Ттизаманнул шартIирдай зун аьркинссару

kol_13Махъсса шиннардий мадарасса дахханашивуртту ва цин лархьхьусса захIматшивуртту хьунни кIулшивуртту дулаврил аралуву. Ххишала хьунни кIулшивуртту дулаврил идарарттаясса тIалавшиннардугу. Цукун вардиш хъанай бур ттизаманнул тIалавшиннардацIун учительтал ва дуклаки оьрчIру? Ци тагьар дур ЦIуссалакрал цIусса миналийсса школардай? Цукунсса хьур цинявннавун зарзала дуртсса ЕГЭ-дал хIасиллу?
Райондалул школардал хIакъираву цIухху-бусу баву мурадрай, вай гьантрай на хьунабавкьура ЦIуссалакрал райондалул КIулшивуртту дулаврил управлениялул хъунама МахIаммадов Руслан Ризвановичлущал.

— Руслан МахIаммадович, цими школа буссар хIакьину ЦIуссалакрал райондалий аьмну ва циксса школарду бур цIусса миналий?
— Аьмну щалла райондалий хIакьинусса кьини зий буссар 21 школа, миннува 7 школа Новостройрай бур. Ми бакъассагу, райондалий буссар 3 оьрчIал багъ, 1 ДЮСШ (Детско-юношеская спортивная школа) ва 1 ДПШ (дом пионеров и школьников).
— Циксса бур ми школардай учительтал ва дуклаки оьрчIру?
— Райондалул школардай зий ур 614 учитель. Дуклаки оьрчIру 5000-ннийн биявайсса бур.
— Гьашину райондалул школарду къуртал бувсса оьрчIаву медаллу ларсъссагу хьурив?
— Гьашину школа къуртал бувсса оьрчIава 19 оьрчIал мусил медаль ларсунни. Ми медаллу заказ дурну дуссар. Утти ми хьхьичIра куннасса дакъар, цамур журалул дур. Октябрь зуруй шадлугърал даражалий дулунтIиссар ми оьрчIахьхьун.
— Цукун ларгри цинявннавун зарзала дуртсса ЕГЭ зул райондалий? Дулун къархьуссагу бияв оьрчIру?
— ЕГЭ-ду, циняр тIалавшиннар­дугу щаллу дурну, лавайсса даражалий тIайла дуккан бювхъунни. Гьар кIанай кунма, жучIагу бивхьунни камерарду, ласарду биотуалетру ва генераторду. Къавхьунни низамрава бувксса кIанттурду. ТIайлассар, махъва-махъсса кьининингу оьрчIру вихну бакъая цанна дуллан багьантIишиврийн экзаменну. Шинал лажиндарай бувчIин буллай, буслай бивкIнугу, ци-бунугу кумаг бансса чаран хьуншиврийн вихшала кьукьлай бакъая. Мунияту, экзаменну дулун къавхьуссагу бия, 271 выпускникнава 37-ннаща къабювхъунни дулун чара бакъа аьркинсса оьрус мазрал ва математикалул экзаменну.
— Райондалул школардал директортал циняв лак бурив?
— ЦIусса миналий бувсса школардай цинявппа лак буссар. КIулсса куццуй, гьашину дуккаврил шинал дайдихьулий жу тIитIарду цIусса школа ТIюхчарав. Бувну къуртал шавай буссар Гьамияхьсса ва ЦIуссачIурттахьсса школарду. Яла Новостройрайсса циняв щархъаву буссар школарду. Гийх анжагъ кIива школалул директортал бур лак. Коллективраву дуклаки оьрчIру, учительтал цумур миллатралсса чIявусса бурив, му миллатраясса итан директоргу хIарачат барду. Ялагу, нава ва къуллугърай авцIуну махъ, ттун 7 директор аххана ан багьунни, чIявуми пенсиярдайн бувксса буну. Миннан кIанай жагьилсса, зун гъира бусса учительтал битарду.
— Учительтал биялну бурив школардай?
— Физикалул, математикалул учительтал чанну бур. Вайми дарсирдалсса биялну бур.
— Ци тагьарданий дур лакку мазрал дарсру?
— ДР-лул БакIчи Р. АьбдуллатIи­повлул хьхьичIххуттай бивхьусса проектирдавасса «Человеческий капитал» проектрал лагрулуву бур «Просвещенный Дагестан» тIиссагу бутIа. Му проектраву хъуннасса къулагъасралун лавсун бур Дагъус­ттаннал халкьуннал мазру. Гьай-гьай, школардаягу тIалавшинна дуссар ми мазурдих къулагъас ххишала дансса. Лакку мазрал дарсирдал тагьаргу оьккину дакъассар. Ми дарсру дихьлансса учительталгу буссар. Мигу цалла даву дагьайкун дуллалисса бур. ДукIу ниттил мазрал республикалул олимпиадалий жул райондалул оьрчIал ххуй­сса ккаккияртту чIалачIи дунни: цалчинсса кIанттурду бувгьусса оьрчIаву ца жула лакку оьрчI ия. КIилчинсса кIанттурду бувгьуминнаву кIия лакку оьрчI ия, шамилчинсса кIанттурду бувгьуминнавугу – ца.
— Гьарца дуккаврил шин дайдирхьутари луттирдах чIярусса арцу най дур тIисса нитти-буттал цIуру-кIуру баллан бикIай. Буссарив школардая уква итабакьайсса луттирду?
— Луттирдал захIматшиву дур. Школарду аьркинсса ва биялсса луттирдал дузал буллай бакъар. Школалия луттирду булайссар байбихьулул классирттал оьрчIан. Мигу жучIан биялну къабучIай. Масала, 4-мур классран тIалав бувсса луттирду дахьва бувкIунни, мигу заказ бувминнуяр 100 лу чанну. Гьашинусса 4-мур классрансса лу­ттирду, ми бур цIуну бувксса, ФГОС стандартирттай итабавкьусса, цалчин ишла буллантIисса луттирду. Гьамин, ми щалагу Аьрасатнаву ишла буллантIисса бур. Мунияту къабувкIхьунссар биялну тIий ура.
Хъуними классирттал оьрчIая тIурчарив миннан цанма ласлан багьай. Биб­лиотекалуву цукунсса-бунугу луттирду бухьурча, ми цахъи ахIвал кIюласса кулпатирттавасса оьрчIан булару.
— Байбихьулул школалийн заназисса оьрчIру бу­сса нину-ппу рязи бакъа бикIай, миннан хъинну захIматсса программа дур, совет заманнай кунма миллатирттал школардан цаннасса программа диркIссания къулайну бикIанссия тIий…
— Бигьасса программа жунна къахъинссар, ЕГЭ-ду ца стандартирттай дуллай бухьувкун, ВУЗ-ву архIалну, цакуццуйсса тIалавшиннардай ккалай бухьувкун. ЦIубутIуй захIматну бухьурчагу, жулва оьрчIаща цинявннан цаку­ццуйсса ттизаманнул программалий дуклан хьунтIиссар. Миннан бигьану бикIаншиврул, школалийн гьаннин оьрчIан кIулшивуртту дулайсса идарартту зузи бан аьркинссар.
— Дуккаврил ва цаймигу ккаккиярттах бурувгун, райондалий хьхьичIунмур школану цумур школа кIицI бавияв?
— Райондалий хьхьичIунсса школалун ккаллину буссия ЦIуссалакрал гимназия. Амма гьашину, гимназиялул къатри оьрчIал багъран итадакьин багьлай, гимназия лакьин багьунни, гиккусса оьрчIругу гийхвасса школалийн гьан бувну. Гимназиялул цIагу жучIара, лакрачIа, личIаншиврул, Новостройрайсса 705 оьрчI бусса ЦIуссалакрал школалун дуларду. ЦIана га хъанай бур жучIа хьхьичIунсса школа.
— Гимназия школалувух хIала бакьаврия рязину бакъануккар шяраваллил жямат?
— Мукун къабувну пайда бакъая. Цалчин, жул район дошкольный идарарттал чулуха хъинну махъун дагьну дур. ЖучIа бувагу 3 оьрчIал багъ бур. Мигу мюрщисса, 60-90 инсан акъа къалагайсса.
Новолакрай буссия дяъвилул иширттая махъ, 2000 шинал, бувсса цIусса оьрчIал багъ. Му ххяллул зуманив бувну бур. Гьарица шинах аьрщи ччех дикIлай, нигьачIаву дуну бия. Гава чIумалва мукун нигьачIаву дуну тIий, хасъсса службардал лакьин куну буссия. Бунугу, 14 шинал лажиндарай зузи бувну буссия. Уттигу лекьру хьуна, мива службарду бувкIун дюъ дирхьуна.
Жу пикри барду, ца къахьунмур хьуннин садик гимназиялул къатравун бизан бан, гимназиялул оьрчIругу хIалли-хIаллих тIий цIусса миналийн бизлай чан хьуну бухьувкун, ливчIмигу гийхвасса школалийн зананссарча тIий. Ми гимназиялуву бивкIсса оьрчIру цивппагу школалий гимназиялул классру сакин бувну, гава гимназиялул программалий зий буссар. Цаппара гьантрал хьхьичI на райондалул бакIчи МахIаммадхIажи Айдиевлущал лавгра школа ххал бан. Ихтилат барду учительтуращал. Гайннал рязибакъашиву дакъая.
— Институтру къуртал був­сса жагьилсса учительталгу бувкIрив зул школардайн гьашину?
— УвкIунни ца-кIия инсан. ЦIана дуклакисса, къуртал бувкун бучIан ччиссагу бур.
— КIулшивуртту дулаврил управлениялул хъунаманал къуллугърай авцIуну махъ ина цукунсса масъаларттащал хьунаавкьура?
— На ва къуллугърай авцIусса чIумал мугьлат бакъа щаллу бан багьлагьисса масъала бия школардан лицензия ласаву. ЧIявуми школарду, 5 школа личIаннин, лицензия дакъа зий бия. ЦIана циняв школардан лицензияртту ласарду. Ми ласунгу хъинну захIмат хьунни. ЦIу-цIусса тIалавшиннарду дия. Му бакъассагу, нукIува кIицI лавгсса куццуй, жучIа чанну бур оьрчIал багъру. ХIакьинусса кьини школалийн къалавгсса 4500 оьрчI ур жучIа. Миннава садикрайн занай ур дахьа 307 оьрчI.
— Туну садикрайн кьамул банми зу цукун личIи барду?
— Гьар кIанай кунна, жучIагу дуссар электрон очередь. Мунийн бувну кьамул барду. Цахъи ххишаласса оьрчIру зананшиврул садик­равун, гимназиялуву дуллай буссар детсадрансса къатри.
Гивун хьхьичIмур садикравуннияр 100 оьрчI ххишалану гьантIиссар. ЦIана цIу миналий Чапаевкалийгу буллай буссар 140 оьрчIансса сад. Инттухунмайнин къуртал хьун­ссар тIий ура. Райондалий буссар цивппа заллуссагу кIива оьрчIал багъ – ца Чапаевкалий, ца ЦIусса МехельтIав. ЦIана ми садикирттан лицензия ласун хъирив излай ура.
НукIувагу увкусса куццуй, жучIа буссар Адам Хачилаевлул цIанийсса ДЮСШ. Шикку бу­ссар дзюдорал, лачIун буккаврил, каратэлул, закканттай буккаврил, волейболданул, футболданул, настольный теннисрал секциярду. ЦIанасса чIумал шиккун занай бур 700-нния ливчусса оьрчIру.
ДЮСШ-рал кюртти буссар гьарица шяраву. Школалий уграт хъанахъисса оьрчIава гьашину ца дзюдорал дунияллул чемпион хьунни, дукIу ца оьрчI Дагъусттаннал чемпион хьуссия.
— Руслан Ризванович, циняв хьхьичIвасса учительталгу, утти цивппа нину-ппу хьусса танийсса дук­лаки оьрчIругу бикIай кIулшивуртту дулаврил система Совет заманнулсса къулайсса дия тIий. Ина ци учинна?
— Ца-кIира шинава цинявппа школарду цIусса ттизаманнул стандартирттайн бучIан тIий бур. Му гужсса, оьрчIан гьарта-гьарзасса кIулшивуртту дулайсса программа дур.
1-4 классирттаву дукIува муний зий байбивхьуссар, 5-8-ми кла­ссирттаву гьашину байбишинссар, 9-11-ми классирттаву – хъиривми шиннардий. ХIасил, 2016 шинайннин цинявппа классру цIусса программалий зунссар. КIулшивуртту дулаврил чулуха ялунгума ва прог­рамма ххуйсса дур. ТIайлассар, тарбиялулмур даврих совет заманнул школардай къулагъас ххишалану дуллай бия.
— ХIакьину дуккаврил, тарбиялул давриву винна хьунадакьлакьисса захIматшиву ци дур?
— Хьунадакьлакьисса захIмат­шивуртту оьрчIал нитти-буттацIун дархIусса дур. Нитти-буттал ичIура оьрчIру тарбия баврих къулагъас чансса душиврул, миннал дарсирдал ялув бацIлай бакъашиврул дуллай дур жун захIматшивуртту.
— Учительнал байрандалул кьини ци учин ччива вила учительтурахь?
— Цалчин, ттун барча бан ччива жулла райондалул, Лакрал ва Ккуллал районнал учительтал пишалул байрандалущал. ЧIа тIий ура миннан цIуллушиву, ссавур, оьрчIахсса ччаву.
Гьар шинах кунна, цIанагу Учительтурал байран жу кIицI дантIиссар банкетру бай залдануву лахъа-хъунну. Шадлугърал мажлисрай, бахшишру дантIиссар хьхьичIунсса учительтуран. Октябрьданул 4-нний байран кIицI лагантIиссар ЦIуссалакрал райондалий, хъиривмур кьини – Новостройрай.
Пикри буссар, ларгсса шинал хIасиллайн бувну, хьхьичIун ливчусса школардангу бахшишру дансса. Цалчинмур кIану бувгьусса школалун дулунтIиссар 150 азарда къуруш, 2-мур кIану бувгьусса школалун – 100 азарда къуруш, 3-мур кIану бувгьумур школалун – 50 азарда къуруш. Уттиния тихунмайгу шаймур булланна учительтурал цалла даврихсса гъира лещан къабитан.
— Барчаллагь, Руслан Ризванович. ДуллалимуницIун кабакьиннав, дакIниймур бартлаганнав!
— Барчаллагь.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал