Къазахъисттаннайсса дагъусттаннаясса лу

saev_8Хъунма хIал къавхьуссия Мусаннип Увайсовлул «ЛакиЯ» тIисса лу бувккун. (Лу бувкссия 2009-ку шинал, лахъи-утта къалавгун, цал ялагу, кIилчингу, бакьингу бувну, чансса гьартагу бувну 2011-ку шинал). Га луттирал Лакку билаятраяту бувсун бу­ссия – география, агьали, тарих, бакIрачIан бувкIмур, хIакьинусса кьинилул тагьар чIалачIи дурну. Вана ца лу уттигу бувккун вава авторнал – «Дагестанцы в Казахстане».

Лу буккаврил савав дур цува автор цимирагу шинай Къазахъисттаннай ялапар хъанай ушивруцIун (Мусаннип Зияутдинович тийхва укунасса учительшивруя, та республикалул дуккаврил иширттал хъун къуллугърайн лавхъссар ва хъунма­сса хIаллай Къазахъисттаннал республикалул муххал ххуллурдал школардай дуккаврил идаралул каялувчину зий ивкIссар), Дагъусттаннал халкьуннал оьр­му цIакьсса базурдайну Къаза­хъисттаннащал бавхIуну бушиву хъанахъиссар. Му савав М. З. Увайсовлул, кутIасса, пансукьсса (скромный), базу-базурдавун бюххансса мукъурттийну цIитI дикIан дурну дур луттирал хьхьичIмукъун кIанайсса хху­ттаву. «Къазахъисттаннал аьрщарай ув­ччуну уссар дагъусттаннал литературалул классик Аьли Къаяев, цув 1937-ку шинал шиккун ссивир увну ивкIсса. КIийла Къазахъисттаннал аьрщарая аьла­мирттал гьарташиялувун левхссар Дагъусттаннал бюх­ттулсса арс Муса Маннаров, Ккавкказуллал цалчинсса космонавт. Къазахъисттаннайн цимилгу увкIссар ХХ аьсрулул хъунасса шаэр Расул ХIамзатов» — тIий, байбихьлай бур лу. Укунма шавкьийсса мукъурттийну, ца ссихIирай тIисса кунма, чивчуну бур щалвагу лу, мукунма, ца ссихIирай тIиссакссагу, буккин гъира бутлатисса лу хьунугу бур цияту. ХьхьичIмукъул цила сакин дуллай дур луттиран кIира хъа – ца дагъусттаннал, хаснува лакрал миллатрал кьурчIисса кьадар кIицI буллалисса, гамургу – жулва миллатрал кьадру-кьимат лавай буллали­сса. Укун­сса бугу бур дагъусттаннал, хаснува лакрал, щалагу кьадаргу, гьам бюхханну кьурчIисса, гьамгу гьавасланну ухьттансса, цанчирча жува багьнийгу кьянкьану, бурхьнину, цумуну багьан кIулсса халкь бивкIун тIий.
«Цалчинсса дагъусттаннал кIапIалну хьуну дур 1877-ку шиналсса халкьуннал гьалакшинналуву гьуртту шаврихлу ссивир бувминналмур – каторжантуралмур», — тIий, буслай, айихьлай ур автор. КIилчинмур кIапIал хьуну дур хIалтIухъантуралмур. «Къалайчишиврул, ссяткаршиврул, пиначишиврул (уссал усттаршиврул), заргаршиврул ва цаймигу касмурду кIунттихь дуну, аьвзалзаманная шийнмайва хIалтIилухун заназисса зунттал агьлу, ссуттил хъуру ларкьуну махъ, оьрму бакI буккан банмуних луглай, паччахIлугърал къирагъирттайн лагайсса бивкIссар ва инттухунмай шаппай зана шайсса бивкIссар», — куну бур авторнал. Мукунминнавасса ца хьуну ур 1933-ку шинал Къазахъисттаннайн увкIсса, ттисса ЧIарадиял райондалий­сса Дусращатусса яручу ТIагьир Агъаев. Хъирив ивзун ур мунал уссу, яла гъан-маччами, дустал. Укун дирзун дур Къазахъисттаннайн дагъусттаннал цалчинсса хъуннасса кIапIал.
КIилчинмур кIапIал куну дур кулактал бухлаган бай 1934-1937-ку шиннардий Сибирнавун ва Дянивмур Азиянавун буккан бувминналмур. Та аралуву оьну­ва гьайтлий кулактал бухлаган баврилсса буллай бивкIсса компартиялул Дагъусттаннал обкомрал бюрорал хIукмулийну 1935-ку шинал Дагъусттаннаяту Къазахъисттаннайн 400 кулпат (1500-нная ливчусса инсан) бу­ккан бувну бивкIун бур. Ши­ккува кIицI бувну бур 1-2 оьл, чу ва цаппара ятту бумагу кулакнан ккалли айсса ивкIшиву. Луттирай бувцуну бур та чIумал тайннавух бивкIсса инсантурал дакIнийн бичавуртту.
