КIаланнал ядуллалисса шяраваллу

Инсаният. ВаничIансса ххуллурду бур личIи-личIисса. Му личIишивугу хIисав дуван бучIир, дунъяллул аьрщарай инсан лявхъуния шинай, га инсан цува яхъанансса аьрщи язи дугьаврищал бавхIуну муданмагу бивкIшиву. Ми яхъанансса кIантту язи бугьавриву тIайлабацIу шаву ягу къашаву утти жущава, «бухьунссия, хIисавравун лавсхьун­ссия» тIисса жула хIакьинусса кIулшиврул луртандалущал бахIирча бакъа, кIул буван шайсса затмур бакъар. Гьай-гьай, аьлимтал, цащава кIул буван хьумур цанниха ца лащан буллай, чIарав бихьлай, цалвами пикрирдугу ахттаршиврийн хъар буллай жухьвагу буслан бикIай.

ХIажимурад ХIусайнов
Уттигъанну ттун бахтти хьунни 1944-ку шинал Ккуллал райондалия Мичиххичнавун дизан дурсса Тукъатуллал ва Оьллаурттиял шяраваллу диркIсса кIанайн гьансса. Му бахттилул сиптачигу хьунни «Илчи» кказитрал отделданул хъунама, чичу ва шаэр Руслан Башаев. Ванал тавакъю бувуна: «Цакьнива Сиражуттин Илиясовлул уртакьшиврий итабавкьусса, Лакрал ва Ккуллал районнайсса шяраваллан хас бувсса лу кунмасса, ЦIуссалакрал райондалун хас бувсса лу итабакьлай бурча, му луттирай рищунсса Тукъатуллал ва Оьллаурттиял шяраваллу диркIсса кIанттал суратру рищун насу», — куну.
На дакIнийхтуну тIий ура, кIай шяраваллу диркIсса кIантту ттунма ххал шайхту, циксса ттулва дакIнин кьутIайсса, тарив жулва Къапкъазуллал инсантурайн учайсса, «варвартал» тIисса махъгу аьщуйн щуни кунма чIалан бивкIуна. Яла дакIнил макьу зия шаву ци дия учирча, хъиннура Оьллауртти тIимур шяраваллил эяллачIан ияйхту, кIикку къатри дурсса архитектуралул лишанну янилун дагьайхту: «Алалай, буниялагу щалла дунияллий жунна ххал шайсса, кIалан бучIан буваврил сийлийсса къатри дуваву, цимигу азарда шинал мутталий яхьуну диркIун дунура, махъсса 70 шинал манзилданий духлаган жура циваннивав дитлатисса?» — тIисса, ттуйра, нава кунмасса лакрал интеллигенциялийгу аьй-бювкьу душивуну чIалан диркIуна.
Хаварду бикIай ваца жула инсантурал жипаву арцу хьуншиврул, Дагъусттаннай цукунссаривсса туристурал кластер (циксса зу ттуйва хъярчагу ва махъ лакку мазрай цукун учинссаривгу ттун къабувчIай) дуллантIиссар тIий. Гьай-гьай, ми туристурансса бигьалагай кIантту буваншиврул аьлтта чIалачIисса зат бур чIярусса харж-хурж аьркиншиву. Мигу жучIара дакъар, дулларчагу Аьрасатнал хIукуматрал дулун багьлай бур. Оьллаурттиял шяраваллил эяллал чIарав авцIусса чIумал бакIраву хIасул хьуна укунсса пикри: «Ва жулла эбратрансса архитектуралул ххуй аьламатру ишла дурну дурсса шяраваллия ливчIсса чIиртту, шикку цимигу аьсрулул лахъишиврий инсантал яхъанай бивкIсса шяравалу, ялув цайми къатри къадуллайнма, вай лирчIми къатри дусса кьяйда дакьин дуварча, учиннуча «ссавнилусса тIивтIусса музей» хьунссия. Ваччату шиккун, ва ка къарщуннагума караматшиврун ккалли дуван бучIисса шяравун, бувагу ахьтта най ца ссятрал ххуллу бия. «Зунттал халкьуннал инсаният». Вана туристурая жунна арцу нани дувансса ца иш. Вана райондалийсса школардал оьрчIру, Гъунив, Дарбантлив, цамур кIанттайн буцайни кунма, экскурсиялий буцин бучIисса зиярат.
