«Зунттал большевиктал» тIисса луттирава

gard_4Аьйкьуну агьма Митинг къуртал шайхту, МухIадлул буюрданийн бувну, шагьрулул мукьвагу чулухунмайсса ххуллурдал бакIрай къараллу бацIан бувну бия. Ххуйну ххал къаувну, царагу чулухунай инсан итакъаакьайва. Му ишираву Гьухъаллал Мазукъурух ца ххуллулсса най ия. Лаващату увккун махъ хьхьувайгу, дяхттагу най, мякьнугу, ккашилнугу най, чучIав аглан къавхьуну най, Гъумук шагьру чIалай бурча, большевиктурачIан ивукун игьалагавача тIий яхI буллай най ия га. Ххуллулсса Гьухъаллал Къичил ккурчIав ивуна. Гикку ацIан увну, къараулнал ганахь цIувххуна: — Ина цура? Ча най ура? Чун нани­ссара? — На дяъвилий уссияв душмантал къазахънащал. Жул къумукьнал отрядгу лирунни, ппив-ххив хьунни. Га Лавашсса штабгу архIала бакъа хьунни. Шиккун Лаккуйн най ура, большевиктурах луглай ура, — куна ганал.

[tube]http://www.youtube.com/watch?v=M4xhUTIarUw[/tube]

— Ачу, ачу, инара жун аьркинмача! – куну, хъянгу бивкIун, къаххи мишангу дурну, гагу архIал увцуну школданийн лавгуна. Школданий канцеларгу хIадур бувну, МухIад цала нукартуращал кьатIувай най уссия. Чурттул бакIрай МухIад авцIусса заваллаву ганал хьхьичIун бивуна га ххуллулсса увцуну нанисса вирттал. — Ва цури? – цIувххуна МухIадлул. — Ва большевик ур, — куна гайннал. — Часса ура? – цIувххуна МухIадлул. — Утел белмей мен, — жаваб дуллуна хIаллангат хьусса ххуллулссаннал. — Тел белмей. Большевик бела-бела, — куна МухIадлул анаварну. Яла увчIун чурттурдая, хъап бувну га ялгъузнаща винтовка лавсуна. Хъазамравусса патрондашгу дургьуну, гужрай хъит дуруна. Махъа энтту дурцуна. — Уцара утти ва, акьияра «боль­шевиктурачIан», — амру бувна Му­хIадлул. Щарда Къурув Шикку Гъумук вай ишру бия. Вайнниягу хавар бакъа Гьарунма Щарда къурув, лачIал хъунил марщалу къалмул ккуккурду ккухIлай ия. Кьини гьан дуллай, гьан дан къахъанай ия. БакIраву чIявусса пикрирду бия, хIисав дуллай, отчет дуллай ия. ДакIнин дагьуна 1918-ку шинал ссуттил цува Лаккуйн увкIун махъ, чан-чанну тIий гьалмахтал цачIун буллай, банмур щашлай, партизан цачIун буллансса, кьюлтIсса штаб дузал бувсса чIун. Цала-цала ярагъ канихьну бувккун, ца чIирисса кьюкьа партизаннащал округрал начальникнал ялун гьужумрай лавгсса чIун. Га начальникгу лихъан увну, ганал биялали бивкIсса цихавузравусса азарва винтовкагу, пулеметругу цала канихьхьун лавсъсса кьини. ДакIнин дагьуна кутIасса мутталий рях­ттурша партизан Къалалий цала штабрай салкьи хьусса ххарисса чIун. Гай партизан ччаллу мицIайх лавхсса винтовкарттащал низамрай бавцIуну, митинг дурну махъ лавхъсса чIун. Миллатрал тархъаншиврул ялув жанну дулун хIадуршивриясса ххаришиврул гьавас ялтту лавгун, гьурра тIисса чIун. ДакIнин дагьуна Гъумукух ялавай фронтрайн бавчу кьини. ДакIнин дагьуна Гъумукух ялавай фронтрайн бавчу кьини. Лаващав Дагъусттаннал хъуними революционертал хьхьичIун бувксса чIун. Жунгутайлив, Бугланна бурхIай дяъвилуву ккавкмур, хьумур, хьунабавкьумур. Гьарун цавува цува пикрирдай ия: Утти цивхьуссар? Ссайн бувкссару? Дяъвилий бух хьунну жува. Савав цир хьусса? Сававрду чIяруссар. Миннуву яла хъунмур савав, жулва аьралуннал гуж душманнал аьралунналссанияр ацIлийну, кьулийну чансса бушиву хьуссар. Жула аьрал дяъви къаккавксса, аьралуннаву дикIайсса низам къакIулсса бия. Миннаву низам дишин кIулсса командиртал жучIава бакъая. Яла-яла – жухьва ярагъ анжагъ ца винтовка бакъа бакъая. Щала фронтрайсса циняв аьралуннахь ца станковый пулемет бия. Даргаллалми партизаннахь чIявуминнахь цала шаппатусса берданкартту бия. Жущала биян хьхьичIун бувксса душмантурал аьраллу тIурча, паччахIнал заманнайсса, дяъвилий хьуну дяъви бан лавхьхьусса къазахънал полкру бия. Гайннаву сайки ацIуннан ца тIиссакссагу хIаписар ия, гайннал ялувгу хъунмасса хIаллай Европанал дяъвилий бивкIун, дяъвилул сант рутан лавхьхьусса полковниктал бия. Ярагъуннил чулухату тIурча жула ца ккуллалун гайннал ххюцIалва