бувну диркIсса 2014 шин. Му шинал, хIатта цайми шиннардийгу къачансса дикIайнугу, диялсса культуралул давурттив дунни жулла республикалий. Миннул хъунмур хъаргу цайнна ларсун, Культуралул шинал хъунмасса захIмат бивхьунни ДР-лул Культуралул министерствалучIасса Республикалул Халкьуннал творчествалул къатлул — мунил директор МухIадова Марита Велихановнал ва мунил каялувшиву дуллалисса коллективрал.
ДР-лул культуралул министрнал хъиривчу, Республикалул Халкьуннал творчествалул къатлул директор, АьФ-лул ПрезидентначIасса Культуралул ва искусствалул советрал член, АьФ-лул искусствалул лайкь хьусса зузала, творчествалул чIяру-чIярусса проектирдал автор МухIадова Марита Велихановнащал ларгсса шинал ахирданийсса ихтилатгу, хъунмурчIин, хьунни му шинал дурсса культуралул давурттаясса. Мукунма ларгсса шинал ахирданий Марита Велихановна гьуртту хьуссия АьФ-лул ПрезидентначIа хьусса ПаччахIлугърал советрал ва АьФ-лул ПрезидентначIасса Культуралул ва искусствалул советрал заседаниялийгу.

Марита Велихановнал даву анжагъ халкьуннал культуралул аралувусса зузаврийну щаллу хъанай дакъар. Ванил гьунарду чIявур. Миннувасса цагу — назмурду чичаву. Ванил чивчусса мукъурттийн музыка чивчуну ТIагьир Курачевлущалсса, Мурад МахIаммадовлущалсса ва АхIмад Шагьназаровлущалсса соавторствалуву, ми балайрду бувххун бур Лариса ХIажиевал, Жамиля ХIамзатовал, Хиринду Султановал ва цаймигу машгьурсса балайчитурал репертуардавун.
Марита Велихановна, циятура ва лагма-ялттуминная, цилла каялувшиву дуллалисса коллективрая кьянкьасса тIалавшинна дусса каялувчи, цилла даврих эшкьи хьусса зузала бакъассагу, бур ласнах ва оьрчIах, оьрчIал оьрчIах аякьа дусса кулпат, нину ва буттал нину. КIулсса куццуй, ва бур лакрал жалин. Ванил лас МухIадов Мурад Аьбидинал арс ур Хъанардал ва ГьунчIукьатIрал шяравасса. Вайннал дянив ур 2 арс Марат ва Аьбидин. Ми, ларайсса кIулшивурттугу ларсун, зий бур цалва-цалва къуллугъирттай. Марита Велихановнан цилва лякьлул оьрчIру кунма ххирар арснал хъами. Бур ххаллилсса 4 оьрчIал оьрчI. Даву циксса дунугу, зунттал хъамитайпалун лайкьну, ванил лякъай чIун багьайсса куццуй ичIаллилсса буванссагу, оьрчIал оьрчIахасса аякьалунссагу.
— Марита Велихановнай, Культуралул шинал хIасиллу дуллай, ци учин бюхъанссар муния?
— Къуртал хьунни Культуралул шин. Ва хьунни уттинин Аьра­сатнал паччахIлугърал я тарихраву, я культуралуву къархьусса, цачIу бишинсса, лащан бувансса мисал бакъасса акт, цувгу жулва ялунбучIантIимунийн тIайла дурсса. Культуралул ва тарихрал ирсирал, моральданул ва этикалул, ас-намусрал аслийсса кьараллу дуруччаврил масъалартту Культуралул шинал бивхьунни аьрасатнал обществалул щаллу буван аьркинсса приоритетный масъаларттал кьюкьлуву.
