Дагъусттан туризмалул Маккалийн кIура баянссия

dood_7Конференция хьуну дур ЮНЕСКО-лул сипталийну. Хас
дурну дур му Евразиянал пространствалийсса тарихрал ва магьирлугърал ирс ябуваврин ва ишла баврин, щаллагу дунияллул глобализациялул шартIирдаву му цIубуккан баврин, туризмалул инфраструктура хьхьичIуннай даврин ва инвестициярду кIункIу баврийн багьайсса суаллан.

Конференциялий гьуртту хьуну бур Дагъусттаннаясса делегациягу: ДР-лул печатьрал ва информациялул министрнал хъиривчу Миясат Муслимова; МахIачкъала шагьрулул бакIчинал цалчинма хъиривчу Рафик Буттаев; шагьрулул бакIчинал кумагчи Р. Хинабиев; Дагъусттаннал Халкьуннал артистка Лариса ХIажиева.

Август зурул 24-27-нний Къазахъисттаннал хъуншагьрулий Актаулий хьунни «Города всемирного наследия Евразии» тIисса дунияллул халкьуннал дянивсса VII-мур конференция.

— Миясат Щайховнай, цир «Города Всемирного наследия»?
— «Города Всемирного наследия» — инсаниятрал магьирлугърал ирсирал объектирдал жура личIи бувну бур 20 шинал хьхьичI. Му чIумул мутталий сакин хьуну бур дунияллул шагьрурду баврил магьирлугърал «мусил фонд», цивунгу бухлай бур 150 шагьру. Дунияллул ирсирал «мусил фонд» сакин баврил кабакьу буллалиссар магьирлугърал ва тIабиаьтрал туризмалун; инсаннаву лавгзаманнул гьайкаллахсса хIурмат чантI учин баврищал бувчIин буллай бур цувагу му авадансса ирсирал варис ушиву.
Халкьуннал магьирлугърал ирсирал даингу кабакьу буллалиссар ми куннан кув бувчIин ва цачIунмай бан. Евразия – му, анжагъ, походру ва бюхттулсса ххувшавуртту бакъар, хIакьину му бур, бюхттулсса магьирлугърал ирс хIисаврай, дунияллул контингентрайн чялишну хъит тIутIисса, магьирлугърал диалог ва опыт баххана буллалисса аьмсса информациялул майдан. Террористурал, дингу цахара зузи дуллай, исламгу радикалсса динну ккаккан дуллалисса шартIирдаву, миллатирттал ва конфессиярттал дянивсса диалограл аьдатру хьхьичIуннай давриву евразиянал паччахIлугъирттал опытрал агьамшиву хъуннасса дур.
1991 шинал, Квебек шагьрулул мэр Жан-Поль Алльелул оьвкуну, хьуну дур, 41 шагьрулул вакилталгу бавтIсса, Щаллагу дунияллул ирсирал шагьрурдал дунияллул халкьуннал цалчин­сса симпозиум. Микку кьамул дурну дур Дунияллул ирсирал сияхIравун багьсса шагьрурдал къери сакин даврийн дагьайсса Квебекская декларация. КIира шинай цал конференциялийн батIайссар шагьрурдал тарихрал ирс ябуллалисса ва му ирс туристал кIункIу буллан ва экономика хьхьичIуннай дан­сса мурадрай ишла буллалисса пишакартал, ми шагьрурдал бакIдургьуми, политиктал ва паччахIлугърал къуллугъчитал, му аралувусса буруккинтту щаллу бансса ва куннал опыт куннан лахьхьин бансса мурадрай. Конференциялул сакиншинначи хьуссар 2003 шинал сакин дурсса Дунияллул ирсирал шагьрурдал организациялул Евразияналмур отделение.
Ва журалул конференцияр цIана Къазахъисттаннай хьусса конференциягу. Му цурдагу билаятрал хъуншагьрулий къархьуннича, областьрал центрданий хьунни.
ЮНЕСКО-лул дунияллул ирсирал сияхIравун ларсун дур Мангистауллал областьрайх лавгсса щалвагу Шелковый путьрал зуманицIухсса тарихрал гьайкаллу. Му ххуллий бивхьуну бур Къазахъисттаннал тарихрал ва магьирлугърал ирсирал объектирдал 70%.
«Объединенные города и местные власти» тIисса щаллагу дунияллул организациялул Евразияналмур отделениялул хъунама секретарь Расих Сагитовлул кIицI лавгсса куццуй, Актаулий дунияллул халкьуннал конференция дан хIарачат бувну бур шагьрулул хIаким Едил Жанбыршиннул ва мунийну чIявусса стереотипру баххана хьуну бур.