битайва. Пулеметру, ттупру чIявуя, ялтту лехлахисса аэропланная бомбарду бичлай бия. Вана ваксса гужлансса душмантурал хьхьичI бацIан бувксса жула аьралуннаву мукунсса жанпидачийтал хьунахха цукунчIав командирнал мукъух вичIи къадирхьуну, душманнал пулеметрах, ттуплих баччи къабувну, ччаллах биян ххявххун лавгссагу хьуна. Хъамабитанссарив Закугу, ганал гьалмахталгу цIаравун ххявххун лавгсса куц? Душманнал гуж ххюцIалийла ххину бухьувкун, зана бикIан багьунни. Жунгутай, Дургал, Къадар ца кьини душманнахьхьун багьунни. Вай шяраваллурду цIарал къувтIирду хьунни. Лаващ кулактурал мятеж дурунни, жу шиккун Лаккуйн бияннин, шикку Лаккуйсса большевиктурал штабгу ппив хьуну лявкъунни. Къабюхъайссиявкьай ппив къавхьуна яхI бан? Юх, къабюхъан тIий бивкIун бур. Фронтрая зана бивкIсса партизан Лаккуйн бияннин, Щурагьсса лакрал буржуйтал ЯруссаннайхчIин хьуну Лаккуйн бивну бур. Минналгу оь хавар ппив бувну бур Дургаллан, Къадардан бувмур лакрангу бан хIат дакъасса аьрал Лаккуйнгу най буссар тIий. Щалва округ ццахханнаравун бувтун бур. Иш укун бухьувкун, Лакрал штабрал бувсса тадбиргу мукссава авлиясса бур учин бюхълай бакъар. Ца заралгу ца хайрди учай жула лак­рал. Ва ххуллухсса фронтрай бух хьунну жува, чIявусса зараллугу хьунни. Вай зараллу шаву бакъа, цичIав хайргу хьу­ссарив жунма? Хьуссар. Ва ххуллухь дяъвилийн лагаврийну жула гихми гьалмахтуран жува кIул бувссар, жула ка цуксса кутIанагу, дянивсса душмантурал ялтту, цачIанна гихун тIиртIуну бушиву. Ва цава. Ва кIилчингу, душманнангу хъуннасса дайшишру дурссар, душман жула гьалмахтурайн гьужумрайн нанини, махъа ганал къинттуллухун ттавх учин бувукун. Агь, жула махъгу душман урхха увкуну, ццах увкуну, гихунай нанисса душман, махъунай кIура аен увссар. Вагу кIива. Утти жула душман махъаллия нигьачIаву дакъассар, куну, цала аьралуннал щала гуж гихсса жула гьалмахтурал ялун гьан бан къасисинтIиссар. УчIанссар хъун душман шиккун. Жува буслай къабувчIуми агьалинангу цала янин ккавккукун бувчIинссар душман цукунсса уссарив. Яла цала тархъаншиврул пикри буллангу цала бакIрайн ласунтIиссар. Вагу шанма. Ва жура дурсса даврия хьусса къазанжи революция чулийн дурккун махъри кIулхьунтIисса. Аьрасайлий революция тамамну чулийн дурккун махъ хьунтIисса Мировой Революциялул хьхьиривун нанисса, яла хъунмур неххавун хIала дурхсса ца чIири ратIну хьунтIиссар ва хIакьину жура дурсса давугу… Анавар увккуна Гьаруннул дакI анаварну дия, амма кьини тIурча ванан ялу-ялун лахъи хъанай чIалай дия. «Утти ахттакьунгу бизавай бур, лахъсса зунттал мицIал ххютру лагьнийн, рахIайн дагьлан диркIунни. Ххуллийх халкьгу чан хьухьунссар», — куну, ххуллийн увккун ачин кьаст дуруна ванал. Лувмур къурату ялувмур къурув лавхъуна. Къурнил зуманих кIюла ххуллийх тихунай хъун ххуллийн уккан авчуна. Ивуна ва хъун ххуллучIасса марщайн. Шикку щяивкIун ия Щардал Чарин – Гьаруннул цала партизан. Гьаруннул ссалам буллуну, Чариннул ласуннин ялун ивуна ххюя бурттигьу. Ххюнналагу лахъан бувсса винтовкартту Гьаруннуйн бурган бувна. — Зана икIу, ачу жул хьхьичI гихунай, — увкуна. На пайда? Ттупанг бакъая, ттархь дакъая, рищун дакъая, щун дакъая. Ци банссия ва ялгъузнал? Ванахь дачIрасса кару дакъа, цикIуй дакъая. Итияра тIурчагу итан тIий акъая. Ачин багьуна ялгъузнан вай бурттигьалтрал хьхьичI. Бурттигьалт бия ЧIяйннал шяраву буссар кусса кулактал, машачийтал, бакIчий – капитан Дамадан ия. Вай Гъумукун най бия «Лаващавсса большевиктал циняв бувгьуссар, утти Гъумукмигу бугьан аьркинссарча, бачияра Гъумукун» тIий Гъумучату цачIанма бувкIсса чагъарданул оьвтIаврийн бувну, цала тайпалун кумагран. Щарда къургу бивтун, ламулалугу лархъун, ШавкIуллал шярахух нанийни, дучри къуц бувну анавар буккан бувна. Бурттигьалт шяраваллил зуманих лагаву дакъа, гай царив, чун, циван, нанисса арамталлив ШавкIуллал ккурчIиян хавар къавхьуна. Гайннал дянив Гьарун ушиву дакIнин ча багьанссия? ШавкIуллал къургу