АрулцIалуннин ккаллийсса хIаж

dol_9Та архсса билаятрайн гьарца шинах лагай Дагъусттанная тамансса инсантал хIаж бан. ХIаж баву гьарца бусурманчунал паризасса буржри. Цал бухьурчагу бан аьркинссар. БучIиссар хIажлийн вихлува цама инсангу гьан ан, амма дулун аьркинссар ганахьхьун диялсса ххуллун- харж, цувагу га икIан аьркинссар цал бухьурчагу Аллагьнал хьхьичI цалва бурж лавхъсса, биялну хIаж бувсса инсан. Укунма хIаж бан аьркинссар цалва захIмат бивхьуну ляркъусса арцух. Нагу лавгра Аллагьнал хьхьичI ттулва бурж лахъан.

Щалвагу дунияллия бучIайми гьашину чан бувссар тIий бия 20 миллиондалул, мукун бунагу хIажлий хъинну чIявусса халкь бия. Цивппагу личIи-личIисса билаятирттаясса. Та Аллагьнал къатта чIалачIинин буккайсса кIанттайва ша бизан кIану бакъая.
ХьхьичIавасса инсантурая жучIанма бивмунийн бувну, му хIаж бан дунияллий буцири заназисса Аллагьнал къатта – Кяъба бувну бур Ирбагьин идавсил. Аллагьнал мунайн, ВахIи ликкан увну, амру бувну бур: «Оьвчи халкьуннайн му ттул къатлучIан хIаж буван», — увкуну. «БучIайссарив халкь на оьвкусса кIанттайн», — увкуну бур Ибрагьиннул. Аллагьнал ялагу ВахIи ливккун амру бувну бур: «Ина оьвчи, на бучIан банна», — куну. Оьвкуну бур халкьуннайн Ирбагьин идавсил. Цала янил хьхьичI бакъасса, чIу баяйнийн къабувксса инсантал цалва-цивппа батIлан бивкIун бур. Лаббайка тIисса дуаьлувусса мукъурттищал: «На мютIиссара, на хIадурссара нава ляхъан увсса Заннал ххуллийх ачин» тIий…
Инсаннал цалва хIалал буллалиссар дунияллий уна цанма алжан ва дужагь. Та цуппа Аллагьнал нааьналувун бувтсса чIумуя шихунмай, байбивхьуссар щяйтIан Адамлул оьрчIру бяйкьин буллай.
«Итабавкьуссара ина дунияллийх, дуллалу винна ччимур, амма ахиратлуву дулунтIиссар ттул хьхьичI жаваб», — увкуссар Аллагьнал.
Му гъан хьун битаву, къабитаву жулва ишри. СиратIал ламуйх лахълай бунагу цичIав дахшишру къахьун, лявкIуну, кIучIну занакьала хъанан багьунни. Бюхъайссар Аллагь цала чулухунмай бувсса бунагьирттал ялтту учIангума, амма къаучIайссар кIа щийчIав зулму байсса, ва щилчIав затIрайн ка тIитIайсса инсаннал ялтту, багъишла ивтун акъахьурча гайннал.
ХIаж баврил кьяйдардугу личIи-личIисса дия. Амма циняв Аллагь дакIнийну биттур дан аьркинну дия. Бигьану бакъая хIажлил буржру биттур бан, амма гай хьхьичIва-хьхьичI лавгми къакIулли, журив ххарину буссияв жулва яруннин ккавккун тIий Мадина – МахIаммад идавс увччусса кIану. Дуллуну тIий Аллагьнал каши гьантлун ххювагу чак мизитрал аьрщарай бан. БувчIин бунни хIажитуран бучIимур ва къабучIимур. Буссияв циняв марцIну, тийхсса халкьуннал низам дуручлай. Жулла шийх дакъасса аьдатру, инсантурал лаххия, лажиндараву яру бакъа къачIалачIисса хъами аьжаив бизлай бия.
