Ссавур ва яхI

gkos_4Вай цала буттал, Хъунмасса Буттал КIанттул дяъвилул гьур­ттучи, Хъанардал шяраватусса Айгунов ХIасан МахIаммадлул арснал цала бакIрачIан бувкIмуниясса чичрурду дурну дур ванал хъунама арс Адамлул. Ххувшаврил кьинилуцIунгу бавхIуну, дакIнийн бичавурттал таптарданува язи-язими кIанттурду лавсун, бишлай буру «Илчилийгу».

Ца хьхьуну сарайлувун буххайхту, ппив-ххив хьусса, нухьхьал бакIу бия кьай-кьуйлул чулух. На га бакIуйн лавхъун, Кьадибуттанссагу кIану бугьан, оьвтIий ура, «Нану, кIану бугьавча», — тIий. Гужрай най, ачин къашавай увкIунни ттучIан, бакIуйн лахъан къавхьунни. Ттущагу га гьаз ан къавхьунни. Яла ганал увкунни: «Уртакь, ХIасан, хIалал ити, утти ттуяту пайда бакъар. Балики нажагь инава дунияллул лахъишиврий сагъну Лаккуйн иярча, кIай ттул нитти-буттахь буси ттун хьумур, цуксса хIаллай архIал бивкIссарувгу буси».
«Уртакь, дакI къума мадара, арамтуннан ванияргу ххишала­ссагума ккаккайссар. ДакI дацIан да. Жулла икьрал дуссия кIиягу сагъну-саламатну шаппайн гьан. Вийгу Заннал цIими бишинтIиссар. Уртакь, на ина чувчIав къакьаи­танна. Жува кIиягу архIал ли­тIунтIиссару, ягу кIиягу шаппайн биян аьркинссару. Ваксса хIаллай, вайксса захIматшивурттугу ккарккун къаливтIусса жува, уттигу къалитIунну» — учав.
Чансса пишгу куну, яла аьтIунгу бивкIун, хъямала багьру. «Жула кумагчи Аллагьри, жухара жула нитти-буттахъал дуллалисса дуаьгу Аллагьнал кьамул дантIиссар», — куну. Яла цахъи рязи увккунни. КIюрххил бизан бувру, хьулухун буккан бувну. Ца инсан иял къахъанай, цимилагу бувккунни. Хьулухгу бавцIуну бур немец ккаччищал, бувххун тивун ххал уллан бивкIунни. Магъулусса нухьхьал вив увххун, ккаччил кIул увунни. КIа магъуйнма автомат бурган бувну, кIива щяв агьунни. Ххюрхху увну хьулухун, бита-бита бувну кьаивтунни, ганал номергу лавсун.
Хъиривмур хьхьуну бивру чинилул тIахIни-кIичу дайсса заводрачIан, бавкьуру гивун. Пюрундалувух чIалай бия чIявусса кIичIурду, вяртIуллив дусса къатта. Жу бавкьусса заводрал клуб бия пол дусса, хъунмасса. Му хьхьуну гьартану бияв. Хьхьувай цаппара жуятусса лавгун, нуз тIитIин къархьукун, нузал ялувсса пюрун бувккун, луглай бивкIун бия, дукансса зат дурив ххал дуллай. Ми ци дуллай бивкIссарив, пюрун чIюй леркьун, му чIуний хьулухсса часовойтуран кIул хьуну, бувкIун немецнал хъуними фонарьдащал жучIан, ххал буллай, ми бувххун бивкIми немецнал бувцуну лавгуна, ришлай хьхьичI бавкьуну. Мигу ххишала махъунмай къабувкIуна. Хъиривмур кьини бачин бувру, мугу диркIун дия Германиянал аьрщи. Миннал аьрщарайх нанийни, хъами-оьрчI бувккун, жух оьккину буруглай бикIайва, заккантту кIутIу буллан бикIайва. Ччай-къаччай щин дула учирчан, ци дунугу-за рищун бачайва. Рищун къабитайва часовойтурал. Жунгу миннал хасият дурчIукун, ссихI къадуккайссия. Му чIунгу дур апрельданул 9-10 гьантта хьусса. Цаппара гьантрава бивру архну зунттурду чIалачIисса кIанавун. Му хьхьуну помещикнал даралуву гьантта бивтунну. Цукун кIул хьуссияв, жуяту арх бакъа нувщи бусса подвал кIул хьуну, 40-50-лаксса лавгун, часовойтурангу кIул къавхьухьун­ссия, помещикнал нувщи ласарду. КIюрххил, чани хьувкун, нувщул заллу увкIун, часовойтурайгу аьй дурну, жу нувщи лавснийн бичин гьан бунну. Му кьини миннал жун ккаккан бансса за къабивтуна. Авлахърайх лихълахъи буллай, хъирив ттархьру итадакьлай, уттубишин бавай, бишайхту бизан бавай. Ми­ккун ча агьунав къакIула, ца узбакI ия, немец мазгу лавхьхьуну, миннал солдат хьусса. Мунаяр вявливсса, ришлашисса тайми бакъая. Мичча циняв, багу-бавттун, бачин бувру ялагу.
Ца зунттул ухнилу гьантта ливкру. КIюрххил мува 50 гр. сухаригу, мира кофегу дуллунни. Бавчуру, най, най, апрельданул 20-нний зунттавух ялавайсса ххуллурдив бия. Кьанийн бувчIукун, шяравун бивру. Асфальтрал ххуллу бия. Кув кубань кьяпри бусса, кувгу солдат кьяпри бусса ссирссилттучитал, хъами-оьрчIру, жува кунма янна лархсса агьлу бур жух буруглай, кIичIирттаву тамашалий. Миннал жухь цIувххунни чачан мазрай, цару, ци миллат буру, куну. Жувату 2-3 увккунни миннал суалданухьхьун жаваб дулун кIулсса. Ххал барча, ми бивкIун бур Донскойнавун фронт дирсса чIумал хаиншивуртту дурну, немецнал канийнгу лавгсса халкь, немецналгу ми тIайла бувккун бивкIун бия Ухссавнил Италиянавун. Му кьинигу най, ахттакьунмай бивру зунттал ухнилун ца лагерь бусса кIанайн. Лагерьданул ца чулухухсса чапарданул лахъишиву километра ххишалагу духьунссия. ЧIалай бур гиву жува кунма лихъан бувну бувкIсса ясиртал бушиву. Бивру дарвазалухун. Увккун комендантнал, часовойтурахьсса чагъаргу ххал бувну, тIивтIуну дарвазагу, буклан ивкIунни, 376 инсан ливчIун ияв Ланздурглия ПольшанавухчIин най бивкIсса 1200 инсанная. Ялами ливтIусса хьуна.
Гиккугу га хьхьуну за къадуллунни дукансса. Бавкьуру казармарттавун. Микку яла чанну бачIи миллион ясиртурал бухьунссия. Хавар ласурча, гьунттий кIюрххила комендантнащал кIай лахьхьува хьунабавкьусса чачангу лавгунни, жуйнгу кару кIутIу дурну.
Махъмур кьини бувкIун, кIия хьулух бавцIуну: «Ккашил литIавайнияр, укун къахъиннив, нани зувагу», — кунни. Миннай немецнал бакIрая ччаннайн дияннин­сса цимурца цIусса янна ларххун дия, чуллахунгу бия пистолетру бивчуну. Оьнкьаралух кIиссагу бувккун: «Ва куццуй дукан бувунну, хIачIангума бувунну», — куну лавгунни. Гай ххуй бизлазиссагу бия. Хъиривмур кьини жунма багьайсса ччатI 200 гр. буллунни, га кьининин ччатI къабуллуна, сухари бакъа. Жунна дагьаймургу дукарду, бигьалаглай буру лагерьданий. Польшанава бачин бувну бахьтта, январьданул 27-нния, апрельданул 20-чинмур кьининин, най бивкIру. Микку жу даврийнгу къалагару. Шанна метраксса лахъсса бювчIусса чIира бусса, вих кIуну бавкьуну кьюкьрай, гайннулгу лях кьутIайсса кIунурду ххававхху­сса, гайннувухгу ток итабавкьусса, токрай тIитIайсса дарвазагу бия. Цаннал дургьуну, цаннал тIитIайсса кьункьулагу дия. Мичча жу цIухлай, луглай, занай, куннал кув ляхълай, 9 лаккучу салкьи хьуру, амма жуксса архсса ххуллийх бувкIсса, захIматру ккавксса бакъая.
Жу лак цачIун хьуру: кIия Мукьариясса – ца Башир, гама Иманаьли тIисса; Хъюяту – Аьбдуллаев Чанха; Гъумучату – Гъазаев Оьмар; Ваччату – Аьли; Кумату, Каспийскалий яхъанахъисса, МахIаммада; Хъурхъиятусса – Ссупиев Кьадибутта; Хъанария – Айгунов ХIасан; Сугъращату – Ибрагьимов МахIаммад.
Вай гьалмахтал цачIун хьунни махъва-махъсса лагерьданий Италиянаву. Микку жул хьунни 12 гьантта, мугу дия 2-мур май 1945 шин.
Шамилчинсса майрай кIюрххил жун дукан цичIар дулайсса бакъар. Вышкалий мурцIурдайсса часовойталгу бакъар, я хьулух дежурный немецри кусса цучIав акъар. Га лагерь бувцIусса ясирталгу бур, дакIнийн багьнал багьмур буслай. Куннал учай цIана жува самолетрая бензин бувтIуну ччуччин най бур, тIар куну. Ца-ца уккай, жува лихъайрив, ци зун бикIайрив ккаккан, немец бусса бур кIай вацIраву къарал бувну тIий.
Мигу цавагу къавхьуну. 4-мур майрай дарвазалухун бувкIунни 25-26 Италиянал жагьилталгу, ца кIюла-лахъисса кIяла чIирттаращалсса къужагу. Муххал тталлах кьункьулагу личин дурну, бувххунни лагерьданувун. Ми бия, киямур каний ятIулсса аццивгу дархIусса, автоматирттащалсса италиянал партизантал. КIяла къужлул бувсунни «Вай ттущалсса вай партизанталли, на украинецра», — куну.
Миннал ци чайвав тIий лагма лавгсса, цал гай партизаннал махъ лавхъунни. Жун за къабувчIунни, яла къужлул таржума бувунни: «Ххирасса Совет халкь! Жу зухь ххаришиву бусан бувкIссару. Немецгу кIай зунттайх тихунмай Бессарабиянавун лавгссар, дяъви къуртал хьуссар, ххувшавугу СССР-данул хьуссар, зугу талихI бумиру ливчIсса. Уттигу немецнал ххиличIрурду вацIравагу духкъаларгун дикIан бюхъайссарча, зу зула зува буруччияра. Гьунттий, сарану шиккун ингилис бучIантIиссар, жулва союзниктал, минналлу зу ххассал бувсса. Зу ккашилну бушиву кIулли. Ва кIанайсса Италиянал хъами-оьрчIай зулму бунни немецнал. Жува циняв хIакьинуния тинмай мурахасъссару, ппив-ххив машари», — куну. Га къужлул дяъви къурталссар кусса чIу баяйхту, лагма лавгун партизантал, га къужа ссукIа личлай, ца гьурра бувккунни. Ххаришиврул агьи тIий аьтIий бияв циняв. Цалва кьяпри, шинеллу, усру ссукIа личлай, тай муруллал, зунттал цакуцсса гъав-гъав бия. Ахир заманалул кьини та духьунссия.
Мигу лавгунни. Жугу ккашил литIавай буру. Шанна шяравалу дия чIалай жула лагма. Ми мухлукь ппив хьунни шярайх буклан. Нагу, кIия-шама ялагу лавгру кIа гъанмур шяравун. Ца зумания байбивхьуру занай. Шагьнал лачIал мучари ва яттил нисирал касак булайва гьарца бувхсса къатлул. ЦIими шайхьун­ссия жуй, аьтIиссагу бикIайва. Мазмурдив жун гайнналсса, я гайннан жулсса къакIула. Цавайннал жун, хъин битан, дагъ дурсса мянцIи шатрал кюрщантру дуллуна. ЩилчIав къадукарду. 4-5 махъ италиянал мазрайгу лавхьхьунни. Лякьрангу аьма-ччамал хьунни, иш цукун багьавив къакIуллича тIий, цахъи махъунгу дитарду. Ахттакьунмай зана бивкIру лагерьданийнма.