Билаятрал Президент В. Путин цалва лахълахъисса мукъурттиву чIявуну чIурчIав дуллан икIай Аьрасат хьхьачин бувансса, му никирттайн бутан­сса кьасттирдансса жавабруну аьрали гуж цIакь баврийну, хьхьичIунсса геополитикалул курсирайну бакъагу, обществалул даража (культуралул, аькьлу-кIулшилул, ас-намусрал) лавай баврийнугу жура жаваб дуллан аьркиншиврий. Укунсса бургаврил, хIакъи-хIисаврал ккаккан дурссар Культуралул шинал приоритетругу, яни яла хьхьичIунми, яла агьамми кIанттурду.
— Культуралул шинал дурсса агьамми давур­ттая тIий, миннува цуми личIи дуван хьунссия? Му шинал ци проектру дузрайн дуккан дуван бювхъур?
— ХIакьину деструктив гужру бур аьрасатнал общество кIи-шан рищун хIарачат буллай. Муниятугу властьгу, обществагу мукIру хъанай дур щалагу Аьрасатнал культуралул ва тарихрал ирс бушиврий аьрасатнал халкьуннал лавгмур, цIанамур ва бучIантIимур цачIун буллалисса «скрепану». Му масъала щаллу баншиврулгу тIитIлай бур культуралул цIу-цIусса объектру, цалгу щалвагу Аьрасатнан агьамшиву дусса. Мукун Дагъусттаннайгу, Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIиповлул бивхьусса бигарданийну, «Человеческий капитал» приоритет проектрал лагрулуву, тIивтIунни Аьрасатнал халкьуннал аслийсса культуралул Центрду. Миннул щаллу дан аьркинмургу анжагъ культуралул ирс буруччаврийну къуртал къахъанахъиссар.
Щалвагу Аьрасатнал лагрулий чIярур граждан общество цачIун дуллалисса художествалул ва творчествалул проектру. Миннувун хьхьичIра-хьхьичI духлахиссар дунияллул халкьуннал дянивсса фольклорданул, аслийсса культуралул ирсирал ва халкьуннал искусствалул фестиваллу. Фольклорданул ва аслийсса искусствалул фестиваллал сакиншинначитурал Дунияллул халкьуннал (CIOFF) советравун бухлахисса Дагъусттаннай дувайссар дунияллул халкьуннал дянивсса кIира фестиваль-биеннале. Культуралул шиналгу, мукунна, дуварду ми кIирагу фестиваль: «Горцы» ва «Каспий — берега дружбы». 2004-ку шиная шиннай дуллалиссар «Горцы» фестиваль, цувгу духлахисса халкьуннал творчествалул Дунияллул халкьуннал организациялул (IOV) фестиваллал Календарьданувун ва 2012 шиная шиннай ЮНЕСКО-лул эгидалулу дуллалисса. Ми шиннардий мунивух гьуртту хьуссар Европанал, Азиянал, Кьиблалул Американал ва Ближний Востокрал билаятирттаясса 30-нния ливчусса коллективру ва Аьрасатнал регионнаясса 80-нния ливчусса творчествалул коллективру.
«Каспий — берега дружбы» фестивальданувух гьуртту шайссар анжагъ прикаспийский хIукуматру ва Аьрасатнал регионну.
Республикалун агьамшиву дусса культуралул цIусса проектну дур щалвагу Дагъусттаннал аслийсса культуралул фестиваль «Цамаури». Культуралул шинал мунин дунияллул халкьуннал дянивсса фестивальданул статус буллуну, мунивух гьуртту хьуссар Азирбижаннавасса, Чачаннавасса, Ингушнавасса ва Ставрополлал крайраясса коллективругу.
Культуралул шинал хьусса агьамсса иширттава кIицI лагавияв Республикалул «Душа Дагестана» премия дуллай хьу­сса батIавугу. ДакIнийн бутан, клубрал журалул язимур идара хIисаврай, Ккуллал райондалул Культуралул къаттагу ккалли бувссар язимунин.
Мукунна Культуралул шинал щаллу дуварду цайми-цаймигу проектру.