Да чIалай бурив ва зиярат тIисса мукъул жула вичIан тIааьнну баллалаву?!
Тукъатунсса ва Оьллаур­ттивсса ххуллу ттун ккаккан бувуна дукIува кIул хьусса Ча­къаллал МихIаммадил. Чакъаллал ва ХъунцIувкIуллал шяраваллал чулинмай нанисса ххуллул шанбачIулул бакIрайсса, Ча­къаллал шяраваллил чулинмайсса ххуллул лишандалул кьунттачIан на иян увунав цала машиналий Ваччав Ветуправлениялий зузисса Вихьуллал Аьлил Мусал. Шиччава ххуллул шанбачIулия арх акъа цалва яттичIа ттун хьунаавкьуна Ча­къаллал МихIаммади. Шиккун нава цIунилгу учIаву ци багьаннарайсса хьуссарив бусайхту, МихIаммадил ккаккан бувуна Чакъалияту Тукъатуллал чулинмай нанисса жегъир ххуллу. Бувсуна ванал Тукъатлив СумбатIлиятусса МахIад тIисса адамина КФХ тIиртIуну яхъанай ушиву. Тукъатлиятура арх дакъа чIалай душиву Оьллаурттиял шяравалугу. Гьай-гьай, на яхши-хаш къабувну чIарах къаувкссияв ванал кулпатрал Зумрутлулгу. Ванилгу: «Ва жучIату Тукъатлив чани бувцусса тталлу бивщусса ххуттал чIарах нанисса жегъир ххуллийх насу», — куну хъиннува тIайла ацIан увунав.
Инт дучIаннин яхьусса суннайсса, гьаннардийсса кьаркьсса урттулгу буслай бия даралул аваданшиврия. Чакъаллал ва Тукъатуллал шяраваллал дянивсса ратIнил ца ххинчулий бия гьаваллаву бавцIуний кунма, лагма чIаракIуннил аьрщи цIуцIлай «тталлу» бувсса аьрщарал ялув бавцIусса кIива хъунисса мукьмурцIусса кьунгу. Тукъатливрив на хьунаавкьунав яттиккаччал. Гьай-гьай, дуссия ттул канихь ккаччая мугъаятшиврун ларсъсса ла­хъисса ттархьгу. Га ттун ккаччайн галай дуван дакъагу, зунххисса зунттал ххуллурдайх наниний лув дизангу дучIи ляхълай дия. Бувагу урчIва-ацIва кIалабарз бия ливчIун Тукъатуллал шяраву. ЧIаравра дия кIаланнал ядурсса чан-кьансса эяллайн дурксса къатригу. Дия шикку, МихIаммадил тIийкун, ятту-гъаттара бакьайсса, чIиртту лагма бусса хъюрдугу, ца къаттагу. Ца бавхIусса, ца итабавкьу­сса кIива ккаччи бакъа, шикку цучIав акъая. Ккаччив хIап тIун бикIайхту, нава шиккун увкIсса, даралул дянив бивхьусса ца бакIуяту, чIиви машиналучIа авцIусса адамина щютIа тIун ивкIуна ттуйн. На махъунай зана ивкIун, кIаначIан лавгссияв. КIа ия Тукъатуллал шяравалу диркIсса кIанттал лагма­сса аьрщи арендалий ларсъсса СумбатIуллал шяравасса Бугъаев МахIад. Ванал бувсуна ттухь цува шикку, лагмасса 40 гектар аьрщарал арендалий ларсун, КФХ тIиртIуну ушиву, ябуллай ура тIива ятту-гъаттара, балчант. Цащал бур тIива кулпат Заира, арс, душру. Шикку ванал цал хьунни тIива 7-8 шин. ХьхьичIава ва зий ивкIун ия СумбатIлив хIухчуну.