Гьунттий кIюрххила увкIунни италиянал 15-20 инсан, каний аьравалттащал. Шанма склад бия жул казармардал лувчIинний, муххал даркьусса нузругу дусса. Тивун бувххун, ласун шайссаксса дукиягу ларсун лавгунни. Яла жугу ялун багьру, гайннавух жу, урчIагу лаккучу. Тивун увхманаща зана хьун къашайва, махъунай халкь щавчуну най. Цахъи жан дунал лачIал дарвагрува буккан бувунни. Тикку бия лачIа, вермишель, концентрат, маргарин. Жу, кув ххилай, кув къаралданий бавцIуну, ласарду ваму-тамур. Цамур складраву хъунисса кьаллу бия чяхирданул, спиртрал бувцIусса. Булувкьунни котелокру буцIлай, куннайн кув щилай, биллай, ласун хьуманал хIачIлай. Ккашилсса ххюттуйн хIарчIун, дюрххун, зумух махъуннай дуклай, ацIва бутIул ца бутIа мюнпатрайн къадурккуна. Щях экьиларгсса дукралия спиртрая ва чяхирдануя кьяркьи хьуна. БачIва хьунни кьаллугу. Шамилчинмур склад тIивтIунни. Миву бия ярагъ: пулеметру, винтовкарду, шинеллу, солдатнал янна. Жула ярагъ, станковый пулеметру, ккуллардал бувцIусса ящикругума бия. Мивун увхма, немецнал шинеллу, погоннугу ларчIун, ярагъгу бивчуну, тамур чулуха буккайва. ХьхьичI уххан къавхьума кIи-кIира шинеллу, пиджакру ларххун буккайва, ярагъ лавсун гихунай увкманал чарттайн, муруллайн битлай, дяъви байбивхьуссаксса иш бия.
Му цIана Италиянал партизантурал бувкIун, баян бунни: «Дяъвирдал чIурдая хъами, оьрчIру нигьабуслай бур, ярагъгу бивкIний бишара, зувагу паракьатну бикIияра, хIакьину, гьунттий ингилис бучIантIиссар зу буцин», — куну. Ми ярагъгу махъунмай бишин бувну, кьянкьану баян бунни ххишала ттупанг бивтма военный трибуналданухьхьун улунтIиссар куну. Му кьини ахттая махъ ингилиснал солдат, лагерьданул чIарах ялавай, аьрали машинарттай пулеметрал рота, танкарду ларгунни га жу шиккун бувкIсса ххуллийх ларай, жуйнгу кару, кьяпри галай буллай. Му хьхьу ва кьинигу, махъмур кьинигу жугу мадара ккаши букарду, жухь, 9 инсаннахь, 3-4 бакъа котелок бакъая. Бизлай цIарай ба-бакI, ца буканнин, ца шахьлай, маргарингу дишавай, канай бувагу къабуччайвав. ТIама духларгуна. Жу бусса палаталуву бия шкаф, 2-3-ннал гьаз бувну, чIавахьулттийх ялавай бувтун, тIама дарду. Мугу дия 8-9-чинсса майрал кьини.
БукIлан бивкIунни жу складрава продукты ларсун дусса дур тIий, бавну хьхьичIва немецнал бас бувсса, ккашикар хьусса хъами-оьрчI, жухь даххияра тIий. Цайми палатарттал даххайсса дия. ЖучIангу бувкIунни жиплуву карщив, ссахIванну, бакI чартIи бай машинарду, чIиллу ккаккан дуллай. ЖучIа тамансса бакIлахъру хьунни. Ми жучIара думунил 3 дарваг цал жунма тинмай бишарду. Ялами маслихIат хьунни дакъаххан, чирилун дачIин. Жува ингилиснал буцин най бакъарув куну, Кьадибуттахь, ирглий бацIан буллай, думунил ца-цаннал ца-ца кIурглу бичлай, дачIарду. Гайми 3-гу дарваграяту урчIунналагу сумкуллив буцIарду. Цамур дарваг тIалав бувну, гай лирчIмигу дачIарду.
Майрал 10-11-нний бувкIун Ингилиснал вакилтал. Миннал бувцуру. Бахьтта най, ахттакьунмай бивру Талмиз тIисса шагьрулийн. Гьаксса бия ми жухь кьабитияра ми сумкуллив, зун ми утти аьркин къахьунтIиссар тIий. ДакI дацIлай дакъая, дукайсса зат кьаритайссарив, вай аьркин дакъасса чIунгу дучIайссарив, тIий. Ми сумкуллив 25 км. ласун багьуна. Ахттакьунмай бивру Талмизрайн, кIикку жу кунмасса, хьхьичI бивсса, цайми лагердаяту бия, жугу бавчIунну аза-азараксса ца-ца кIанттайн шагьрулувух. Га шагьрулул халкь 10-15-ксса ххишала жу бухьунссияв. Бияйхту хъуннасса хIаятравун бавкьуру бигьалаган. Яла, бизи, котелокругу лавсун, сумкуллив кьабитияра, за дукан бачи кунни. Ялагу сумкуллив кьабитан дакI диллай дакъая. Зана-зана бикIлай, сумкуллив, кьабитан къаччайна, кьабитарду.