Республикалул творчествалул коллективру гьуртту хьуссар дазул кьатIув дуллалисса фестиваллавухгу.
— ЦIанасса заманнай махъа нанисса ник фольклорданухух, халкьуннал искусствардацIух гьан дуван цукун бюхъантIиссар? Му даву дангу цуксса бюхълай бур зуща?
— Махъсса ацIрахъул шиннардий жулва билаятрал дур цIусса ментальностьращалсса, тIиртIусса, мобильныйсса ник. ТIайлар, жагьилтал цIана цайми бур, амма му миннай аьй-бювкьу дуллансса багьана бакъар. Мугу абстрактныйсса сообществоза дакъархха, ми жулва оьрчIрур, жунма ххирану бикIан аьркин­сса. Жулва буржгу – ми тIайласса ххуллийх бачин бувну, багьайкун тарбия баву.
ЖучIа къачансса проектру дур оьрчIансса ва чIава жагьилтурансса, миннал гьунарду, бюхъурду ялун личин бувансса. Ми проектругу дувайссар респуб­ликалул хъуншагьрулий дакъагу, районнайгу. Масалдаран, Ккуллал райондалий 30-ннийн дирсса шиннур «Наследие» фес­тиваль дуллай, цивухгу гьуртту шайсса райондалул оьрчIал творчествалул коллективру.
На дакI дарцIуну бура жагьилтал жулла аслиймуний тарбия буллан аьркиншиврий, ас-намусрай, ккавкказуллал кодексрай. Жагьилтуран кIулну бикIан аьркинссар цалва тарих, цалла аьдатру. Му хъанахъиссар миллатирттал культура ядаврил, никирая никирайн диян даврил чара бакъасса шартIну. Му даву щаллу даншиврулгу чара бакъа аьркинссар оьрчIащал зузисса циняв ведомстварттал ва министерстварттал цачIусса ца мурадрайсса даву.
Му масъала щаллу бавриву цин лархьхьусса даву дуллай бур шяраваллил клубиртталгу, магьирлугърал къатралгу. КъачIивир бияла оьрчIансса проектирттал: МахIачкъалалив дувайсса «Золотые звездочки Кавказа», «Маленькие горцы», «Мир начинается с детства», «Веселые нотки», «Домисолька», Къумторкъалаллал райондалий — «Энемжая», Къизилюртуллал райондалий — «Серпантин дружбы», Хасаврай — «Дети гор», «Юность Дагестана» — Избербашрай. Мукунсса проектру щаллагу республикалий къачансса дур. ЧIяруми районнай дуручлай бур оьрчIал художествалул творчествалул аьдатру. Миннувух дур Ккуллал районгу. Масалдаран, 1-мур ЦIувкIрав зий бур ляличIийсса школа-студия, цIанихсса цIувкIуллал пагьламантурал аьдатру дуручлачисса. Рамазан ХIажиевлул каялувшиннаралусса школа зий буссар 1997 шиная шинмай, ми­ккун занай буссар 4 шинава байбивхьуну, 16-17 шин хьуннинсса оьрчIру. Миннал цалва гьунарду гьар шинах ккаккан бувайссар республикалул фестиваллай ва байраннай. ОьрчIащалсса даву яла агьаммурди Культуралул министерствалулгу, Республикалул Халкьуннал творчествалул къатлулгу.
— Республикалул культуралул идарарттая ци учин бюхъанссар? Ларгсса шинал хьурив итталун дагьансса дахханашивуртту?