бивтун, Гъумучиял къурух бавчукун, капитаннал цала нукартурахь: — прядук дара, прядук, — куну, приказ бувна. Капитан цувагу акьин хъанан ивкIуна. Ссирссиртту къиц дикIан дуллай, хъачIунттай чинну кьадищун дуллай, ттупанчалул хьхьа, турлил оьн кьану дагьан дуллай ия. Щил буси, щил къабуси, чIарах був­ккун лавгсса щяйтIаннул буси, Гьарун увцуну нанишиву шагьрулувун бавну бия. Бархан щаращисса шагьрулуву ва щархъая бувкIсса агьалинал зумату Гьаруннул цIа щяв къадагьссия, утти ва увцуну най ур тIар тIий бавукун, агьали ккучу-ккучунну хьуну, базаллувух кIихунмай Ччярав най бия. Хъуниминнаяр хьхьичI мюрщими, оьрчIру левчуну най бия. Гиккун бувкIун бия хIакьину ивтсса начальникнал гьан бувсса жандармагу. Гьарун дянив авкьуну нанисса капитан Дамаданнул кьюкьа чIарав дирукун, жандармагу лагмава бавцIуну бавчуна. Вай бавчуна тихагу, шихагу щапI увкусса халкьуннал дяних гихунмай. Циняв агьалинал яру бурттий нанисса нукартурал бурган бувну бувгьусса ттупангирттал дяниву ахьтта нанисса Гьаруннух бия. Цува халкьунначIан гъан хъанан ивкIукун, Гьаруннун уххаву, багьтIатI шаву хъамадиртуна, цIуницIа дакI кьянкьа ларгуна. Халкьуннал хьхьичI лажин кIялану уну тIий, душмантурал хьхьичI пахрулий авцIуну, миллатрал агьалинал, мискинтурал мурадрахлуну жан дулун най уну тIий, вай халкьуннавусса душманталминнал иттав кьутIинну най ия. Лахъсса кьяржив дусса, лахъ бивщусса нихъри бусса чакмардащал сивсуну, чIувуну ласласисса шаттирдал къартI-къуртI тIий щяту бизан буллалисса чIунил буслай бия виричунал дакI цуксса кьянкьану дуссарив. Ванияр ца-кIива зурул хьхьичI аьралуннал бакIчину аьрайн нанийни цайми гьалмахтурая личIи акъа, цинявннащал баранбалсса гьалмахчуну чIалай ивкIсса Гьарун, хIакьину увгьуну нанисса чIумал халкьуннан ца личIинува хъунасса дэв куна, ляличIисса нарт куна чIалай ия. Ттинин бирикъаяйсса Аслан авчитурахьхьун биривну бувцуну най чIалай бия. Ахттакьун цIан лакьлай дия. Гьарун школданин цIуну ивтсса начальникнал канцеларданувун увцуну лавгуна. Корреспонденция Хъунмасса хъахъисса чайх чIярх учин бувну мархьгу бивщуну, никъур­ттайсса шпордугу хъурттаралун къинтI учин дурну, чу тIанкI учин бувну, Къалалул къапулувух азварданувун увххуна ца хIаписар. Ванал хъиривгу кIия бур­ттигьу увххуна. Вайннал хъиривгу, ялтту чатаннугу ливчусса, ссал дурцIуссарив къакIулсса кIира аьралуннал пургъунгу дурххуна, хъиривгу кIия-кIия архIал мукьа бурттигьу увххуна. Левчуна вайннал хьхьичIун увккуна Къалалул комендант. Увхсса хIаписарнахь комендантнал, ваналгу комендантнахь, цаннал цаннан часругу дургьуну, ца-ца, кIи-кIива махъгу куна. Му ссятрай комендантнал азварданувусса бурттигьалтрал ккучуннугу ти-шиннай дурну, азварданул дя илкин дурну, ялун бувкIми азварданул дяниву, канцелярданул чулухунмай лажинну бацIан бувна, цувамагу канцелярданувун лавгуна. Гива увккун, хIаписарнайн гьим дурну, «есть такой», увкуна. ХIаписаргу, бурттигьалтгу дучрая ливккуна. Ца шанна минутI хьуну-къархьуну, канцелярданува увккуна округрал начальник Оьтман Мутаев, ванал хъиривгу карательный отрядрал начальник, полковник Джафаров, ванал адъютант ЦIаххаев. Вайннал хъиривгу контрибуция дишай комиссиялул вакил ХIабаш ХIажиев. Канцелярданул хьулувату ца шанма ша лавсун, полковник Джафаров хьхьичI авцIуна, ванал махъ ваймигу бавцIуна. Му чIумал, хьхьичIунай хьуну, ца мукьва шаттирал манзилданий полковникнал хьхьичI авцIуну, вичIилул чIарав часгу дургьуну, ялун увкIсса хIаписарнал куна: — Вил приказ биттур бан Гьун­чIу­кьатI­рал жяматрая ласарду 70 винтовка ва 9000 патрон! – Вай махъру хIаписарнал кьацIлива буккайхту, кIа ца пургъундалул чIарав авцIусса бурттигьунал пургъундалийсса чатан гьаз бувну, ттупангру чIалачIи бувна. – 800 касак кавказуллал сукнорал, 7 чу, 3 ниц, 400 пут хъалул, 400 ттукку ххалал, 600 азарда къуруш арцул! – куна ялагу хIаписарнал. — Сколько винтовок нужно было взять? – цIувххуна полковникнал. — Сто, — увкуна