Бавчуру. Лахъисса сарайрду дур, дяних хъатIуй кунма ччатI бур, марххала кунма кIяласса, гьарца ччатIул дурцIусса вазалул дянив ца маргариндалул, цагу повидлалул тIясру бур, дикIул консерварду дур. Амма жухь увкунни, кананнин бацIан бувну:«Жу зуйвару аьтIиссача, ккашикар хьусса зун захIмат хьунтIиссарча, цал архIал чIярусса мадукари, зу уттигу кIира ссятрава за дукан бучIантIиссару», — куну. Ккаши чурххавун багьсса жун, тамаша бизлай, канай, ччатI ххилай, столданийн бичлай, ка хъирив къалаяйва. Яла бизан бувру цайми щябикIан. Миннал тIийкун, кIира ссятрава ялагу бувцунну, ялагу мира ми дукра дия, цIигьурталгу (повартал) бия, га канихь цуксса котелок бухьурчагу буцIайва, гиву накьнияр дикI чIяруя. Миннул ялун дагъ дурсса яттил дикIул 200 гр. дуллуна. Жугу буру жуйнма жува вих къахъанай, ва ишгу ккаккайссияв, ва ци тамашари тIий. Яру ялагу къабучлайнма бур.

Му хьхьуну нахь лув дирчусса, гьартасса магъул лув щябивтру уттубишин. Гьунттий кIюрххилгу мира ми дур. Му кьини мукьийла дукан бувунну. 3-4 гьантлий миккугу бивкIун, хIаммамравунгу бучIан бувру. БакIрая ччаннайн дияннинсса янна-ка дуллунни. Жухьрагу я чурххай, я канихь, немецналли кусса къусарагу къадиртунни. Цинявннай ца лархьхьусса Англиянал янна-ус хьунни. Мичча бувцуру Ингилиснал машинарттай, ца машиналий 17 инсан щяивтун. Гьарца 7 машиналул хьхьичI ца машина щинал цистерна бусса бия. Ца инсаннал мякьну ура учирча, сигнал дуллуну, бацIан байва щин хIачIан. Ахттайнмай жу биянтIисса кIанай ххуллийва бия хIадур бувну ччатI, накь, дия яттил дикI, консерва, компот. Ца ссятрай дукрагу дуркуну, бигьагулавгун, най бивру Италиянал хъун шагьру Римрайн. Тикку гьанттагу бивтун, кIюрххил 50-50 инсан уцайва Римуллал центрданийн, кIикку жула аьрал, дазу дуруччулт бия. Полковник увкIун: «Зул ялтту бучIлачIиссару, вана Сталиннул къулбас дурсса кказит», — увкуна. Кказитру, журналлу буллунни, махъгу лавхъунни. «Зу гьич кIанттул халкьуннал увкумунийн вих машару, ци учирчагу, зу мурахасъссару, зул аьрххигу Ватандалийнссар. Зул хьхьичIун чIявусса халкь буссар бувкIун, зу хьунабакьлай. Шикку хъами-оьрчI ххуй бивзун маличIари. Зун чIявусса захIмат хьушиву кIулли. Зулва зува мабаххару, буруччияра!» — куну, каругу дургьуну лавгунни. Къалиян чайнан куну, папиросирттал пачкарду столлайн бивчуна. Ми бичайхту, жула зумувну хъямала барду. Шагьрулувух нанийни ресторанну бия. КIиву столлай аьракьи, чяхир, дукия, винна ччимур дия. Официантъталгу арамтал бия. Гьарца ресторандалул чIарав бивукун, официант хьулухун бувккун, буххи за дукан тIун бикIайва.
Сталиннул багъишла битлатиссару тIисса приказгу бувккун, хъиривмур кьини мива машинарттай нани бувру. Хьхьувай бивру Италиянал портовый шагьрулийн Таронталийн. Му шагьрулул вокзалданий буна, ца негернал на ссалам буллукун, кагу дургьуну, на бусурманчу ушиву кIул хьувкун, ца чIивисса Кьурандалул лу, портсигар, лезвиярду ва аппарат пишкаш бувна. Къабавссия тIива Советский Союзрай бусурман буссар тIий.
Таронталий жула аьраличутал чIявуя. Англиянал бия аьрали чятирду, мукунма Американалгу, жулагу личIи-личIину, ца-ца километралий ца-ца. Жул низам микку укунсса дия: лахьлахьаву – Советский, янна-ус, дукия – Англияналгу, Американалгу. Ва куццуй, жул Таронталий 2 барз ва 27 гьантта хьуна. Микку жу куннан кув букъавчIай хьунав, буч хьуну. Ябаву цукунсса диркIун дурив ххалдара! Ахттайнссаннун 12 личIи-личIисса, шоколадрайн дияннин, дукра дулайва, личIи-личIисса дикI дагъ дурссагу, къадурссагу, повидло, маргарин, качар, компот, кишмитIутIи, лавайсса сортирал ччатI. Мугу муксса хIаллай допросругу буллай, тIайла буклай, гьантлун 1500 инсан итаакьлай. Мичча нюжмардий цал хьхьиривунгу бучIан лагару.
Ваксса, таксса пароходрая продуктыгу ликкан дан буцару Американаватусса. Ца кьини хьхьиривун бучIан лавгун буна, махъунмай нани ххуллий, ца помещикнал багъравухчIин най ахъулсса канай буна, аждагьа шатлуйн бакIрайн багьну, ливхъун мунияту, ххассал хьуру. Жу ливхъун най ххалхьуну, багърал залуннал щарссанил буслай, буссар тIива яттил хIайван лавсун лагайсса шатта, бивчIангу къабириллай. Мунища чахиргу ласарду. ТIутIи бугьайсса кIану бия. Ингилиснал 60 лира арцулгу (солдат харж) дулайва зуруй. Зунттурду, гъанну дусса кIану бия Ухссавнил Италия, жула Лаккуй кунма, ттукри, хъурзилтту, пара бичаву ттукрай дайсса кIану бия. Цалагу яла ххуймур дукия оьрватIив ва кюрщантравусса мянцIи шатри бия. Яттил, гъаттарал авадансса кIану бия.
Суаллая къуртал хьуру. Бачин бувру. Маршрут дур Австриянавунсса. Бахьтта най, дулайсса ххуллиннайсса зат дакъар. Ччаннугу цIий, бурухлай, занан къахъанай, чакмардал кьяржив кьуркьуну, тIилихру дуварду Болгариянавун, Венгриянавун бивукун шагьналлачIал, нувщул хъуруннийн, ягу лухIи тIутIул багъирдавун буххайссияв. Жущал бия тамансса ясирну къабивкIсса, немецнал эвакуировать бувну бивкIсса украингу. Миннахь бия чемоданну. Помещикталгу дяъвилия куч хьуну ливхъун лавгун, гьарза цайхралу дурккун диркIсса халкь. Миннал гьарца бигьалаган ликказан дурсса кIанай ми чемоданнава ххуй къадизайми микку-миккура кьаритлай, гьунттийгу, саранугу мува куццуй, ахиргу чемоданма экьиливчуну, бачайва, нан къахъанан бивкIукун.
Бивру Австриянавун, 306- сса лагерь чайва Гьецендург тIисса. Микку жуяту арх бакъа хъаннил лагерь бия, 30 000 хъамитайпа бусса. Кув немецнан щар хьуну, немецнащал Италиянавун бияннин лавгун, минналгу кьабивтун, кувгу азардал бувгьусса, хъингу буллай, тахсирдан лавхьхьусса танмихIгу бан хъин хьувкун тIайла буккан. Миккугу бия сортировать бай лагерь. Микку дулайва накь ва лухIи ччатI, дукра ххуйсса дакъая. Микку бия буллай махъва-махъсса допросру, 7 кIанай бия допросру бай штабру. Микку гьарца журасса допросру бия: дяъвилий чув гьуртту хьуссарив, ясирну чув иривссарив, ци лагерьданий цуксса хIаллай ивкIссарив, тархъан щил, чув увссарив. Вай жул 9-гу гьалмахчунавату 3-ннал маслихIат бувуна: «Нани жува махъунмай Италиянавун гьанну. Жува шаппай гьарча, хъусгу конфисковать дурну, жувагу Сибирь бантIиссару», — куну. Кув зана бикIан ччай, миннащал пашман хъанахъиссагу бия, шаппайн бучIан нигьабусласиссагу бия. Му суал щаллу буллай 2-4 ссят хьухьунссия. Яла на учав: «Цалчин, жула хьхьичI Сталиннул къулбас дурсса приказ ккавккунни. КIилчин, вайксса, миллионнайсса, халкь, Ватан дуруччин биллай бивкIсса, вай циняв дуснакь бан къабюхъайссар. На наварив цукунчIав душманнал аьрщарайн зана хьун кьастирай акъара, ттул нину, ппу, кулпат буссар, тайннан навагу, ттунма тайгу ккавккун махъ цанма ччимур бувача. На зана къаикIанна!» — куну.
Ттула гьалмахчугу, цал тихунай гьан лахIлайгу ивкIун, на дяъви бувкун: «Вийн бакIрайрасса жулла икьрал хъамадиртрив?» — тIий, мугу пашман хьунни зана икIаврияту, ваймигу ассабихьхьи хьунни, хьумур хьунссар, шаппайнма бачинну тIун бивкIунни. Ялами шамагу бивзун, миннал кардугу дургьуну, ттулсса кагума къадургьуну.
Ми гьантрай ца кьини ца баракрал хьхьичI чIявусса халкь бавтIун буну, тамашалий жугу лавгру.
Ца адамина ур дяниву ацIан увну, 4-5 ур ганачIан гъанну, ганахьхьун суаллу буллай. Ххал арчан, ацIан увма ивкIун ур ца немецнал лагерьданий полицайну. Ми суаллу буллалиминнавугу ца ур: «КIуллив, пулансса чIумал накь ласун ирглий на авцIуну уна, ина на шланграх автсса чIун», — тIий. Гайминнангу му кIулну ивкIун оьсса полицай ушиву, мунал циксса халкь мушакъат бувссарив буслай. Мугу ур: «Зу ттухь ци тIийру, — тIий, хъарду буллай. – На полицайну къаивкIссара, на щинчIав цичIав къабувссар», — тIий. Га ца ганал инжит увну ивкIманал, га полицайну ивкIманал кьацIливух бивщуну, оьттул пурххатIи унни. Микку, ясирну бивкIсса чIумал полицайтурайн сситтул литIавайсса агьлу, лирккун усру ришлан бивкIуна. Му анжагъ ссихI, рухI дуну увгьуну, ччанну ххюрхху бувну, чапарданул кьатIув увтун гьан увна. Дарвазалухсса часовой ия: «Му мукун циван арду?» — тIий, вайннахун дяъвай. Мунахьгу увкунни: «Ванай аьтIий ухьурча, жу инагу укун анну», — куну. Гагу кьаагьунни, га полицайну ивкIшиву кIул хьувкун.