Гъира бия анаварну Маккалийн биян. Амма тийхгу низам хъиннура цIакьсса дия. Аьжаив бивзунни чIявусса затру: арамтал бия ччюрк экьидичлай, кIичIиртту марцI буллай, хъаннил хIажатхана лакьлай, хъаннил хьхьичI за дихьлай, къатравусса марцIшиву дуручлай. Жулва хъанних хIурматрай буругайва. Цал за дукай кIанттайн бувхсса чIумал, дахьва цайми бизайхту, жулва хъами щябикIан стол марцI буллай буссияв. Ца жагьилсса адаминал канихьсса затру зерххунни. Цаманал щеткалух га стол марцI бунни, кIаманал хьхьичI дукра дирхьунни. Жу циняв махIаттал хъанай бу­ссияв. Навагу буссияв жулва шийх макIравагу къаккаккайсса хIурмат кьамул буллай. Тайннал хъанниха дуссар тIар хъуннасса аякьа. Арамтурал цалва хъами зун къабитайсса бур. КIичIираву нажагь бакъа хъамитайпа къаккаккайва. Щяв щябивкIун маша буллалимигу миха-тиха бувкIсса, жулва Дагъусттаннаяссагума, хъамир тIий бия. Лас ивкIумунин – ласнал пенсия, бутта акъамунин – буттал пенсия, хIукуматрал аякьа дакъа цучIав къаитайсса ия. КIичIиртту марцIну бия. Мугу хъами шаппа щябивкIун тIий бухьунссия.
Аллагьнал къатлучIан биявайсса кIанттайва инсантурал чIявушиврул ххалаххи багьансса кIану бакъая. Абабай! Бия тикку личIи-личIисса оьрмулул, личIи-личIисса миллатирттал халкь, чIявусса мушакъатссагу бия (аьй дакъар), нитти-буттал ка дургьуну, канил бувцуну та ккучундалувух мюрщисса оьрчIругума бия.
Аллагьнал къатта чIалачIинийн бувккукун, хъинну гъан хьун къабучIиссар тIий бия. Цал цIубакIрайсса, яла паризасса, ва ялагу га лихъайсса чIумал тиха мукьийлва-аруйлва лагма бувкссару, архния «Аллагьу акбар» куну, канийн ппай куну, ка кIутIу дуллай. ТIаваф дайдишай кIанттай Адамлул цащала лавсун бувкIсса кIяласса чаругу, халкьуннал ка щилай, ппай тIий лухIи лаган бувну бия.
Жу Аьрафатрайн лавхъсса кьини дия нюжмар кьини. Му кьини нюжмар кьинилийн дуркминнан хIаж арулцIалуннин ккалли байссар Аллагьнал тIий бия. Жугу ххари хьуру, жула чурххардил тагьар арулцIалийлла рахIат хьуссаксса. Арафатрайсса 45 градусрал кIиришиву дусса асар хъанай дакъа жувура ххаришиврул. Ххарисса асарду чIяву хьунни Адам ва ХIава ссавруннал алжаннава хьхьичIва-хьхьичI дунияллийн ливксса кIану ккавккун.
Баргъ лагайхту бачин бувру Муздалифа тIисса зунттуйн. Зун­ттуй хьхьурайсса дяркъугу кьутIлай дакъая. БатIарду кIа зунттуягу ца-цаннал ару-арулцIалва мюршсса чартту. Ми бичингу лавгссару шамилва, чарттал бакIрах «Бисмиллагьи рахIмани рахIим, Аллагьу Акбар» тIий.
Рязишиву, ххаришиву дия жущава бювхъуну тIий чIявусса бусурманнан агьамсса, аьркинсса кIанттурдайн зиярат буван. Гьарица зияратрал хъирив жул чурх куклу хъанай, аькьлу чанна буклай кунма чIалай бикIайва. Щалла рейсирай ур тIий бия 232 инсан, жул группалуву ия 42 инсан. Жуй каялувшиву дуллай ия Мутаев Аьвдурашид. Жу авадан хьуру, ниттихъал къабувсса, дакIурдил кIункIу бувсса уссур-ссуннайну. Аллагь цува ухьунссия гукун ххаллилсса инсантал батIлай, куннан кув кIулну бикIан. Группа щалва лакрал бия. ЧIявусса хъами бия Аьвдурашидлухь суаллу буллай. Ттунмагу ванахь щаллагу рейсрайсса хъаннил чулуха хъунмасса барчаллагь учин ччива. Вин ттигу ца 30 шинай тихун занансса каши дулуннав Аллагьнал, Аьвдурашид!