«Авлахърайсса жазиралий­сса магьирлугърал объектирдая дунияллул сообществалун цукунчIавсса хавар бакъахьун­ссия. Мангыстау, анжагъ, яруннинни кьянатсса авлахърал аьрщину чIалачIисса. Мунил гьайкаллавун бухлай бур Тамшалы, Шетпинские ворота, мубараксса зунтту Шеркала, Жосалы. Ши­кку буссар бусурманнал мубараксса кIанттурдугу: Калипан-ата, Бекет-ата, Кошкар-ата, Шакпак-ата. ХIакьинусса кьининийн ЮНЕСКО-лул Дунияллул ирсиравун бухлай бур 1000 объект, Къазахъисттаннай цалсса ва сияхIравун багьну бур дахьва 3. Амма июнь зуруй Доха (Катар) шагьрулий хьусса ЮНЕСКО- лул дунияллул ирсирал комитетрал 38-мур сессиялий цIакь дурссар Шелковый путьрал зуманицIух дирхьусса 8 тарихрал гьайкал му сияхIравун рутансса оьвчаву, — увкуна Сагитовлул.
Жунмагу багьлай бур мунил ялув пикри бан, цанчирча тарихрал ва магьирлугърал агьамшиву дусса гьайкаллал Дагъусттангу аваданни. Ттул докладрая махъ Дунияллул ирсирал шагьрурдал организациялул хъунама секретарь Дени Рикардул бувсуна цанма Дагъусттаннайн учIансса гъира багьшиву, хаснува Дарбант ккаккан ччай ушиву.
— Цуми билаятирттал вакилтал бувкIун бия конференциялийн, цуми бия миннал къулагъасралун ласласисса мурадру?
— Конференциялий гьуртту хьунни Аьрасатнавасса, Кореянавасса, Канаданавасса, Непалалиясса, Турциянавасса, Молдованавасса, Къиргъизнавасса ва цаймигу билаятирттаясса 200-ннийн бивсса хъамал.
Конференция тIитIлатIисса шадлугърай Мангистауллал областьрал хIаким Алик Айдарбаевлул дакIнийн бувтуна шагьрурдал интеграция байбивхьушиву Хъун дяъвилуву лекьа-пIякьу хьусса кIива шагьрулул – Сталинградуллал ва Ковентрилул дусшиврул ва куннан куннал кумаг баврил кьутIи чичаврия. ХIакьину тIурча шагьрурдал дянивсса дусшиврул арарду хьхьичIуннай хъанай дур щалла дунияллийра. Ми шагьрурду архIал ххалгу бигьлай, щаллу буллай буссар аьмсса буруккинтту: оьрмулул, шагьрурду баврил, тIабиаьт дуруччаврил, информациялул ва коммуникациярттал технологиярттал, транспортрал инфраструктуралул ва цаймигу. Ва даражалул конференцияр­ттал кабакьу бантIиссар Актау шагьрулунгу, хъамаллурангу дунияллул хьхьичIунсса шагьрурдал опыт ишла бан, тарихрал ва магьирлугърал ирс ябаврил даву цIусса лагрулийн дуцин. Едил Жанбыршиннул кIицI лавгуна жулва агьаммур мурад хъанахъишиву магьирлугърал объектру ва тIабиаьтрал комплексру ябаву, жулва кIанттул сий лахъ даву, тIабиаьтрал туризм хьхьичIуннай дуллай, тIабиаьт ишла давривун инвестицияртту кIункIу даву.
Актау шагьрулул ми мурадру биттур бувну бия. Конференциягу лавайсса даражалий сакин дурну дия. Шагьру хьхьичIунмай хъанахъаврилгу хъамал биялну махIаттал бувна.
— Конференциялий був­сса ихтилатирттава вийнма яла асар биян ссал буври?
— ДакIний ливчIунни Самсун тIисса Туркнал шагьрулул мэрнал увкумур: инвестиярду кIункIу даншиврул, шагьрулун аьркинссар тIива ххюцIуку бусса отеллу, ттизаманнул аэропорт ва хьхьичIунсса промышленность.
Дени Рикардул кIицI лавгуна 21-мур ттуршукулий тарихрал ва магьирлугърал ирс ябавриву шагьрурдал мэртурал бияла хъунмасса бушиву: «Магьирлугърал ирс ябаву – му мэртурал буржри. Цуксса хIайпнугу, му бурж гьарцаннал хьхьичIххуттай бихьлай бакъар. Магьирлугърал ирс къаябарча, цаппара шиннардива чIявусса буруккинтту ялун личинтIиссар», — тIива.