Мичча бачин бувру 2 полкирансса халкь. Хъунив хьуми ва къашавайми миккува бацIан бувна. Махъминнахь увкуна: «Румыниянал дазуйн бахьтта гьантIиссару. Жула поезд, вайннал муххал ххуллу утта-кIюласса буну, къагьантIиссар», — куну. КIивагу полк му кьини найгу бивкIун, ахттакьунмай гьантта ливксса кIанай цIувххунни, дучрал хIал кIулсса, чай буртти икIан кIулсса инсан уккияра, бурттий Одессалийн дучригу биян бувну, тичча шаппа-шаппайн гьантIиссару куну. Тамансса бувккунни, нагу увкра, шавай анаваршиврул. Жухьхьун кIи-кIива чу, ла-яла буртти бикIлакIияра куну, ца-цаннахьхьун, 100 чу ирглийх бацIан бувну бавчIунни. Ттухьхьунгу биривунни немецнал ломовой дучри, кьасса кIаная буртти икIан къашайсса, ттуярва метралул лахъсса, цагу бия илтIасса. Маршрутгу чирчунни жун ца ххуллу ккаккан буллалиссар уллунни. Буртти бивкIун, ца-ца хъиривгу лавхIуну, бачин барду тава кьини Одессалийн бияннин. Ахттайн чIумал бивру ца помещикнал аьрщарайн. Му помещикначIагу бия марцIсса лилипут арамтал ва хъами ххулув ххилай аьравалттай. ХхалабакIу байсса цуя-ца акъая. Чурххал лагьсса 50-60-лаксса бухьунссия. Миннал оьрчIругу бия дачIи метраксса чурх бусса. Миннай тамаша буллай хъунмасса хIал барду. Мичча бавчуру, щинахун ччатIгу бувкуну. Ттулми дучри цаннищал ца бавкьусса бакъая, куннайн кув хъап тIисса бия. Ттул ччан биривну, щаву дуруна. Гужрай бивру гьанттайн. Дучригу бахIарду. Дучраха къуллугъ байсса цайми бувкIун бувцунни. Зананмагу къашайсса чIявусса бия, кIили дакъасса бурхIардий бурттий бяхкIуну. Гьанттайнсса дукан кухнилучIан биян къашайва. Загу дукарду, уттубивхьуру кIюрххил лавай бизан. Зананвагу къашайва. На бусав хъунаманахь, ттула оьрмулий чай буртти къаивкIшиву, гъира багьну буртти ивкIшиву, ттущава хьун най бакъашиву, жулва полк бучIаннин ацIаншиву. Нагу, кIия-шама цаймигу кьабивтунну. Дучригу цайминнахьхьун буллуну, лавгунни, жугу ливчIру. Махъмур кьини бувкIунни жул полк. Лейтенантнан баян барду бурттий хъанай бакъая куну. Мичча жу бавчуру 3-4 гьантлува, ччанну шацI буклай, махъун багьлай бияв. Полковникнал баян бунни, шайма шайсса куццуй бачияра, амма, тиву-шиву ливчIун, хъирив къалавма, военный трибуналдахьхьун улунна куну. КIива-шанма гьантлийсса сухой паекгу буллунни, бавчуру. Жулмур полк мукьилчинсса бия. Бавчуру, гьарца помещикнал шагьнал лачIа, хъюру, нувщи, лухIитIутIи, дири-дирирмургу канай, къадирирсса чIумалгу аьдатсса жу дуркусса кунма най. Тамансса гьантрай марцIсса лухIитIутIул дара бия, бувххун, тIутIи канай, сумкуллив буцIлай буна, заллу увккунни матикIращал жу лихъан бан. Жугурив сситтул бувцIунмасса фашистурайн тарс бавцIуру. МатикIгу зерххун, цахьва тIутIи сумкуллавун бичлачи арду. На му паннал жиплуву цIухла бишав. Жипливу дия хъинну ххуйсса портсигар, цила сигарет дархIуну дуккан дайсса, кьалакьи ларкьукун, ялун личин дайсса. Цал на му ттула жиплуву дишав. Дула тIий шинай хъанай ия, дакIницIун щуну, махъунай ав. Гьалмахчуналгу матIикI махъун къуч дунни, нигьаувсун, авцIунни. ТIутIува бувккун бавчуру ахттайнмай. Ликказан дан гъан хьусса чIумал, ца километраксса архну шагьнал лачIал участок дур чIалай. Ттула сумкагу гьалмахчунахьхьун буллуну, левчура шагьнал лачIайн, ттул хъиривгу бур тамансса шагьнал лачIлучIан нанисса. Му ппурттуву ца азирбижан ия хьунив ххуллийх нанисса, ганал хъиривгу тамансса бия 50-60 метралул архну. Ца хIал хьусса чIумал ца оьккисса ттавх кусса чIугу хьунни, пуркIурал ттугъгу гьаз хьунни, жугу ялун бивру. Мина диркIун ххуллий, му пIякь куну, азирбижан ппив увну ия. Му буний мигу кьабивтун, махъунай зана хьура, шагьнал лачIачIангу цучIав къалавгунни. Агар му азирбижан ттуяр хьхьичI къаувкссания, на ва ппив хьун бюхъайва.
Най бивру Румынияналгу, жулагу дазуйн. Циняв хъирив лаяннингу бавцIуну, ххал бувну, бугу-бувккуну, товарный эшелон дия дарцIуну. Ца лейтенантнал баян бунни: «Шикку цIухла бишиннин, зухьра духьурча немецнал цичIав, ярагъ ягу суратру, цамур ци-дунугу, хушрай ва кIанайн дичара», — куну. Нагу, гьалмахчугу махъ-махъ гъанну бавцIуну буру. ЧIярусса затру ларсун наниманаща зерххуна. Ца пистолет, ккулларду бакъасса, чIарав бавцIусса вагондалул рессордавун бириян бав. Цаппараннащагу жуяр хьхьичI му-та дириян дан хьуна. Ца немецнаща 90 швейцар ссятру ларсуна, ца цаннагу кьариртун. Му цIухлалул затругу ца вагондалуву ца солдатнайн тапшур дурну, ахттайнссагу дуркуну, хIадур хьияра увкунни бачин, баян бунни цума цумур вагондалуву ачинтIиссарив. ЦучIав чунчIав гьарча, военный трибуналданухьхьун улунтIиссар увкунни.
Цаппара зурдардий заводирттай кумаггу бувну, строительный, военный солдатътал кунма, немецнал зия бувсса заводру бакьин буллантIиссару. Жулла маршрут Ураллайн ягу Донбассрайнни куну баян бунни. Му чIумал вагоннал лув дирхьумургу ласарду, лавхъру жула-жула вагоннавун. Бавчуру, бивру Донбассрайн. Тикку баян бунни жуярва хьхьичI бивминнал кIанттурду бувгьуну, Ураллайгу бакъасса бур ми, тти жулла маршрут Бакуйнни куну. Цаппара гьантрава бивру МахIачкъалалив. Эшелон дацIан дунни ахттайнссаннуйн, баян бунни ппив машари, ца ссятрава бачинтIиссару куну. Му чIумал вокзалданийх, базаллувух занай ура, кIулсса цучIав ххал къашайрив ккаккан. ХIухчил кьяпа ххал шайхту, лечара цу урив ххал ан. Базаллуву бакIрайн агьунни кIия вихьличу Хъанардал хIухчалт кIулсса. Миннахь миннат бав ккавкманахь бусияра на сагъ-саламатну Бакуйн лавгшиву куну. Ахттакьунмай бавчуру, бивру Сумгаит станциялийн, ликкан бувру. Заводрая арх бакъа казармартту бия. БавчIуру баракирттайх, палатарттайх, взводрайх, отделениярттайх. Байбивхьуру лахьлай, зугу зий, чарил мяъдандалийн Сумгаитлив муххал ххуллу буллай. Ца барз, ххишалагу хьувкун, «вольнонаемные рабочийру» кунни, занятиярдаятугу личIан бувунну, зун бивкIру отделениярттайх бавчIуну, бригадирталгу личIи бувну, 13 инсан усса бригадартту бувну. 12 гуржиричу ва азирбижан бусса бригадалувун нагу агьра бригадирну. Дукра жун сайки ясирсса чIумал куннасса дур. Аьрщи-чарил даву захIмат хъанан диркIунни. ИнгилисначIа дуркумургу лялиюнни, жун арцугу дулай анжагъ папиросрах дия-къадиялсса. Ттул бригада зузисса бия, цалчинсса кIану ласлай ттулгу, ца оьруснал бригадалулгу, ми ХIурматрал улттуйн лахъан бувна. Ца 7-8 барз мукун лавгунни. Шаппайн чагъарду гьан бав. ИбрагьиннучIангу гьав бав Аьчикъулакьрайн. Жавабру дуркIунни. Шаппатусса чагъар ккалаккаврил, букъавчIай хьуна ливххун.
Бавуна нину-ппугу Банайлив лавгссар тIий. Тиккунгу чагъар гьан бав, хъунма хIал къавхьуну ппу увкIуна на ккаккан. Му чIумал на уссияв «куриная слепота» хьуну. МаркIачIая махъ мурчIи шайвав, ккуркки лавгсса барзвагу ххал къашайва. УвкIуна ппу маркIачIан бизулуву. Айгунов ХIасан урив тIисса буттал чIу бавуна. Ттула бригадалувусса цаннал, ттул ка дургьуну, буттачIан хьулухун увцура. «Аман, арс, ина мукунсса акъассиявхха, вин цивхьур?» — куну ца чIу бутталгу бавунни. Му чIунийн, каругу тIиртIуну, нагу ххявхра. Хъямала багьну лавчIру. АьтIисса буттайгу, ттул тагьарданийгу бригада ссинкьа тIисса чIу баллай бия. Му хьхьугу ттучIа дурну, бутта «На анаварну, ина мяйжаннугу ттуна сагъну ккавкшиву бусан, вил ниттичIан хIакьинува гьанна», — куну, хъиривмур кьини лавгуна, ттун дяхтта чани бушиву кIул хьунугу ххари хьуна. Мигу мискинну бушиву ларсун увкIмуния чIалай бия. Махъунай лавгуна: «Къарил миннат бувссар, вина арс ккаккайхту, жухь мяйжаннува вина ккавкшиву бусан анаварну зана икIу куссар», — тIий. Мичча яла ппу зана икIавай, ургавай, хъямала агьавай, ялагу, вих акъасса куна, зана икIавай, ургавай лавгуна, тIайла уккав. Ниттилгу бувкIуна чагъар, уссу ва ссугу ххуйну бушиву, кулпатмур Лаккуйри тIисса. ЧIал къавхьуну жун, кIиягу бригадирнан, отпуск дуллуна 16 гьантлийсса. На цал нитти-буттачIан лавгра Банайлив. Хасаврайн ахттайнай ивра, Банайливсса ххуллугу цIувххуну, авчура миккун. На щяикIансса затгу дакъая, муних дулунмургу дакъая. Ахтакьунай ивра Яракь-Суврайн. ХьхьичIва-хьхьичI хьунабакьайсса къатлул чIирахун ивукун, чани лавсунни. Ранецгу бакIрацI бишав, виргъангу кашлих лув дутав, шинельгу ялун дуртун, ххуллул зуманив, чIирачIан гъанну, уттуивхьура. КIюрххил чани бучIайхту, авчура. Най, 3-4 км. диртсса чIумал кIия адамина ур ххуллучIан гъанну, хъуру ттихIлан чIун шавай дур тIий гьалгъа тIий. ЧIаравнай хьуну, ссаламгу булав, «Зу лак бурув, ча буру»? – куну цIуххав. «ТтурчIия буру», — кунни. Гайннал цIувххунни армеецвагу акъарав, дяъвилия увкIсса куну. Нагу ура учав, Хъанариятура куну. «ЗучIа Айгунхъал МахIаммад тIисса урив?» — куну цIуххав. «Ина кIанал арсвагу акъарав? Ява, ачу, ява, ачу, ххаришиву баян баннача. КIа ттул чIаххувчури», — кунни. Бавчуру архIал, бивру Банайлив. ОьвтIун ивкIунни «Айгунхъал ПатIимат!» тIий. ХIаятрава ниттил чIу бавуна. «Ма, вила арс увцуну най урача, ххаришиву ттун дула», — кунни. КIичIиравун нину хьхьичI, ппу хъирив бувккунни. ЛавчIру нинугу, нагу. «Цукссава хIал баннарин, му ттулгурча, нагу ити», — куну, ппугу хIала увххун, хъямала багьру. Нину ялагу ларчIуна. ЧIаххул, лагма-ялттуми бавтIунни. Айгун (уссу) помидорданул къаралчину уссар куну, мунайн оьвчин чIаххувоьрчI лавгунни. Айгун левчуна увкIун, ца-кIийла хъямалагу агьну, ПатIиматлухь (ссу) бусан гьанна куну лавгунни. Ца ссят ва дачIиннува бувкIунни кIиягу. Ссу Яракь-Суврай медсестрану зий бия. Цаннаяр ца ххаришиврул, мадарасса хъювусулшивугу дарду. Ххал барчан, кIа на кьунну нава гьантта ивкIсса къатлул чIирах больница бивкIун бия, ссугу кIиву дежурствалий бивкIун бия. Нама, мугу мурчIину, кьатIув
чIирах гьантта. Нитти-буттачIан ивукун, отпускагу хъамадиртуна. Барз шава ливчIунав.
Авчура Лаккуйн кулпатрачIан. УвкIра Буйнакскалив, лавгра Хъанариясса Лактрансрал шофер МухIадов МахIаммадлучIан. Мунал увкунни: «Уцинна шавайн, гьунттий кIюрххила бачинтIиссару, хIадур хьу», — куну. Ххуйсса яхши-хашгу бувну, лагма-ялтту уклайгу ивкIун, лавгунни. Утти нагу ура, машина хIадурди Лаккуйн ачин тIий, дакI дарцIуну. КIюрххилнин постоялый двордануву гьанттагу ивкIра, лавгра чIаххучу МахIаммадлучIан та бачинну учин. Цал му-тагу буслай ивкIун: «ЧIалай бакъарив, машиналий кIану бакъар, халкьуннал бувцIуну», — увкунни.
Нагу га уний кьаивтун, лавгунни. Ххал барчан, мунан ттул мукьавсса сумка арцул бувцIуну бусса ххай ивкIун, заграницалия нанисса ттуйн тамахIну ивкIун, ми къаляркъукун, нагу кьаивтун лавгунни. Нарив, туну, ахьтта заназаврил тIурщи хьусса ахьттачу, Щурагьа авчура ахьтта шавайн. Сталин-аулданул кIихунай хьувкун, ца машина бур кIуну най, нан къашавай. Хъирив лавукун, ка гьаз дав, бацIан бувну, цIувххунни дяъвилий ивкIсса армеец урав куну оьрус мазрай. «Ура, бучIиссарив щяикIан?» — учав. «Машина кIуну бур, бухьурчагу, ина чув ивкIссарив, ци инсан уссарив чIалай ура, Ххажалмащилийн ияннин щяикIу», — увкунни. ЦIил бувцIуну нанисса машина бия. ЩяивкIра, бивру Чарил ламуйн. Шупирнал увкунни: «Жу ина иян ан Гъумукунгу бучIавияв, уссу, машина кIуну бушиву вин чIалай бур», — куну.
Миннахь цIуххав ттуятура ци дагьайссар куну. «Жу ина кунмаминная за къаласайссар, уссу», — куну, кардугу дургьуну, лавгунни. Нагу ссур бав ЦIахъарав, ца цIахъар гургагу ласав, гагу ххуллийхра канай, авчура.
Ца щаращучIа игьалаган чулий агьра. Микку на ххал хьуну, Куматусса 3 хъамитайпа бувкIунни хIалкьазия цIухлай. Миннахь бусав Куматусса МахIаммада тIисса адамина ккавкшиву, мунал хIалкьазия бусав, амма махъунай ливхъун лавгшиву къабусав. Мичча най Варайннал ялувсса Щамара бакIучIа авцIуну цал тамансса хIал бав Хъанардал аьрщарай тамаша буллай, мяйжаннугу нава шавай ивссарвав тIий. Жула хъунихгу ябивтун, кIучIаннарал хъахъи дурсса, дачIи-кьачIи дурчIусса, лавгун та хъунил марщалу чулий агьра, цучIав учIайрив ккаккан. Шанавун лавгсса чIумал, гургулул чIу бавну, алхълувату ивзсса, ХIадис ва душ Вараяту чартту ххилай ттукращал най ккавккунни. На ххал хьувкун, буруглай бавцIуннича: «Ина ча урар, да?» — кунни. «На ххуттиричу ура, ва ххуллу Ххутивссарив?» — учавча. «Ина Ххутия акъара. Адамхъал ХIасан ура», — куну му махъ учавривун, зана ивкIун шавай лавгунни ххаришиву бусан. Миккугу жямат бавтIун, щарнил уссу ХIажи (ХIажи Бугъанов Совет Союзрал виричу) аьрая увкIун, жуламигу кIаначIа бивкIун бия. Мичча щалла щар дуркIуна хьунив. БугъахъачIан увцура най уна. Шаппа барз ххишалагу хьунни. Ттун дуллусса отпускрал 16 гьантлуя кIива барз гьарзану хьунни.
Леххаву дуркIунни Бакуяту, отпускалул чIун къуртал хьуну, къаучIаврийн бувну, милицанайхчIин гьан ара тIий. Прокурор Шамил ия, нава гьан унна Бакуйн. Тикку отпускалия учIан чIал хьуну тIий, 6 зурул принудительный кьуркьунни 25% дугьан бан куну. Мичча, ца шин ялагу дурну, архIала шавай увкIра. Муния шихунай хIалтIилухунгу занай, колхозравугу зий ивкIра. Вана утти Чирюртлив (Къизилюрт) мина дирхьуну.
ХьхьичI чичин хъамабивтмур: жулвами гьужум буллай най, ятIапрай баргълагавал чулухунмай нанисса чIумал, Польшанавун вай нанисса ххуллий ца поляк ивкIун ур найрдах уруглай, рамкарду бувккун. Буттал полицайнахь миннат бувну бур найрдачIан гьан ити куну. Найрду буттал жангу-рухIгу дикIайва. Цукссава хъинну миннат буллай ивкIссияв, полицайнангума язухъ хьуну, ивтун ур урган. НайрдучиначIан ияйхту, дайгьин къархьуну макь, аьтIун ивкIун ур. Бувсун бур цала хIалкьазия. Найрдучинал дакI хьунмур бувсун бур, дяъвигу къуртал хьунтIиссар, инавагу шавайн зана икIантIиссара, яхI бува куну. Тайксса чIявусса ккаклай, цалагу хъювусул къаувкссара, тай найрдачIа акъа, тIун икIайва. Буттал найрду бикIайва Лаккуй Хъанаривгу. Лаккуя лавгун махъ Къизилюртуллал Хъанаривгу. Яла ххирамур игьалагай кьини найрдаха зузисса чIун дикIайва. Угьара хьуну, цалвами найрду бакъания махъгу, щяв багьну, инжит хьумургу, щинавун багьну, атил хьуну леххан къашаймургу канивун лавсун, ухь-ухь тIий, гъили буллай гъилисса ссихIирай, карунних занази бувну, леххан шай байва.

Арс Адамлул чичлачимунива