Ва адаминал зумату вай 40 гектар тIисса махъру ттунма баяйхту, га цIана дакIнин багьуна ца укунсса затгу. ЧIалачIисса зат бур Новостройрайн бизан буллалисса жула инсантурал бакIрачIан ялун ци бучIанссарив къакIулсса зат бушиву. Зун­ттаву цала къатта-къуш бусса, яхъанахъисса инсантурахьхьун ичIаллил иширттан ишла дуван дуллай бур дачIи гектар аьрщарал. Микссара – ххулув буцангу. Хаварду бикIай ваца зунттаву­сса аьрщи яхъанансса лагрулул дакъа тIий, бизан бувссар жула инсантал Мичиххичнавун тIий. Цукун хьувиявав Оьллаурттив­сса ххуллугу чан-кьансса бакьин буварча, оьккисса, нигьачIисса бакъахьувкун, кIа шяравун 40 кулпат бизан буварча. Ттун кIикку кIайннан луртама хьун кунна чIалан диркIуна. Ттула пикри цIакь буллай, учин ччива, шяравалу дирхьусса кIану бия зунттурдал дянив лавсъсса, чанну дакъа дяркъу къащайни кунмасса.
Гьай-гьай, на кIицI бувсса Оьллаурттиял шяраву «ссавнилусса музей» бавриятусса ва «мукьцIалва кулпат кIиккун бизан буван бучIия» тIисса ттула пикрирду зущал кIибачIларчагу, ттун чIалай бур ми хIукмучитурал канилусса ишру бушиву. Халкьуннал учала бур: «Дукра канан икIайхтури ишттахI багьайсса» тIисса. ЦIана ттунгу чIалан бивкIунни вай нава тIисса затру бартбигьиншиврул, цал хIасул дуван багьлай бушиву цила уставгу бусса жяматийсса, сиясийсса «Общество возрождения жизненных устоев в Кулинском районе» тIисса сакиншинна. Явара на таксса ттула пикрира бусласисса. Мукунсса, «Таксса инсаннан бучIиссар цала пик­ри цайминнайхгу кIибачIин» тIисса, ихтияр дуллуну дур 1949-ку шиналва бувксса Венс­каллал конвенциялулгу. Мунил лув къулбас дурссар Аьрасатнал ХIукуматралгу.
Тукъатуллал ва Оьллаур­ттиял дяних дия дурагу Хъун­цIувкIуллал чулуха нанисса ратI. Ва ратIату лавай Оьллауртти дирхьусса лухччинул мазрайн нанисса ххуллул дянивун ияйхту ттул итталун багьуна цалчин кIалабарзру. Гайннулу мина дирхьусса инсантурал рухIру: «Ча увкра, хъамаличу?» — тIисса хханссия ттухьва. Пашман­сса сурат. Лакрал бур рагьний учайсса зай: «Вил вилаххав мечI ххяхханнав» тIисса. Ца инсаннал бакъа щаллусса цимигу аьсрурдал лахъишиврий хIасул дуллай диркIсса инсаниятрал ца «жавгьарданул» вилаххав ххявххун бия мечI. Га кьинирив ятту-гъаттарал, вай мечIал ухру личIаннин, га «зайгума» бувкуну бия.
Вагь, да бурги, зайлиятугу хайр бияйсса бур!
Жува яхъанахъисса дуниял дикъаркIлакIиссар, ккурккисса кIаландалул лагрулийсса ва гьанагьисса дуну тIий. КуртIсса кIулшиврул лагру дакъахьурчагу, аьлтта чIалай бивкIссар Оьллаурттиял чиваркIуннан шикку яхъананшиврул, мугъаятну шану-кIараллай уттубишиншиврул, цукунсса къатри дуллан аьркинссарив. Караматсса лагь-лахъсса кIаланнал лагрулий дурсса тIювардал на гьавасравун лаган увну, яруннищал дакIнивунгума макь дучIан дуруна. Вай макьлил тIин бия нацIуссагу, ццихь буссагу.
Ухьурча дунияллий бутта­хъал наслурдал цахъисвагу асар биян бувсса оьллаурттиричу, на оьвтIий ура: «Да! Аллагьнал ляхъан бувсса инсантал! КIаксса хIаллай яхьусса зулла буттахъал мина мадухлаган дитару. На аькьлукар акъара, буванмур зунма кIулссар. Ва ссалам, ва калам».