«Жу бувцуну бачин бувнав ятту-гъаттара буцаван ккаккан бувсса кьай духхай вагоннаву. Ликкан бувнав Алма-Аталлал лув Байсерки станциялий, дучIан дурна пургъунну, гайннуйн лахъан бувна къари-къужри, гайми бачин бувна бахьтта. Биян бувнав Алма-Аталлал таммакулул совхозрайн. Мина дишин бувнав таммаку кьакьан бай аьмбардавун хIисаврай (къалиян тIун аьркиншивурагу дакъар!), цаппара кулпатру ца аьмбарданувун хIисав бувну, кулпатир­ттал дянив ца-ца метр диртун. Даврийнгу кьамул бувнав таммакулул бригадарттавун. Ппу уссия щинрутIуну, нину – таммакулул чIапIив хьхьуттайхлаххуну. На зий уссияв ниттищал. Ва анжагъ кIира шинавун 1937-ку шинал лавгссияв учкъулалий дуклан», — тIий, дакIнийн бутлай ур Алма-Аталлал областьрай­сса Панфилово шяраву ялапар хъанахъисса, 1935-ку шинал нитти-буттащал Къазахъис­ттаннайн уккан увсса Ибрагьим Ибрагьимов.
Бур ссивирлутуравух Арап хьхьирийсса жазиралийн бизан бувсса лакгу. Миннаву бивкIун бур Лакрал райондалийсса КIубурдал шяраватусса Оьма­ровхъал кулпатгу. (Ми, щак бакъа, финнащал­сса ва немец-фашистуращалсса дяъвирдал виричу, дагъусттаннал дянив дяъвилий цалчин Лениннул ордендалул кавалер хьусса пилот Оьмар Оьмаровлул шяравучалт ва гъанцири хъанай бур). Миннавух ивкIун ур 18 шинавусса Рамазангу. Жазиралий бивкIун бур 17 шинавусса арестант – Троцкийл уссил-ссил душгу. Дуккаврийн макьнатIисъсса лакку жагьил рюрххун ивкIун ур му жугьутI душних. Нину-ппугу леххаву-ххяп тIутIи бувну, — ччаву – бала! – бувцуну бур ганал га душ. Амма чансса хIаллавун га увгьуну ур, балугъравун къабувхсса душ щар бувцуну бушаврийн бувну. Судрал Рамазан увтун ур Ашхабадлив. Мукун Рамазан кьадарданул яуцан увну ур аьзизсса кулпат­раяту. 1955-ку шинал КIуврав бувкIун бур ца ссурухIи кунма­сса ххуй душ, цила ппу Рамазан Оьмаров цIухлай. Рамазанма ахиратравун лавгун ивкIун ур. Душгу, гъанцири маз-кьаз бихьлай бунува, КIуврату никъурай зана хьуну бур. Ххишала ганияту ятIа-тIаргу къаливчIун бур. Вана укунсса хъявринсса миниатюра…
1942-ку шинал Дагъусттан фронтрацIухсса ххуттавун багьлан бивкIукун, ПаччахIлугърал буруччаврил комитетрал 2193-мур хIукмулий бувну, Кировлул цIанийсса сянатхана Двигательстрой поселокраяту (цIанасса Каспийск) билаятрал хъинну куртIсса къинттуллухун Къазахъисттаннайн бизан бан амру бувну бур. Миннал чIявуми бивзун бур Алма-Аталийн. Заводрал зузалтрал кулпатир­ттавасса 12 азараксса инсан, хъинну чIявусса ярагъ, дазгарду (станокру), транспорт ва личIи-личIисса материаллу – цинярдагу 11 азарунния лирчусса тонна кьайлул – Алма-Аталий миналул дурну дур. Мукун­сса цайми-цаймигу сянатханарду, миннул зузалт кьамул буллай, ца шинал лажиндарай 200 азара ялапарчи усса хъамал ххира Алма-Ата шагьру шамлийну хъун хьуну бур. Шагьру щирикIин буллай, завод-фабрикру гьаз буллалиминнаву бивкIун бур, гьалбатта, лакгу: Шарип ва МахIаммад Абакаровхъул (Ххутиятусса), Минкаил Минкаилов (ГьунчIукьатIатусса), Ибрагьимова (КIувратусса), М. М. Аюбов, ХIасан ХIасанов, Сиражуттин ХIажимирзаев, АхIмад ХIасанов, Исрапил Ибрагьимов, Мямма Исмяилов, Асадуллагь Ибрагьимов ва мукунма цаймигу.
Хъиривлаяву дурну дур Мусаннип Увайсовлул Чимкантлив ялапар хъанахъиминнангу. Та бур хъунмурчIин даргаллал хIалтIи бай шагьру.
Амма мунияргу дагъусттан гьарзамур кIану бур Мангишлак. ХХ аьсрулул 50-ку шиннардийва шиккун бивзун бивкIун бур усттартал: заргал Садикь, уссал усттар ХIабибуллагь, ссяткар Аьбидин, дарзи МахIаммад-Рамазан ва цаймигу. ЦIана Мангишлакрай бусса бур мукьазарунная ливчусса да­гъусттанлув.
Бур Къазахъисттаннай, вуз бувккуну махъ, даврийн тIайла буккаврийн бувну багьссагу. Мукунминнава ур Ленинградуллал жамирду бай институт бувккуну махъ даврийн тIайла увксса ГьунчIукьатIатусса Сиражуттин ХIажимирзаевич ХIажимирзаев, гиккува лавхъсса укунасса инженернал къуллугърая подшипникирттал заводрал цехрал начальникшиврийнгу, щалла сянатханалул директоршиврийнгу. Хъинну сий дуну ур ванал уссу Чаржа ХIажимирзаевич ХIажимирзаевгу. Ванал къуртал бувну бур Н. Бауманнул цIанийсса Москавуллал Лавайсса техникийсса училище. ЦIана ур Къазахъисттаннал Республикалийсса Дагъусттан Республикалулма вакилну.
Хъунмасса хIаллай Къаза­хъисттаннай зий уссия Ленинградуллал энергетикалул институт къуртал бувсса, хъунасса аьлимчу, техникалул элмурдал доктор, Хъанарияту­сса Аьвдул-Халикь МахIаммадович Тамадаев (му уттигъанну ахиратравун лавгунни, аьпа баннав цал!). Лавайсса элмийсса къуллугърай зий уссар ЦIувкIратусса Нуруллагь МахIаммад-Рамазанович Садикьов. М. Ломоносовлул цIанийсса Москавуллал паччахIлугърал университетрал физикалул факультет къуртал бувну махъ, ванал ирглий элмурдал кандидатшиврул ва докторшиврул диссертациярду дурурччуссар. ЦIана профессор Садикьов ур Актауллал паччахIлугърал университетрал проректорну зий.
Мукуна Къазахъисттаннай хъинну хIурмат буну ур ЦIущарниятусса Билал Нас­руллаевич Хахаев. И. Губкиннул цIанийсса Москавуллал лухIинавтлил газрал индустриялул институт бувккуну махъ, ванал дурурччуну дур элмулул кандидатшиврул ва докторшиврул ди­ссертациярду. Хьуну ур Аьрасатнал тIабиайсса элмурдал академиялул академик. Элмулуву ва давриву дурсса хьхьичIуннайшивурттахлу Билал Хахаевлун дурккун дур СССР-данул ва Къазахъисттаннал ПаччахIлугърал премиярду. Ва ур Лениннул ордендалул кавалер.
Авторнал пансукьшиврул (скромность) цалла цIа личIину кIицI дурну дакъар. Амма Ххутиятусса Мусаннип Увайсовлулгу, тийхва, Къазахъисттаннай, хъуна хьусса ва тийхва институтгу къуртал бувну, Да­гъусттаннайн зана хьуну махъ, хъунмасса хIаллай судьяну зий ивкIсса, цIанасса ппурттувурив ва цимирагу шинал лажиндарай Дагъусттаннал Хъун (Верховный) судрал судьяну зузисса Бутта Увайсовлулгу цIарду кIицI къадурну чара бакъассар.
ДукIу чялишсса жяматийсса хIалаватчи (ишккакку), журналист Марат ХIажиевлул сипталийну МахIачкъалалий тIиртIусса лу­ттирдал ярму­кIалийн Къазахъисттаннаяту увкIун ия Гъумучатусса Шахшахъал АьвдурахIманнул арс Юсуп. Луттирал буслай бур Юсуп Шахшаев Къазахъисттаннал халкьуннал ассамблеялул вакил ва «Дагъусттан» миллат­рал культуралул центрданул председательну ушиву.
Луттирай кIицI бувну бур Къазахъисттаннайсса чIявусса цаймигу бусравсса дагъусттан. Ва хъунда­къасса макьалалий гай цинявнная буслан пайда бакъар. МаслихIатну ккаккавияв ва аваданну дагъусттаннаяту бусласисса лу буккаву.
Ялагу ца дакI дарцIусса умуд бишин ччива, Мусаннип Увайсовлул буллугъсса кьаландалула бувксса ва махъва-махъсса лу бакъахьунссар, тIисса. ТIайлабацIу баннав, жул ихтиварсса яхIлув!
Сулайман Мусаев