рапорт булул. — А сколько патронов? — 10.000, — господин полковник. — Значит, у большевистских унчукатлинцев осталось еще тридцать винтовок и тысяча патронов. Сколько большевиков взято? – увкуна, округ начальникнах урувгун. — Десять, — жаваб дуллуна Оьтманнул. — А где остальные большевики? — Их в селе нет, убежали, — увкуна рапорт буллалиманал. — Приказ не выполнен. Большевики остались на воле, оружие и патроны остались тоже у них. Надо принять срочные меры, чтобы приказ был выполнен полностью, — увкуна полковникнал. Яла «вольно», куну рапорт буллусса хIаписарнахьгу, кIура авну, цала канцелярданувун лавгуна. Рапорт буллусса хIаписаргу, бакIрайх ттархь рирщусса куна, зана ивкIун, цала чачIан лавгуна. Баргъ ахттая ккуру бихьлан бивкIуна. Чагирдавусса дикIул хханхри був­ккун, аьн­ттаву бивхьуну, дугъра буллан бивкIуна. Бурттигьалтрайх усру дачIлайнма бия. Дуснакьнан зад ласлан байбивхьуна. Зад ларсун бувкIсса инсантурал ккучун ярглий бавцIуна. КIа дарвазалучIасса аьрзачийтурал ккучундалучIан увкIун, комендантнал баян бувуна: — ХIакьину аьрзардах урган начальникнал мухIал бакъар, начальник гила увкIсса хъунаманащал тийн шагьрулийн аьркиншиннарай най ур. Гьунттий бу­хьхьияра! Гьунттий бухьхьира! Полковник Джафаров, округ начальник Оьтман Мутаев, адъютант ЦIаххаев, ХIабаш ХIажиев канцелярданува бувккун, тийн шагьрулийн бавчуна. Буржуйтурал хъун хъатIи 1919-ку шинал августрал 11-нний Къалалия най шийн шагьрулийн на лавхъсса чIумал, дурус ахттая кIира ссят хьуну дия. Шагьрулий хъун ххуллийх ку гихунмай, ку бахьтта, ку бурттий чIюлу хьуну заназисса халкь гьарзану бия. Чув буссияв чIалай бакъая, гиха га Ханажиял чулуха ттинин Лаккуйн тачIав къабувксса духовой оркестрданул чIу баллай бия. Авчура нагу ва ххуллийх ялавай. Почтрал къатрал хьхьичIун ивукун, ХIамидхъал бюхттул къатри, най бивсса кунна, халкьуннал дурцIуну ххал хьуна. ХIамидхъал душ Макуевхъал хIакиннан щар буллай, жалин буцин бувкIун, руцлай, бизлай, балай тIий, къавтIий бия. Вайннал щала азвар дукрарду дуллалисса хъаннил, арамтурал гур бувну бия. ЧIиртталух бивзсса хъуни кIункIурдая нанисса ссихIирал, нагьливу ятIул бичин буллалисса ххайжанттал, чIер-чIертIи дуллалисса шашликIирттал кьункьардил азвар къавуран бувну бия. Щала шагьрулул давлатлутурал оьрчIру ва душру чIюлу хьуну вайнначIан бувкIун бия. Маша-хашал дустурал Гуржиял, Гъулудиял хIанттил, чIячIалул кьачIри, Чуруллал чахирданул бочонкарду вайнначIан лахьхьува биян бувну бия. Щархъая бувкIсса хъин хъамаллу биххансса кунни, яттил нисирал хъуни карщив архIалну бувкIун бия. Душ ХIамидхъалсса щар буллай бия, хъатIи лакрал давлатлутурал цинявннал буллай бия. ХIамидхъал хъун къатта хъатIуйн бувкIсса арамтурал бувцIуну бия. Ва къатлул дянивух тихунмай щалва къатлул лахъишиврийсса кIива стол бувну, вайннуй личIи-личIисса дукрарду, личIи-личIисса хIантту дирхьуну дия. Вай столлал тихагу, шихагу душ буцин бувкIсса оьрчIахъал арамтал, щархъая бувкIсса хъамаллу, гила бувкIсса отрядрал хIаписартал, командиртал, округрайсса начальниктал щябивкIун бия. Тямаданал буюрду биттур буллай къуццу тIутIисса ясавултал бия, дукрарду дихьлай заназисса къуллугъчитал бия. БуцIлай бия, хIачIлай бия, канай бия. Куннал-куннан хIурматру буллай, ванал танайн, танал ванайн хъинсса бияннав тIий, хъин бикIлай бия. Руцлай, бизлай, балай тIий бия. Ца манзил лавгукун, — гьала! хаав! – куна кIиягу ясавулнал цал архIал. — Къуллугъчитал! Гьарца къучагънал хьхьичIсса кьуру буцIин бара! – увкуну, буюр бувна. Столданух хъуними щябивкIсса кIанава ивзун авцIуна ца лагьсса чурххал заллу. Кьяпа бакъасса, бакIрай ххялтIа дирщусса, ттарал дурксса лухIисса чIарарай гьухъал цIай ялун ливчуну бия. Тутун таммакурал чIапIал рангиран тар тIисса чIирисса сиккурай кьинцI бувсса, лагьсса лухIисса ссирсси-чIири дия. ЛухIисса иттацIанттал лу щурущисса мюрщи бивщусса, ккурккисса, гьарца ххал хьуманайн кьутIлатIисса байлсса яру бия. Чурххай михакрал рангсса, ххирасса янналия исвагьину дурсса костюм ларххун ия, хъаралу жиплуву дирхьусса хъатуксса мусил ссятрахсса уттасса мусил ссинжир хьувух яларай зулчIайтIи дурну дия. Коньякрал бувцIусса рюмка урчIамур канил бувгьуну, гьаз бувну бакIращал архIал бацIан бувна. Канил кIиссурттай лавхсса мусил бурхIулттайсса бриллиантру цIуртти кунма пперхатIун бивкIуна. Мажлисрай буцири ванах ялугьлай бавцIуна. Ва тямада ия. — Къучагътал! – увкуна лахъсса чIуний тямаданал, — хIакьинусса ва жула мажлисрай жущала щяивкIун ур ттинин жучIана тачIав къаувкIсса, жуна хъинну ххирасса хъамаличу. Ва жула лакрал округ большевиктурая марцI бан бувкIсса аьралуннал командир полковник Джафароври. На ва кьуру гьаз буллалиссара Гъази-Гъумучи тIий цIа дурксса жунма хъинну ххирасса ва жула округа чапалсса саяхътурая, аллагь акъасса большевиктурая марцI бувсса ва виричусса полковник МахIаммад Джафаровлул савлугъраяту хIачIан. Ва на кунма зугу хIачIан аьркинссар. Тямаданал махъ лахъан айивхьусса чIумал ва мажлисрайсса кIия хIаписар столдануха бивзун, мажлис бусса къатлува кьатIурдай дирхьусса ларзулу бавцIуна. Вай ца ттуплил, гамагу пулеметирттал командир ия. Къатрал хьхьичIса ттарацIу аьралуннащал бувкIсса ттуп бацIан бувну бия. Вания тиннаймур ттарацIу кIива «Максим» пулемет бачIан бувну бия. Тямаданал махъ къуртал шаврищал ларзулусса хIаписартурал цала ттупайн, пулеметирттайн ишан дуруна. Тямаданал цала кьуру Джафаровлуссаннийн щун бувна. – Гьурра, гьурра, гьурра! – тIий, кьуртти хIачIлачIи бувна, гьарца гьурралущал ттуплилгу даов, даов архIал бизан бувна. Ттуплил ккулларду ВацIиллул ялтту тихунмай лавгуна. Вай ттупал дав-давлул щархъавун ццахханну дуртуна. ШавкIрату, ГьунчIукьатIату, Лахъирия ва цаппара цаймигу щархъая цала-цала дуснакьирттал хъирив леххаврий инсантал бувкIуна. Пулеметиртталгу – ттрах-ттрах, ттрарарарх – тIий, та Хьурттал шяраваллил лулттусса мурлу шиха тихунмайгу, тиху шихунмайгу щалва лахъишиврий ххуку бувна. Хъун къатлул махъухсса азварданувунмай чIавахьултту бивхьусса тавхана душварал ва хъаннил бувцIуну бия. Гай жалин хIадур буллай, янна дакьин дуллай бия. ЧIаххурал цIияллу тамашалий бавцIусса хъами-оьрчIуннал дурцIуну дия. Жалиндалул хъунама уссу ца канил хIанттил кьуру бувгьуну, гамур канил ца ккуркки личча дикIул ва ца ххярагьала ччатIул дирхьусса бушкъап дургьуну мажлисрайн увкIун, оьрчIахъал чулуха увкIсса хъунаманахьхьун дуллуна. Мунил ци тIиссарив тямаданан бувчIуна. Тямада ясавултурах урувгуна. Ясавултуралгу «Гьала-хав! Гьала-хав!» тикрал бувну, цинявннан баян бувна. Тямада столдануха ивзуна, циняв къучагъталгу бивзун бавцIуна. ХIанттил бувцIусса кьуругу гьаз бувну, тамяданал махъ лавхъуна: — Утти жула ва мажлисрал мурад бартлаган чIун дирну дур. На ва кьуру гьаз буллай ура ва даврангу, ва давлатгу ва къатлул залунная тачIав яла къагьаннав куну ва къатлул залуннал савлугъраяту хIачIан. Вай жунма ххирасса, виртталсса жула хъамаллурангу ва жучIава кунмасса, ванияргу ялттусса бакъа тIайлабацIу къахьуннав, щала Аьрасатнава большевиктал бухлаган бан вайннал кьудрат ххи хьуннав! — Гьурра! Гьурра! Гьурра! – куну, хъиривппа-хъиривсса кьуртти хъиривппа-хъиривсса гьурралущал мажлисрай буцириннал хIавчIун гьан бувна. ХьхьичI тямада авчуна, хъирив махъмигу бавчуна. Вайннащал гармун-ччергъилугу, зурняв-накьарагу дарчуна. Чурттуйх ялавай гилун бувчIун, дарвазалул кьатIув бувккуна, гармун-ччергъилу, зурняв-накьара къур дуруна, къавтIун бивкIуна. Жалин хIадур бувсса тавханттува шанма чIюлу хьусса хъами архIал бувккуна. Дянивмунил ччергъилу ришлай балай байбивхьуна. Хъирив шанна цаймигу дурккуна. Дянивмунил канихь арцул щин дурксса хъуннасса чуда лампа пперха тIий лархъун дия. Цаннил канихь кьурандалул лу бия. Хъирив кIива хъамитайпалул цаннил тиха, цаннил шиха бувгьуну най хIурхIацIакул жалин тавханттува буккан бувна. Къатта бувцIусса чIюлу яннарду лархсса душру-хъами бувккун жалиндалул хъирив бавчуна. Жалиндалул лажиндаравух зимизрал хъаттираяр кIюласса китай сунттул иттахруту дуртун бунагу, симан дурчIинну чIалай дия. Утта дирщусса лажиндарай лахъи бивщусса кIюлацIасса май бия. Ццун дакъасса иттацIанттал лу хьхьинякI бишлашисса, бугьарасса ккурккисса яру бия. Тунтсса чяйлул рангирайсса ццунсса иттархъенну дия. Мюршсса тIантIа бахьлаган бан бючIу пудра кIул къахьунну ках увкуну бия. Бюхттулсса дарвачрах муси-ттиркьюкьал чарсса дия, утта бивщусса бугьарасса ненттабакIрай империаллал калаф дия. Ляълужавагьир, якьут, зубаржат, алмас-бирлиантирдал бущусса мусил яха, мусил ссинжирданий лавххун, хьувух бувтун бия. Киямур каний мусил канишращалсса мусил маузер ссят дия. Дянивсса лахъшиврийсса кIюлацIасса чурххай цийра цирда хьусса кунна гьарца лархмур даркьуну дия. КIяла бишлай, ятIул пар тIий, ранг кьачIа хъанахъисса япун-крибрал гузма гьухъа бия. Мусил щин дурксса арцул аьшурма камал лялу даркьуну дия. Жалиндалул мукьагу уссу хъус лякъулт, машачитал бия. Мукьунналагу ва ца бакъа бакъасса ссил каруннай ца-ца, кIи-кIира крат бирлиянтру дусса мукьва мусил кIисса лавххун бия. Чурххал рангирайсса кIюласса филдикусрал жуларду ларххун, кIяласса махмурданий мусил ххаллал гулавати бувсса нихъри бюхттул ттупливгу ччаннай лавххун бия. Жалин щалва мусивун щуну бия, бакIрая яларай щалва чурххайн дирсса сунттул къерттарай мусил пирпиллу цIай-цIай тIий бия. БакIрайсса кIиз зивххуну бавхIусса хIаллурдавух Шамлия дуркIсса аьраб аьтрилул шуша руртIуну чIарав гъан хьунайн аьтрилул явнхьа тIий дия. Жалин буккан бувну нанийни, нузал кьатIув бавцIуну Лулттущиял мудун ва шама угьарасса адамина бия. Жалин дарвазалул бухкIуллучIа бацIан бувна. КIай циняв балайрдугу, зюрнав-накьара, гармун-ччергъилугу кьабагьуна. Заннал хьхьичIун кару гьаз дурну, лавай урувгун, мудуннал дуаь дуруна, хъуниминнал «амин, амин!» — увкуна. АлхIамгу бувккуну дуаь къуртал дуруна. Жалин бухкIуллул кьатIув бувккуна, му буцин бувкIсса оьрчIахъал арамтурал: «Гьурра!» — куну, ххаришиву ялтту гьан дуруна. ЦIуницIа зурняв-накьара, гармун-ччергъилу дайдирхьуна. Жалин бувгьуну тихагу, шихагу оьрчIахъал хъами най бия, хъиривгу хъатIуйн бувкIсса арамтурал, хъаннил хъун ххуллу бувцIуну най бия. Вана ва куццуй най, вай Ханажиял бярничIан гъан хьуна. ОьрчIахъал къатрал хьхьичIсса ттарацIалу, цIуну мурхьирдая кьувкьусса щюллисса хIавив лагма бацIан бувну, чIюлу дурну дия. Щалла ттарацI лагмава столлу, кIантту, скамейкарду бивхьуну бия. Столлай жура-журассса дукрарду, хIантту дирхьуну, ххунчри дакьин дурну дия. ОьрчIахъал гъанми ва чIаххул хъатIийн бувкIминнаха къуллугърай бия. Къазахънал отрядращал бувкIсса Дагъусттан полкирал оркестр шикку бия. Вайннал дурцусса лезгинкалухун ттарацIаллил лагмава къавтIий бия. Камилхъал къатраву жалиндалул тавхана чIюлу бувну бия. Тавханттул хьулувату байбивхьуну, чурттурдайх ялавай, хъювух, дарвазалувух гихунмай бярнил ккурккал бачIиннийн бияннин бартбисуртту бивчуну, жалиндалун ххуллу хIадур бувну бия. Наврузбагнал нину, Камиллул Муъминат, оьрчIи чалагъайгу дуртун, шархь ницIал рангсса шалданул гижбу гьухъагу лавххун, ччаннай щиблитIругу ларххун, ссурмаврал яругу бувну, лажиндараву цIайгу буккан бувну, арцул дачIи къурушру хIаласса мюрш арцул бувцIусса чинилул кIичIугу канихьну, дарвазалул ялувсса ларзулу дарцIуну дия. Вай къатрал хьхьичIсса бярнил ккурккай кIива «Максим» пулеметгу бацIан бувну бия. Жалин Ханажиял бярнил ккурккачIан бивукун бярнил лувсса ттарацIусса хъатIуйми цинявппагу жалиндалул хьхьичIун бувккуна, духовой оркестрданулгу лезгинка кьадиртун Дагъусттан полкирал марш дачин дуруна. Жалин бартбисурттайх бачин бувна, дарвазалучIан бивукун ларзулу дарцIусса оьрчIал ниттил ххяпри буцIлай кIичIулувусса арцу жалиндалул ялтту, жалин дурцуну наниминнал ялтту дичлай, кIичIу бачIва бувна. ОьрчIахъал дарвазалул бухкIуллул ялтту жалиндалул ша лавсуна. «Гьурра! Гьайшабаш!» — увкуна оьрчIахъал арамтурал. Му чIумал ттар-ттар тIун бивкIуна бярнил ккурккайсса пулеметру, ссурулун итадакьлан бивкIуна ранг-рангсса ракетартту. — Ааьзаналлагь ва ци тамашари? Цива ци хьуссар дунияллий? – увкуна чIивисса оьрчIгу канихьну вайннай тамашалий ттул чIарав дарцIусса дугьара хьусса щарссанил. Дарвазалул вив хъами, арамтал мугьали кунма най бия. Оркестргу, га ттарацIсса хъатIуймигу гава цала кIанттайн кIура бавуна, мажлис къур бувна. Утти ттун биял хьуна. Гьари, «тамансса кьуртти навагу хIачIавча» увкуну, на зана ивкIра. Шавай ачин чIун хьуну дия. Шавай ачиннин вай нава «хIавчIсса кьурттан щихь бунугу барчаллагь учин аьркиннихха, ва ташугу барачатсса хьуннав учин аьркиннихха» куну, дакIнин багьуна. Барчаллагь учинсса шивах цучIав акъая. На лавгра ХIамидхъаннийн, душнил буттахь – хъуна-хъунаманахь, барачатсса хьуннав, лавгний бартлаганнав учиннача, куну. Утти ХIамидхъал азвардануву га нукIусса гуршиву, га къавуран дакъая. Халкь циняв оьрчIахъал чулухунмай лавгун бия. Азварданувух, чIиртталух нукIу ссихIирал най бивкIсса кIункIурдал лу цIу лерщун дия. ГайннучIа утти ца къари дакъа дакъая. Дарвазалувух увххун тIайлана най, кIийн ялучIиннин лахъан бивхьусса чурттул ухнилун на ивукун, ца шаттирал тийннайсса къатталу кьувкьуну чIиралун бивчуну, оьттул бувцIусса хIайвантрал бакIру ххал хьуна. Ттун гай тамаша бивзун, тинай хьуну урувгссияв. КIива кIяласса, шанма лухIисса нуща куннал бакIру бия. Ца хъунисса хъиртту бусса чIарааьнтуксса лахъисса чIиригу бусса хьхьинякIсса гъала кьяцлул бакIгу бия. Гай бакIурдийсса тIивтIунма ливчIсса яруннал жавгьарду ттухва буруглай чIалан бивкIуна ттун. Ттун гай бакIру ялу-ялун тамаша бизлай бия. «ХIамидхъал мукьа уссил ца ссу щар буллай ряхва кьурван гания бивххун бур. Хъинсса тIайла бацIу бусса ххуллийх лавгун бур вайннал Муъминат. Ряхва бакъа ацIва биххарчагу вайннал хъуслия ца чIара чан къахьунссия! Амма вай оьтту?». Оьтту чIявусса чIалай бия ттун. Гайннул пикри буллай на уна, ца рикIгу канил дургьуну, ХIамидхъал ичIува оьрчI гай бакIурдичIан увкIуна. Га ия ацIния ряхра-арулла шинавусса ссурхIири оьрчI. Лавсун га яла хъуними хъиртту бусса бакI, ганал цала хьхьичI бивхьуна. Га ца хъи щях бишин бувну, цала киямур ччан га хъилий бивхьуна. Яла гьаз дурну кIирагу канил дургьусса рикI, цаща шайкун гамур хъилул ухнилух рирщуна. Авай! Я бакIрал бя къаувкуна, я хъилия, ягу бурчуя оьттул кIунтI къаливчуна. КIилчингу рирщуна, яла шамилчингу. РикI къуркъасса дия, рищу усттар акъая, бакI кьуцIу хъанай бия. Гай циняв бакIурдий тIивтIунма ливчIсса яру ттух буруглай бия. Га оьрчIахь на увкуссия, — винма бигьану бикIан му рикI дайл да! Ягу дайлсса цамур ласи, — куну. Ганан на тIимур къабувчIуна. Ттуятува цичIав пайда къахъанан бивкIукун на гичча махъунай хьура. ХIурхIацIакул чурттурдайх лавай ларзулун лавхъра. Ларзулу хьунабавкьуна ХIамидлул хъунама арснал щар. — Хъунама чув ур?, — цIувххуссия на ганихь. — КIюрххияцIа акъари шава. «Ва къаккавккун лагаву ххуйшиву дакъар» — куну, ялагу цIувххуссия ганихьва, — чув урвав? – куну. — КъакIулли чув уссарив, муналсса буллай бурув жу хIакьину, — куну, аьнцI бивщуна. Тиннай дукрарду диркIсса бушкъапру датIлатIисса Кьушмал ттуйн ишан дуруна. На таничIан гъан хьуссияв. — ХIамид рязий акъа ххавххунни усса. КIюрххила тийхми духми къатравун лавгунни, — куна Кьушмал, щинкIуй къабаянну. Ваксса циняв ххарисса кьини ссай рязий акъа икIантIиссар та, таначIан ияннача на, куну, лавгра на ХIамидхъал дух къатравун. ЯлунчIиннин лавхъун нузайн кьутIгу куну увхра на къатлувун. ХIамид, ца чагъаргу канил бувгьуну, га ккалай цувалу столданух щяивкIун ия. — Ассаламу аьлайкум! Инавалу урахха, Аьбдул-ХIамид! — Ва аьлайкум ссалам, ачу, урача, ча увкра. Ва чагъар чивчуссия ШяпиначIанча, бишинсса цичIав ливчIунвагу бакъарвав тIий, буклай уссияв. Ттул кагу дургьуну, щяикIу куну, кIану ккаккан бувна. На щяивкIссияв. Мяйжаннугу ХIамид тяхъа акъа ия. — Зул ташугу барачатсса хьуннав, Аьбдул-ХIамид, лавгний бартлаганнав, хъинсса кIану нясив хьуну бур вил душнин, цIа дурксса чиновникнал арс, цува духтур, талихIрайн бивну бур. Тяхъасса оьрмулул буччин битаннав цив, — учав на. — На къарязийссара ва ташулия. Хъинну къарязийссара. ЦIа дурксса чиновник тIий ура ина, ци байссар чиновникнал? Ци дуссар миннал? ПаччахIнал бивхьусса харж биял къашайссар чиновниктуран. Ца тIиму риттун цу иривияв тIийри ми бикIайсса. Ца аьрщун ва дачIи дурцуну хIажак дансса диганалданул касак чагъардануву бавхIуну буллуну, ччима чиновник машан ласун шайссар жуща. Тутунхъан ци буври жу? Хьурттал Бугьрахъан ци буври? Духтур тIий ура ина? Ци дуссар миннал? Азарлунал цанма лавсун нанисса ккунукирттал куччуву цими ккунук бурвав тIийри бикIайсса ми. Адаминал мая бикIан аьркинссар, маяя!!! – увкуна ХIамидлул, — арцу-мусий, ар, зунтту, аьрщи, махъун дирхьусса катIирийнартту дикIан аьркинссар. Яттугу, ми хъус дакъассар. Ца марч бищурча ми циняв мурчащал лагайссар. Мая – арцу-мусий духьурча ччимур мурад биттур бан шайссар. — Му тIайлар, Аьбдул-ХIамид, ми духьурча миннул ччимур щяйтIан цайнма мютIий бай. Му ина тIимур тIайлар. — Ми дакъассания шайссияв жущагу, жул гьалмахтуращагу вай аьрал шин бучIан бан? Чансса захIмат бувссарив жу губернатурнайн аьрзарду гьаз буллай, вакилтал гьан буллай? Вай аьрал шиккун бучIаврин харж хьумур жу, ца арулва къатлул, жура лахъан подписка дуллуссия, жу панккурутI хьуну личIавай буссияв га Микаил къаивкIссания. Га жула адимина уну тIий, ганал амру бувну бур вай аьралуннан бувксса харж щархъая батIира куну. Барчаллагь ганан хьуннав, цIуллу аннав цу! – куна Аьбдул-ХIамидлул. — Зуяту большевиктурал ларсмур гьарзад вайннал зун зана риртунни тIий бурхха, Аьбдул-ХIамид, хIалалсса хъус зия къалагайсса диркIун дур. Мукун хъинача! — Авай, къазанадиркIссар ттигу. Жуй дирхьусса арцухлу чухърал урчIва тяй зевххуну буссия жуяту ливхъун лавгсса тай къачагътурал, тай лув ливчIун, зана бивкIунни. Яламур за зана дикIан дурассар. Тай душмантурал та школалийн увцуну, вана вай ттула кIирагу канил кIиттурш азарда къуруш дуллуссар тай чапхунчийтуран. Жалалхъая, ХIабашнахъая ва цайми-цайминная ттурш-ттурш азарда ларсун, жуяту кIилийну ларсуна душмантурал. Ми зана къархьуссар ттигу. Ми дулунну тIар вайннал. Щархъая датIлай буру тIар. Вайнналгу цалсса цичIав дуллай бакъар, жуяту чIярусса ларгссарар, — куна ХIамидлул. — Дуснакь буцIин бувну бур тIархха, Аьбдул-ХIамид? — Дуснакь цири? Тивун цими инсан лагайссар? Га бунтирал шинал та хъун мизит бувцIуну бивкIссархха? Ххюазара инсан ссивирлив гьан увссархха? Та Гъуниннал хьхьичIун ХIутул майданнив увцуну арула лакку инсан аьс увссархха? Утти вайннал ци дуллай бур? Ца бакIчи иривунни, ца бакIчи иривну уна жяматрал хантавшиврул итаавкьуну гьан унни, ми бакIчитурал хъиривми магъругу бакъа-къатIа хьуну лавгунни. Тти чув бур тай «ХIамадан чумаданну?». Вайннал цичIав дуллай бакъар. Ца кIия саяхъ дуснакьрайн бавкьунни куну, му даву шайссарив? Ва округрая большевиктурал мархха бухлаган къабувссаксса жун дигьалагру дакъассар. Жу, чIявусса харж буккан бувну, чIявусса захIмат бувссар. На вайнная къарязийссара. Агьалинал ттурчIавун абадлий къадуккансса нигь рутан аьркинссар. Ца щар кIиха, ца щар гиха – большевиктурал кIира шяравалу гай Къадар ва Дургал кунма ччуччин аьркинссар. Ца ацIа большевик цал архIал хьхьуттайн, лахъан аьркинссар. Вана ва чагъарданий чичлай ура на га Щурагьма арснайн: «Жува га ГубернаторначIан гьан бувсса аьрза ссайн буклай бурив ххал ба» тIий, — куна ХIамидлул ттухь. Утти ттун биял хьуна. — Аьбдул-ХIамид! Утти зул мурад бартлаглай бур. Ва жула округрай гьарзад зун ччикун бачин буллансса начальникталгу хьунни, зуятура ларгмургу зунна зана дикIлай дур. Утти нагу шавай чIал шавай урача, вин барчаллагь, — куну, кагу дургьуну, на ганачIату увкссияв.