Жущал бия чIявусса духIин ду­сса арамтал: Гъапур, Эмирхан, Мурад, Реад, Жамал, МахIанма, Юсуп, ХIажи, Юсуп, Кьурван, Рамазан, Арсен, Арслан. Зугу зулла марцIсса, чаннасса дакIурдил мурадру биттур хъанай личIаннав. Вайннавух ия Арсен тIисса, Москавлив ялапар хъанахъисса, лакку оьрчI. Тихава къалавгна, дагъусттанлувтуращал гьан шихун увкIун ия. Муниягу нава рязий хьура. Хъамигу бия хъиннува ххаллилсса. Цинявннал багьая Новолакраясса Шабанова ПатIимат. Га бия чIярусса шиннардий райондалул аптекалул каялувшиву дуллай бивкIсса хъамитайпа. Лагма-ялттусса инсантал къашавай хьувкун, хъунаманал насихIатгу, хIакиннал аякьагу, оьрмулухун бавтIсса аькьлугу, та гъурбатрай заэв бувксса инсантуран ишла буллай бия. Ганихь бия чIявусса даруртту, витаминну. Ялагу га цихьра думур аьркиннан дулун хIадурну бия. Ссу кунма ххира хьунни Аьишатгу. Бия дирисса, марцIсса, лазилавкьусса. Бархъаратусса, бакIралгу ххуйсса Ххамис бия циярва хъуниминнах аякьа дуллай, ми микку-тиккун биян буллай. Хъиншиву дачIлачIисса инсаншиву дусса бия Ххадижат, яхIирал бувччусса, кIулши дусса Кисаран, бан-битан кIулсса Гъумучатусса Рабият, ас-намус бусса, аькьлулул бувччусса Кьубатусса ПатIимат, Риад тIисса оьрчIащал бувкIсса. Инишатусса Ттупчиева Марзи, бия бивхьуний бакьайсса, мусил калпуш кунмасса. Ялагу бия тамансса ххаллилсса хъами. Жу кутIасса чIумуву, куннал кув дакIнил лавсун, дус хьуру.
На чIявусса жагьилсса инсантурахь цIувххуссия, циван бувкIру хIаж бан увкуну. Гьарцаннал цакуццуйсса жаваб дуллунни: «Аллагьнал хьхьичI жула паризасса бурж ла­хъан», — увкуну. Аьркиннихха ккаккан Аллагьнал къатта, хьхьичIва-хьхьичI Адам идавс аьрщарайн увчIсса кIану, МахIаммад идавс увччусса кIану ва цайми-цайми аьламатру… Цимурца лапва ххуйну хьунни учин бучIия, агарда махъунмай зана шай ххуллий, Маккаллал, Иорданиянал ва Изряиллал дянивсса Акоба тIисса шагьрулул чулух 4 гьантлий аглан хьун къабагьссания. Грозный шагьрулул аэропортрал гьантлун ца самолет дакъа кьамул дуллай дакъар тIий, циняв рейсру аглан хьунни. Жу ссавурданий ялугьлай буссияв жува шаппайн чара бакъа зана шайссару тIий. Жува Аллагьнан ххирассару, жухьхьунма ваксса чаран буллусса тIий. Буссияв куннал дакIурдийх кув ках тIий.
Ттулмурдив дакI дур асардал дурцIуну, кIу хъанай, тихунна кIункIу тIий. Дия та кIирисса, марцIсса ссав ва ччурччусса аьрщи дусса, ххяххия хъинну чансса, мармарчарил дурцIусса билаятрай ца хIикматшиву. Та тIабиаьтраву нава биял къахъанахъисса кунма чIалай бур. Ттувату къабукканссар тачIавгу укун ххарисса, дакI ду­ччин дуллалисса асарду. Бивру жу шаппайн Аллагьнайн щукрулий, цIуллу-сагъну. Ттигу ва бусравсса, лахъисса ссапар бахIин буккарча, гьавияв вайва инсантуращал.
Нагу Аьлиева Ханича-хIажи