«Жу вин гьайкал данну ссурулун щусса»

АрвахI кьини МахIачкъалалив Расул ХIамзатовлул цIанийсса Миллатрал библиотекалуву хьунни Лакрал язисса арс, хъунасса политикалул ишккакку,
Дагъусттаннал цалчинсса драматург, миллатирттал мазрайсса кказит цалчин итабавкьусса редактор, шаэр, революционер Гьарун Саэдов ниттил увния шихуннай 120 шин там шаврил юбилейрал шадлугъ. Мунил сиптачитал хьунни Гьарун Саэдовлул цIанийсса Ваччиял жяматрал ккуран. Мунийн бувкIун бия Ваччиял агьлу, аьлимтал, Лакрал театрданул ва «Илчи» кказитрал зузалт, миллатрал кIулши чантI увкусса лак.

Зулайхат Тахакьаева
Шадлугъ тIиртIуна лакрал чичу, Гьарун Саэдовлул шяравучу Ссу­гъури Увайсовлул.
Гихунмай Гьарун Саэдовлул кулпатрал тарихрая, мунал ва мунал уссурваврал лакрал миллатралгу, Дагъусттанналгу тарихраву дурсса агьамсса давурттая хъунмасса доклад бувуна Ваччиял шяраватусса аьлимчу Асият Буттаевал.
Хъирив МахIачкъала шагьрулул Кировский райондалул бакIчи СалихI Сагидовлул цIания Гьарун Саэдов дакIнийн утлатисса шадлугъ хIадур дурминнахь барчаллагь увкуна ванал хъиривчу ХIасан-ХIусайн Камаловлул. Бувсуна СалихI Сагидовлул Гьарун Саэдовлул цIанийсса фондран арцуйнусса кумаг бувшиву, гихуннайгу мунал цIа ва аьпа ябуллалисса давурттан кабакьулун.
— ХIакьину жува дакIнийн утлай буру лакрал цIанихсса арс, хъунасса политик, гениальныйсса драматург, шаэр Гьарун Саэдов. Ганал цIа ва оьрму хъанахъиссар виричушиврулгу, ватандалийн, миллатрайн ва цалла даврийн дакI тIайлашиврулгу, ватандалухсса дазу дакъасса ччаврилгу эбратну. Зунттал цIансса халкьуннал оьрму чанна бансса хIарачатрай, га 25 шинал оьрмулуву цува ччувччуссар ватандалухссагу, миски-гъаривнахссагу ччаврил ламараву. Мукъул хъунасса усттарнаща куртIну лаласун бювхъуну бур чIумул хIукъу. ЧIавасса оьрмулий цалва произведениярттаву мяърипат, ватан ххирашиву, инсаншиврул аьдатру бюхттулнийн гьаз дурсса Гьарун Саэдов миллатрал яхIлил эбратну хъирив нанисса никирангу хьун аьркинссар, — увкуну бия СалихI Сагидовлул цIаниясса адресрай.
Аьлимчу Сулайман АхIмад­овлул бувсуна Гьарун Саэдовлул творчествалия. Дурккуна аьлимчу Апанни Хъассиевлул дартIсса, жунна уттинин къакIулну диркIсса назмурдавасса ца-кIира.
Хъунасса аьлимчу Ися Аьбдуллаевлул бувсуна
Гьаруннуйн кьини дурксса цанма бавсса мугьлатраву Стамбуллай дуклай ивкIсса ганал хьхьичIунсса дус Курди Закуевлул чирчусса наз­мулия. Бувккуна мунивасса ца байт.
Жу вин гьайкал данну
ссурулун щусса
Ина аьщун ивзсса
ЦIахъардал дазуй.
Жу вил гьаттал ялув
къуппа дишинну
Ялувгу чирчуну варакьрай
вил цIа.
— Тара чIумал Курдил дурссар Гьаруннун ссурулун дирсса гьайкал. Циван? Ссурулун щусса гьайкал – му абадлугъри. Гьарунгу цува аьщун ивзсса лахIзалувува найунува абадлугъравун лавгссар. Абадлугъравун лагаврил хIучча ци бур учирча? — бусурманнал шеърирдаву ишлану дуссар «ай инсаннул камил» тIисса калима. Гьарцагу чулуха камилсса инсан тIисса дур му калималул мяъна. Гьарунгу, мунал уссурвалгу бивкIссар гьарца чулуха камилсса — лявхъусса авладралгу, дуккаврилгу, пагьму-гьунарданулгу, къириятрал ва яхIлил чулухагу.
1919 шинал Щурагьа Гъумукун увкIун жяматрал хьхьичI лакку мазрай бюххансса махъ лахълахъийни, «ина щил вакилну гьан увссара» тIий цахьва цIувххукун: «Лакрахсса хьамаран дирзун нанисса ччаврил вакил увну, тIутIиссара вай махъру», — увкуну бур.
Жува хIакьинусса кьини буру миллатрал хъун хиял – лакку улча уттавану личIаврия гъалгъа тIийнма. 21 шинал оьрмулувусса жагьилнал 100 шинал хьхьичIва му хиял ххуттавун лавсун бур «Къалайчитураву». «КIай ттул буттал къатраву буттахъал ша къабивзсса, кIисса къавщусса чару бакъассар. КIиялу кьабитаву -мархри кьукьавур. Мархри кьукьирча ягу кьакьарча, жува бяйкьусса кьурукьруру, ссавния багьсса цIурттиру», — тIий ур. Муна мури хъунмасса васият, жула хъун хиял уттавана личIаншиврул, Гьарун Саэдовлул жунма кьабивтсса. Хъунмасса асар буссар Гьаруннул канила бувксса «Илчи» кказит утта­ва бувккун бушиврулгу. Мунияту му кказит гьарца лаккучунал тIювай кьиматрай бикIан аьркинссар.
«Илчи» кказитрал хъунмур редактор Качар ХIусайнаевал цилва ихтилатраву кIицI лавгуна Гьарун Саэдовлуща итабакьин бювхъусса «Илчи» кказитрал 9 номерданий цаннийвагу я революциялиясса, я Аллагь акъашивриясса цавагу махъ цинма хIисав къавхьушиву. Бувсуна ми 9-гу номер ттинингу кIийлва бивщушиву «Илчи» кказитрай, 25 шинал юбилейрал хьунийн ттигу бищун дакIний бушиву.
— Гьар мудан кунма, хIакьинугу иттав макь дучIанну бювххунни Ися Халидовичлул ихтилат. Амма тани Курдил увкусса махъру бацIан бувар ттигу. Бувару жува ттигу Гьаруннул личностьран, танал лакрал тарихран, лакрал миллатран бувсса хъинбалдаран лайкьсса гьайкал дацIан дан.
Гьай-гьай, кказит миллатрал оьрмулуву, театр кунма, чара бакъа аьркинссагу, миллат уттавашивугу, узданшивугу, биял хьусса миллат бушивугу тасттикь буллалисса зат бур. Асиятлул цилва ихтилатраву бувсунни ванал уссил Бадавиналгу, Сяид Габиевлулгу итабакьлай бивкIшиву кказитру. Ттунмарив Гьаруннул лакрал миллатран кьариртсса яла хъунмур хъусну чIалай бур «Къалайчитал», цанчирча, Ися Халидовичлул увкусса куццуй, миллатрал хиял хIисаврай, жагьил­сса оьрчIан, 100 шинал хьхьичIун урувгун миллатрал ялун нанисса цинявппагу баларду хIисав хьуну бур. Уникальныйсса сюжет дусса, цайми пьесардаха къалавхьхьусса пьеса та заманнул драматургтурал цанналвагу чивчуну бакъа­ссар. Лакрал миллатраву чIявусса бивкIун бур чантI увкусса арамтал, миллатрал ялун бучIантIимунил дардирдайсса. Амма та заманнай чивчусса «ХIабибат ва ХIажияв», «Шагьалай» ва цаймигу пьесарду бур эшкьи-ччавриясса. «Къалайчитураву» тIурча эшкьилуясса ихтилат бувагу бакъар. ХIакьинусса кьинигу гьарзат эшкьи-ччаврил лагма дур пьесардавугу, сериаллавугу, балайрдавугу. Ва жагьилсса оьрчIащарив бювхъуну бур дайдихьулияту дайлитIулийн бияннин я хъамитайпа хIала бакъа, я эшкьи-ччаврия цавагу махъ бакъа, я шярал хаварду бакъа, щалва миллатран агьамсса масъалартту аьч бан. Расул ХIамзатовлуйн бияннинма, да­гъусттаннал литературалуву цалчин гьаз дурну дур мунал кьурукьирттал тема. Ватан дакъасса инсан бяйкьусса кьурукьран ккалли уллай ур. Танан ккарккун дур хIакьину лакрал хъунисса щархъурдугума духлаглан тIий душиву. Вана хъуни-хъунисса щархъаву шиная шинайн школартту лакьлай. ХIакьину жува шиккун бавтIун бухьурчагу, ацIра-кьура шинава къабатIлан тIий буну тIий, цанчирча мархри бухлагавай буну тIий. Тарихраягу, мазраягу, культуралиягу ят буцлай буну тIий, — увкуна ванил.
2003 шинал, лакрал интеллигенциягу хIала-гьурттуну, «Илчи» кказитрал сипталийну, цIудуккан дурсса Гьарун Саэдовлул гьайкал, му тIитIин ккаккан дурсса кьини кIюрххицIуннин палачат дурну диркIшивугу дакIнийн бувтун, Качар ХIусайнаевал ххи бувна:
— Гьарун Саэдовлул миллатрал хъусну кьабивтсса «Илчи» кказит­рал юбилейрал хьунийн бачияра, каши дусса лакрал интеллигенция хIала бувххун, ялунчIил, кIа Курди Закуевлун ччай диркIсса куццуйсса, ссурулун дирсса гьайкалгу дурну, ЦIахъардал Къуманиву Лаващиял ва Лакрал районнал оьрчIру хьунабакьавансса кIану баннуча.
Искусствовед Гулизар Султановал гьарза-гьартану бувсуна «Къалайчитал» пьесалия. КIицI лавгуна «Къалайчитал» Лакрал театрдануву хьхьичIвагу чIун-чIумуй бишайсса бивкIшиву, ттигу бишин дакIний бушиву. Бувсуна 1993 шинал Дагъусттаннал луттирду итабакьай издательствалул цийнгу, Нариман Аьлиевлуйнгу тапшур бувну бивкIшиву дагъусттаннал драматургиялул 2 том итабакьин, гивун бутансса пьесарду личIи бан­сса ихтияргу цахьхьунна дуллуну. Апанни Къапиевлул 1934 шинал итабавкьусса «Дагъусттаннал литературалул антологиялуву» му пьесалул 2-мур сурат оьрус мазрайн лап усттарну таржума дурну духьувкун, ванин дакIнийн багьну бур «Къалайчитал». Цалчинмур сурат таржума дан дуллуну дур цIанихсса шаэр, чичу, аьлимчу ва таржумачи МахIаммад-Загьид Аминовлу­хьхьун. Муналгу, биялсса захIмат бувну, мукунна усттарну таржума дурну дур. Пьеса оьрус мазрайн бувцуну махъ, цайми миллатирттал театрдал режиссертал ва артистал муних къулагъас дуллай байбивхьуну бур. «Къалайчитал» бишин яла гъирарайма ивкIун ур гьунар ххисса режиссер Ислам Казиев.
— Гьарун Саэдов хьуссар Дагъус­ттаннал миллатрал драматургиялул гьану бивзма, цанчирча «Къалайчитал» хьуссар цалчинсса, гьарца чулуха биялсса, къаичIаллил, къакулпат­рал, къаэшкьи-ччаврилча, щалла Дагъусттаннал обществалун аьмсса социал буруккинтту аьч буллали­сса — маэшатрал хъирив Аьрасатнал цайми шагьрурдайн лавгун, лякьа дуччинсса ччатI къабириллай, чапалсса дуссукъатраву, хьхьу-кьини дакъа зий, гъари-гъурбатрай язухъну оьрму бутлатисса дагъусттаннал хIалтIухъаннал оьрму ккаккан буллалисса пьеса. Мунил персонажталгу сайки цинявппа бур балугъравун къабивсса оьрчIру. Гьарцагу сипат пасихIну, усттарну ккаккан дурну дур, — увкуна ванил.
Журналист Гьарун ХIасановлул бувсуна Гьаруннул цIания цанма оьрчIний цуксса пахру бивкIссарив, СумбатIлив учительну зузисса чIумал конкурсрай «Къалайчитуравасса» сценка ккаккан був­сса чIумал, Гьаруннул уссил душ ХIуруннуйн цуксса асар бивссарив. Радиолий зузисса чIумалгу Гьарун Саэдов увсса ва ивкIусса датарду царагу чIарах дуккан къадиртун дур.
Тарихрал элмурдал кандидат Сулайман Мусаевлул кIицI лавгуна ххишала бакъа итххявхсса, хьхьичIун ливчусса Саэдовхъал щалва кулпат, ккуручай ялтту лавгсса кунма бат хьуну лавгшиву, революция сававну.
Лакрал радиолул редактор Тамара Закарьяевал бувсуна цуппа Гьарун Саэдовлуя киносурат дансса материал датIлай бушиву.
Гьарун Саэдовлул цIанийсса Ваччиял ккурандалул хъунама Давди Увайсовлул кIицI лавгуна, ккурандалул сипталийну дуллай буну тIий, Дагъусттаннал Чичултрал союзращал хьусса бувчIа-къабувчIавриягу, оьвчаврил ча­гъар­ду тIайла бувккун бунува, Лак­рал царагу райондалул администрациярттал чулухасса вакилтал къабучIавриягу.
Барчаллагь увкуна ДР-лул Культуралул министерствалухь, Респуб­ликалул Халкьуннал творчествалул къатлухь, Лакрал театрданухь Гьарун Саэдовлул аьпалул вечер дан бувсса кабакьаврихлу, «Илчи» кказитрал редакциялухь, махъсса номердай Гьарун Саэдовлун хас дурну диялсса материал дулаврихлу.
Гьарун Саэдовлул авладрая­сса Рамиз Саэдовлул барчаллагь увкуна сакиншинначитурахь. ДакIнийн бувтуна 5 шинал хьхьичI гава залдануву гайва халкьгу гьурттуну дуршиву 115 шин шаврил юбилейран хас бувсса мажлис. ХIайп тIий ия гайннавух жагьилтал кIиссурттай буккинукссавагу бакъашиву. Бувсуна Гьарун Саэдовлул уссурссунная бивзсса наслулия хIакьинусса кьининин дунияллий бувагу ливчIсса Дибир Саэдовлул ца душ ва ссил Салисатлул арс Рамазан Пашаев, оьрмулул бугьара хьуну, цащава бучIан къахьурчагу, гиккун бувкIсса цинявннайнмагу дакIнийхтуну барчаллагьрай бушиву.
Гьарун Саэдовлул мукъурттий балайрду увкуна Лакрал театрданул артистурал: Луиза Шагьдиловал, Халисат Батырбековал, Шамсуттин Къаплановлул. Гьарун Саэдовлул мукъурттийссагу, лакрал шаэртурал ганая чирчуссагу назмурду дурккуна Жинасат ДинмахIаммадовал, Аслан МахIаммадовлул, Саният Рамазановал, Гулинжан Кьурбановал, Аьхъар­дал школалул дуклаки оьрчIру Рамазанов Баширдул ва Ясупов Аьбдуллул, МахIачкъалаллал 16-мур школалул дуклаки душ Буттаева ХIа­лиматлул.