Туркнал консул Мутебер Кылычлул ва шагьрулул хIакимнал оьвкуну, на хъамалу хьура Турк­навасса делегация – Сафрамболу шагьрулул мэр Неждет Акса ва ванал кулпат, Самсун шагьрулул мэр Юсуф Зия Йылмаз, Туркнал муниципалитетирттал союзрал хъунама Фахри Солак ва цаймигу шагьрурдал мэртал – кьамул буллалисса шадлугърай. Микку Самсун шагьрулул мэрнащал Актау шагьрулул хIаким Едил Жанбыршиннун багьлай бия уссушиврийсса кьутIи чичин. Му иш лахъи лавгуна 3 ссят­рай, хъамаллуран кIул бан ччай бия гьарзат: властьрал органну сакин шаву, экономика, цIуллу-сагъшиву дуруччаву, кIулшиву дулаву, демография, производствалул предприятиярттал даву, канализациялул ва щин марцI даврил буруккинтту.
Актау шагьрулул хIакимнан кIулну бия гьарца буруккин, буслай ия ми цалва цукун щаллу буллай уссарив. Гьарцагу аралувусса ганал кIулшивурттай циняв махIаттал-хIайран хьуну бия.
Едил Жанбыршиннул бусласимунийн бувну, Къаза­хъисттаннал Президентнал билаятрал хьхьичI бивхьуну бусса бур 2050 шиналнин дунияллул хьхьичIунсса 30 билаятрал сияхIравун багьансса мурад. Актау шагьру хьхьичIунмай нанаврих бургарча, ва мурад мадара ччянива биттур хьуншиву чIалай бур.
Едил Терекбаевич буслай ия цува итаннин шагьру ци тагьарданий бивкIссарив ва цащара ци дан бювхъуссарив. ЧIявусса буруккинтту жулваминнуха лав­хьхьусса бия: ЖКХ-лул, закондалий дакъа къатри дуллалаврил; щалла хьхьирил зума диркIун дур цивппа заллусса каруннихь. КутIасса чIумул мутталий ванаща бювхъуну бур му территория паччахIлугърахьхьуннай зана дан. Ихтияр дакъасса дур 35 метралуяр гъанну къатри дан ва хьхьирил зуманицIухсса 2 километралий цичIар дан. Къадагъа дурну дусса дур хьхьиривун щин итадакьаврин, хIатта марцI дур­ссагума – аьчIа муксса хъуннасса дусса дурхха, хIатти цир закон лиян дан ччисса цучIав уккан.
Ванал ялагу бувсунни щалва Къазахъисттаннай байбивхьуну бушиву гьунар бусса оьрчIансса Президентнал школартту буллай. Билаятрал элита гиччава хIадур буллай бусса бур, жагьилтал тIайла буклай бусса бур хьхьичIунсса билаятирттай дуклан.
Щаллу дакъасса кIира шинал лажиндарай Актау шагьрулул муксса хъит куну бур социал-экономикалуву, шагьру яруннил хьхьичI баххана хъанай бур. Тасса тарив провинциал региондалул лишанну бивкIсса шагьрур ва. КIицI къабувну къабучIир, шагьру къабигьа­сса шартIирдаву хьхьичIунмай хъанай бушиву – цачIара дакъа, хIачIайсса щин чачIав дуцлай бур. Амма магьирлугъраву, агьали социалныйну буруччавриву, къатри давриву, инвестициярду кIункIу давривусса хьхьичIуннайшивуртту хIисав дарча, ва бур цалва миллатрал аслишиву дуручлачисса европанал зумуну иш бавчусса шагьру.
Туркнал делегация шагьрулул бакIчинахь цIухлай бия щин марцI даврил технологиярттая: мембранныйсса ягу термичныйсса лябуккусса дуссарив; щин марцI дайсса завод бан ссан бацIан тIий буссарив. Гьарца ихтилатраву «советский» тIисса махъгу бия вичIилухух бишлайнма – заводру, пишакартал, технологияртту. Ва мукъуя батIул къашайсса бур жулва аьмсса лавгмур. Уттимургу къаоьккир, чIярусса арардаву чялишсса уртакьшиву дур.
Жагьилтал цуми мазру лахьлай бур тIийгу цIухлай бия хъамал. Лахьлай бусса бур къазахъ, оьрус, ингилис. Махъ зуманив чIяву хъанай бусса бур китай маз лахьлахьимигу. ТIааьнну бия оьрус маз марцIну гьарцаннан кIулшиву баянгу. Оьрус маз лахьлай бусса бур школарттай, дусса дур оьрус мазрайсса передачартту. Гьай-гьай, оьрус маз конференциялул давривугу чIа-чIанних ишлану бия.