— Культуралул зузалтран 2014 шин дия аьдатравун дагьссаннущал цIу-цIусса проектругу щаллу дуван бювхъусса шинну. Аьрасатнаву кьамул дунни материальный дакъасса культуралул ирс буруччаврил Концепция, мунилгу хIисавравун лавсун бур культуралул ирс буруччавриву щаллу буван аьркинсса масъалартту. Амма республикалий бусса 1028 клубрал учреждениялува 500-нния ливчусса бур капитальный ремонт дуван багьлагьисса, 100-нния ливчусса клуб бур аварий тагьардануву­сса ва ижаралий (арендалий) ларсъсса къатравусса. Масалдаран, Ккуллал райондалийсса 14 клубрал учреждениялува 10 бур капитальный ремонт дуван багьлагьисса ягу аварий тагьарданувусса. Лакрал райондалийсса 31 учреждениялува бачIи бур щаллуну ремонт дуван багьлагьисса. Клубрал къатри бувагу бакъар Уриннал шяраву (2011 шинал ччувччуну). Ва аралуву ялагу къулайсса тагьар дур ЦIуссалакралмур райондалий, хIатта бакьин бувансса клубру ДучIив, ЦIуссамехельтIав бунугу.
— ЦIусса шинаву дуван дакIнийсса ци давуртту дур?
— Культуралул шинал культуралул учреждениярттал цинявппагу зузалтран дуллунни лахъсса планка. Мунил тIиссар ялун нанисса шиннардийгу му дургьуну бачин аьркинссару.
2015 шин Аьрасатнаву баян бувну дур Литературалул шинну. Литературалул гьанулуву, кIулсса куццуй, чичрулийнусса источникру бакъагу, дур халкьуннал творчествагу. Мунияту ва шинавугу дуллантIиссару жулва шаэртуран хас дурсса байранну: Ккурккуллал Щазан — Лакрал райондалий, Кукваз Раджаблун — Докъузпариннал райондалий, ХъахIабросолиясса МахIмудлун — УнцIукIуллал райондалий ва м.ц.. Къачанни Дарбантуллал 2000 шинал юбилейран хасну дуван дакIнийсса проектру, цайми-цайми давурттугу.
— Ина уттигъанну гьуртту хьунна Кремлилуву АьФ-лул ПрезидентначIасса Культуралул ва искусствалул советрал заседаниялувух. Муниягу буси кутIану.
— ЦIусса шин дайдишин гьант­рал хьхьичI Москавлив, АьФ-лул Президент В. Путиннул председательшиврулу, хьунни ПаччахIлугърал советрал ва АьФ-лул ПрезидентначIасса Культуралул ва искусствалул советрал цачIусса заседание. Му хас дурну дия паччахIлугърал культуралул политика щаллу даврил масъаларттан. ЛяличIийссара къулагъасралу бия творчествалул тархъаншиву, Аьрасатнал халкьуннал материальный ва материальный бакъа­сса культуралул ирс буруччаврил, оьрус ва миллатирттал мазру, литература хьхьичIуннай даврил масъаларттах. Президентнал баян бунни цалва хIукмулийну паччахIлугърал культуралул политикалул Гьанурду (Основы) цIакь буллалишиву. Билаятрал президентнал цалва ихтилатраву кIицI лавгунни ми масъалартту щаллу бан цагу-кIирагу шин диял къахьунтIишиву, миннуха зун аьркиншиву циняв: общество, власть, культуралул учрежденияртту, школарду, университетру, творчествалул союзру, педагогикалул ва элмийсса сообществарду. Ххи бунни ми Гьанурду иширайну щаллу баншиврул паччахIлугърал культуралул политикалул Стратегия сакин дуван аьркиншиву.
Заседаниялувух гьуртту хьунни регионнал каялувчитал, ПаччахIлугърал Думалул депутатътал, министртал, Федерациялул Советрал члентал ва м.ц.. Гьуртту хьуминнавух уссия жулла республикалул БакIчи Р. АьбдуллатIиповгу.
— Барчаллагь хъунмасса, Марита Велихановнай, бувсса ихтилатрахлу. ТIайлабацIу баннав зун гихуннайсса давривугу, гьарца дуллалимунивугу!
Ихтилат бувссар
Бадрижамал Аьлиевал