Конференциялул цалчинсса кьини пленарный сессиялий гьуртту хьуна билаятрал хъунисса аьлимтал. Хаснува аудитория мякьну бия Къазахънал паччахIлугърал ва жяматрал деятель, академик, халкьуннал чичу А. Кекильбаевлул ихтилатрах. Ттун тIайлабацIу хьуна: махъ на мунащал хьунабавкьуссияв шагьрулул хIакимначIа хъамалу буний, къазахънал классикнаща интервью ласунгума бювхъунни. Чингиз Айтматовлул бакъача, ванал бусса бур «манкурт» тIисса махъ литературалуву цалчин ишла бувну.
Вара кьини хьуна «Объединенные города и местные власти» организациялул Евразиянал отделениялул советрал батIаву. Муний хIукму бувна хъиривмур батIаву дан Якутскалий ялунчIил июнь зурул 25-28-нний. Конференциялий мукунма хIукму бувуна шагьрурдал дянив дуван дунияллул иширттаву чялишну гьурттусса шагьрурдал рейтинг.
Конференциялул даву къуртал хьуна кIива шагьрулул мэрнал шагьрурдал уссушиврийсса кьутIи чичаврийну. Самсун шагьрулул мэр Юсуф Зия Йылмаз цалва къуллугърай зий хьуну дур 16 шин, Едил Жанбыршиннул увкусса куццуй, «аькьилсса Самсун шагьрулия жагьилсса Актаулул чIявусса лахьхьинтIиссар».
Ганал пикрилий уртакьшиву дикIан тIий дусса дур так ца шагьрурдал дакъасса, билаятирттал дянивгу.
«Жу лахьхьарду Актау, Кас­пи хьхьирил зуманийсса ттиркьюкьи тIиссара на ванийн. Авлахърай, хьхьирил щинай ттизаманнул шагьру баву — му хьун къабюхъайсса ишри. Самсунгу ттиркьюкьир, на зуйн цинявннайн оьвтIий ура хъамалу», — увкуна шагьрулул бакIчинал.
Хъамабитавайрихха ливчIсса. Едил Жанбыршиннул хъамал кьамул буллалисса шадлугърай жулва Ларисал балайлул цинявппа хIайран бувуна. Бусса куццуй кIицI банна Къазан шагьрулул бакIчинал буржру биттур буллалисса Людмила Андреевал махъру: «Барчаллагь Къазахъисттаннан ххаллилсса бахшишрахлу – Дагъусттаннал бюхттулсса балайчинахлу».
— Дагъусттаннан мюнпат хьунсса ци иш хьур конференциялий?
— Едил Жанбыршиннул ва МахIачкъала шагьрулул мэрнал цалчинма хъиривчу Рафик Буттаевлул чирчуссар дан дакIнийсса давурттал протокол. ЧIал къавхьуну жулвами шагьрурдугу уссурвал хьунтIиссар.
ДакIнийн бутанна, гьашину июнь зурул 23-нний МахIачкъала шагьрулул чIумуйнусса бакIчи МахIаммад Сулайманов хьунаавкьуссар Едил Жанбыршиннущал. Микку ххалбивгьуссар экономикалул ва магьирлугърал арардаву уртакьну зунсса суаллу. Протокол чичлачийни Рафик Буттаевлул кIицI лавгуна Актаулийсса Евразиянал конференциялул цIунилгу тасттикь бувшиву жулва пик­рирду ца ххуллийн буцлацисса бушиву.
Шагьрурду хьхьичIунмай шаврил агьамсса аспектну Жанбыршиннул хаснува кIицI лавгуна регионнал ва дунияллул дахIавуртту цIакь даву. Му мурадрай мунал чирчунни Къазахъисттаннал Актау, Атырау, Уральск ва Аьрасатнал Оренбург, Самара, Саратов шагьрурдал дянивсса уртакьну зунсса меморандум.
Политикалул ва жяматрал, социал-экономикалул ва магьирлугърал арарду цIакь даву мурадрай, хIакьинусса кьининин Актау шагьрулул уссушиврийсса дахIавуртту дур Ухссавнил Кореянал Чханвон, Азирбижаннал Сумгаит, Ираннал Горган, СУАР КНР-нал Карамай шагьрурдащал.
— Къазахъисттаннай Дагъусттаннал диялсса диаспора дуссар тIар. Бювхъурив тайннащал хьунабакьин?
— Мяйжаннугу, хъуннасса диаспора дусса дия. Муний каялувшиву дуллай усса ия жула лаккучу Юсуп Шахшаев. Диаспоралущалсса хьунабакьаврий сукку бувна МахIачкъала шагьрулущал экономикалул дахIаву цIакь даврийн, жулва шагьрурдал дяних паромру занази баву цIубуккан баврийн багьайсса суаллу.
— Конференция магьирлугърал ирс ябаврин хас дурсса духьувкун, ихтилатру бакъасса, дияв цайми программардугу, масалдаран къаза­хъисттаннал магьирлугъ ккаккан дуллалисса?
— Конференциялул сакиншинначитурал хIадур дурну дия авадансса культуралул программа. Гьанттайн чIумал сакин бувну бия этно-аул. Ганий хьуна тарихрал ва магьирлугърал ирс ябавриву Актау шагьрулул ва щалва Къазахъисттаннал опыт ккаккан буллалисса семинар. Жу гьуртту хьуру: халкьуннал цашиврул лишан ккаккан дуллалисса ишираву — шанырака-юрталул къуппарду батIавриву; ххал барду инсаннал оьрмулул тарихравух къазахънал магьирлугъ ва аьдат­ру ккаккан дуллалисса «Дала сазы» тIисса театрал представление; бисмиллагь барду къазахънал миллатрал дукрардая; лавгру хIаж байсса кIанттурдайн — аьрщарал ва ххяллал вивсса мизитирттавун, мубараксса кIанттурдайн. Жулва яруннин ккавккунни, агарда, власть куннащал кув дахIаву дуну, цалва халкьуннал ва билаят­рал хьхьичIсса жаваблувшинна кIулну, лавгмуничIангу хIурмат буну, бучIантIимунил ялувгу дакI цIий зурча, шагьру цуксса хIарачатрай хьхьичIунмай хъит тIий буссарив.
«Жунма тIивтIунни цIусса Актау ва мунил дунияллул ирс. Актаулул ккаккан бунни цала ляличIисса ирс, му ттинин конференциярду дурсса шагьрурдаяргума хьхьичIунмай хьунни», — тIий бия Къазан шагьрулул бакIчинал буржру биттур буллалисса Людмила Андреева.
Ва конференциялул ляли­чIишиву хьунни муний шагьрулул экономика хьхьичIуннай давриву магьирлугърал ирс – никирая никирайн нанисса халкьуннал аьдатру, сянатру, байранну — ишла буллансса пик­рирду кIицI лагаву. Му аралуву миллатру чIявусса Дагъусттаннал опыт аваданну чIалай бия конференциялий гьуртту хъанахъиминнан.
Ахир мукъуву Дени Рикардул кIицI лавгуна 21-мур век — му хъанахъишиву шагьрурдал век, тарихрал ва магьирлугърал ирс ябавривугу, къабилаятиртталча, хасну шагьрурдалмур бияла хъунмасса бушиву.
— Зулва шагьру карталий ккаккан бан ччими укунсса конференциярттай гьуртту хъанан аьркинссар, — тIий ия Дени Рикар.
Гьарцагу халкьуннал магьирлугърал ирс – му хъанахъи­ссар га миллатрал генетический код, цилгу никирттал дянивсса дахIаву, рувхIанийшиву ва мяърипат чIалачIи дуллалисса.
— Цукунсса хьур конференциялул хIасиллу?
— Конференциялий гьуртту хъанахъиминнал оьвчаву дунни Евразиянал дунияллул ирсирал шагьрурдал мэртурайн, аьлимтурайн ва экспертътурайн, Евразиянал тарихрал, магьирлугърал ва архитектуралул ирс ябаврил цIаний зузисса дунияллул организациярттал ва фондирттал вакилтурайн Перулий хьунтIисса Дунияллул ирсирал шагьрурдал организациялул 13-мур дунияллул конгрессрай евразиянал регион гьуртту хьун. Евразиянал билаятирттал паччахIлугърал ва кIанттул властьрал органнайн оьвчаву дунни: магьирлугърал ирс ябаншиврул магьирлугърал туризм хьхьичIуннай дансса чаранну лякъин; магьирлугърал ирс ябансса цIу-цIусса программарду ххалдигьин ва зузи дуллан; тарихрал ва магьирлугърал ирсирал объектру туристал бигьалаглансса даражалийн буцин; му журалул туризм хьхьичIуннай дансса пикрирдал конкурс баян бан; магьирлугърал хъус ядан­сса ва ишла дуллансса давривун жагьилтал кIункIу буллан.
Вай пикрирду ва маслихIатру дузрайн буккан булларча, магьирлугърал ва аьдатирттал ирс авадансса Дагъусттангу хьунссия туризмалул Маккалийн кIура баен бан.
Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал