Аьлимчу, хъуначу, дагъусттаннал медициналул паччахI

fast_8ХьхьичIвасса хIакинтурая — дакIурдил ва каруннил марцIсса, ларайсса пишакаршиврул даражалул, авадансса аькьлу-кIулшилул, инсаншиврул заллухърунная гъалгъа тIутIиний, жуйва бияла бакъа, дакI къума лаглай дур, хIакьинусса кьини лап чансса буну тIий махъа нанисса хIакинтурал кьюкьраву мукунми. Хаснурив терапевт, медициналул элмурдал доктор, профессор, дагъусттаннал терапевтътурал школалул гьану бивзсса, Дагъусттаннал терапевтътурал элмийсса обществалий (ДНОТ — Дагестанское Научное Общество терапевтов) 50 шинай каялувшиву дуллай ивкIсса ХIажиев Хайруттин Эфендиевич кунмами.
Бадрижамал Аьлиева
КуртIсса кIулшивурттайну, лавайсса пишакаршиврийну, инсаншиврийну, иминсса ургаврийну инсаннал къюву хьхьара дан бю­хъайсса, му цIуллу-сагъсса оьр­мулийн зана итан бюхъайсса, къашайшалаща яла-ялагу цалва ва цанма ххираминнал оьрмурдив щаллуну вихшала бан бюхъайсса. Ванан хъинну ххуйну дакIний дур Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса ва му къуртал хьусса кьинирду. Медициналул ларайсса кIулшиву ларсъсса дипломгу Хайруттин ХIажиевлул канил бувгьуну бур дяъви байбивхьусса 1941 шинал. Бюхттулсса Ххувшаву гъан дуллай, Хайруттин Эфендиевичлулгу биялсса бутIа бивхьуссар муниву, ми шиннардийгу цикссагу инсантуран оьрмурдив пишкаш бувссар. Дяъвилул чIумал ва муния махъ ва лайкь хьуну ур паччахIлугърал ларайсса наградарттан: «Знак почета», «Трудового Красного Знамени», «Дружбы народов» орденнан, «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» «За трудовую доблесть», «В честь 40-летия Победы в ВОВ» (50-ти летия, 60, 65) медаллан, ДР-лул каялувшиннарал чулухасса цикссагу ХIурматрал грамотарттан ва цаймигу бахшиширттан, мукуна РНМОТ-лул чулухасса ХIурматрал грамоталунгу (Российское Научное Медицинское Общество Терапевтов). Жулла республикалий цалчинна-цалчин Хайруттин Эфендиевичлун дуллуну дур ларайсса бусравсса цIа «Народный врач Дагестана». Ва ур Дагъусттаннал Миллатрал элмийсса академиялул член, ДР-лул элмулул лайкь хьусса деятель, Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса хIакин, МахIачкъала шагьрулул хIурмат бусса гражданин, РНМОТ-лул правлениялул член. Ми цимурцаннущал архIал республикалул ва лакрал миллатрал жяматийсса оьрмулувухгу гьуртту хъанай, Хайруттин Эфендиевич ивкIссар ДР-лул ПаччахIлугърал СоветрачIасса Хъунисриннал советрал членну, МахIачкъала шагьрулул Ветерантурал советрал членну, лакрал культуралул «ЦIубарз» обществалул председательну.
Дагъусттаннай, хIатта мунил кьатIувгу, акъахьунссар, нажагьсса акъа, инсан ва хъунасса хIакиннал цIа къабавсса, ваначIан кумаграл хъирив къаувксса. Цалва оьрмулул 94 шинаву Хайруттин Эфендиевич канища луттирду букьлай акъар, ми ккалай, миннуя цIу-цIусса затру кIул буллай, элмийсса конференциярдавух докладирттащал гьуртту хъанай. Цалва опыт, кIулшивуртту кIидачIлай, ванал цимигу элмийсса даву чирчуну дур. Ми давурттив машгьурну дур республикалий дакъагу, федерациялул лагрулийгу, ми цалла практикалуву ишла дуллайгу бур жулва хIакинтал.
Увну ур Хайруттин 1920 шинал. Щурагь марцIсса ххювардай школа къуртал бувну, ва ларайсса кIулшивуртту ласун Москавлив дуклан ачинсса хияллай, пикрирдай ивкIун ур. Му диркIун дур 1937 шин. Школагу къуртал бувну, гихунай дук­лан ухханнин цал буттал шяравун Хьурив увкIун ур Хайруттин. Нину къашавай Гъумук больницалий диркIун дур, шава Хайруттин ва ванал ппу бивкIун бур. Хьхьувай уттубивхьуну, кIюрххил изаннин Хайруттиннун тамур къатлуву уттуивхьусса ппу къалявкъуну ур, бувкIун хьхьувай, му, ванан кIулагу къавхьуна, увгьуну, увцуну лавгун бур, «халкьуннал душман» хIисаврай, туркнал шпионни тIий. Хайруттиннул ппу Апанни (Эфенди) ивкIун ур хъинну итххявхсса, за кIулсса аьрабист, му аьрабнал студентътуращал архIал Египетнал паччахIначIа хъамалугума ивкIун ур. Мунал Каирнаву ва Стамбуллай университетру бувккуну бивкIун бур. МахIачкъалалив ва Щурагь школардай дарсру дихьлай зий ивкIун ур Апанни. Дуснакьравун агьаннин, махъа-махъ тIурча, Хьурттал шяраву дарсру дихьлай ивкIун ур. Аьлимчу-аьрабистнал хъунмасса, хъинну ххуйсса библиотекагу бивкIун бур турк мазрай­са. Мугу бакъа-къатIа хьуну бур. Хайруттиннул буттачIа бакъагу, ттаттачIагу бивкIун бур аьраб мазрайсса ххаллилсса авадансса библиотека. Ца яручу увкIун, вай луттирду лабитан аьркинссар, вайннул бала байссар тIий, микку-тикку бучлай, лабитлай, аьвну-ливну лавгун бур мигу.
Хайруттиннул буттан хъинну ххуйну кIулну бивкIун бур аьраб, турк, парс мазру. МахIачкъалалив мунал бувну бур оьрчIан диндалул кIулшивуртту дуллансса цалчинма-цалчинсса школа (цIанасса ДГПУ-рал художествалул ва графикалул факультет бивхьусса къатри).
Махъунмай, 1937 шинавун за­на бикIлай бусан, аьрххилий уккан хIадур хъанай ивкIсса Хайру­ттиннун багьну бур буттал хъирив Щурагьун гьан. Дуснакьрал чIарав ванал цикссагу гьантри бивчуну бур, хьхьурду уттара дурну дур буттащал хьунаакьинсса хьулданий, муначIан передачарду ларсун занай. Хайруттиннул чикъавчусса кIану къабивтун бур, цала бутта марцIсса инсан ушиву буслай, мунан тIайласса диван баву тIалав буллай, амма цичIав буван бювхъуну бакъар. Бигьа-бигьану къахьурчагу, куннал кунначIансса запискIарду дулун шайсса бивкIун бур буттаща ва арснаща. Ппу мудангу чичлай ивкIун ур: «Шикку нахIакьдан чIун гьан мадулларда, ттул арс, насу, мединститутравун дуклан ухху», — тIий. Амма Хайруттиннуща ппугу кьаивтун гьан хъанай бивкIун бакъар. Ахиргу, буттал миннат, тавакъю щаллу буван, лавгун ур МахIачкъалалив медициналул институтравун уххан. Цал мукуна буттащал хьунаакьин шайрив ккаккан Щурагьун дуснакьрачIан увкIсса чIумал, ванан кIул хьуну бур му Щурагь акъашиву, чунниввагу къакIулну, увцуну лавгшиву. Ппу ва арс 1937-ку шиная махъ куннан кув ккавккунгу бакъар тачIав.
Хайруттин МахIачкъалалив дуклан уххан увкIсса кьини диркIун дур августрал 8-сса кьини. Мунахь увкуну бур: «Экзаменну зурул 1-ннийра дайдирхьуссар, ина чIал хьуну ура», — куну. Амма ванал аттестат ккаккайхту, «исключение» хIисаврай, ва итаавкьуну ур экзаменнайн. Мигу марцIсса ххювардай дуллуну, Хайруттиннуя хьуну ур ДГМИ-рал студент. Гьунар бусса, кIулшивурттах мякьсса, гьарца чулухунай итххявхсса студент най уна преподавательтурал ва архIал дуклакиминнал итталун агьну ур. «Халкьуннал душманнал арс» ушиврух къабурувгун, Хайруттин ххирану, хIурматрай ивкIун ур ректорная тIайла хьуну, махъсса преподавательтурал, студентътурал дянив. Дуккавриву акъасса ва цайми иширттавугу хьхьичIунминнавух ивкIун ур, шахматирттал чемпион, институтравусса шахматирттай буккаврил командалул капитан ивкIун ур.
Стипендиялул 7-8 къуруш дикIайсса диркIун дур. Ялув ппугу акъа, Хайруттиннун бигьану къабивкIун бур, ванал ниттил каруннихьгу буттал лажиндарагу къаккарксса, ппу увгьуну лавгун махъ дунияллийн увксса уссу ХIажигу ивкIун ур. Цанмасса маэшатрангу, цалва кIунттил бугьантIисса пишаравугу практика хIисаврай, 1-мур курсираява тIайла хьуну, Хайруттин азарханалий ва «анаварсса кумаграй» хьхьурайсса дежурстварду ласлан ивкIун ур. Гай шиннардий хьуссагу, гания махъссагу хIаз-хIазсса хаварду къачанни, кару мусилсса, дакI хъиншиврул видурцIусса хIакин акъа, вичIидирхьуманан хIаз бизанну хавар бусангу кIулсса, бусласиманах вичIидишингу кIулсса ихтилатчинугу хъанахъисса Хайруттин ЭфендиевичлучIа. Хаснува хIазну бусай медбрат хIисаврай цалва хьхьичIва-хьхьичI къашайшалай банкарду бивзмур хавар. Амма ца ва макьалалувун цимурца «гьан буван» къашай, цамур чIумал миннуягу бусанна.
Дяхтта дуклай, хьхьувай зий, лавайсса даражалий 1941 шинал бувккуну бур Хайруттиннул Да­гъусттаннал медициналул институт. Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса оьсса хаваргу бавну бур больницалий дежурствалий уна. Ванангу, ва кунмасса цайми жагьилтурангу му ппурттуву бувчIлай бивкIун бакъар му цуксса оьсса, циксса зараллу лавсун бучIантIисса баларив му дяъви. Цинявннаяр гужсса ЯтIул Аьралуннал цимурца ххит дуванссар, дяъвигу най буна къуртал хьунссар, му цуппагума жунма цичIав зарал къавхьуна чIарах гьанссар тIисса пикрирду бивкIун бур Хайруттиннун ва ва кунма жагьилсса цаймигу хIакинтуран. Чан-чанну тIий дурчIлан диркIун дур дяъвилул биян буван бюхъайсса балардал куртIшиву. Жагьилсса хIакинтуравасса чIявуми дяъвилийн лавгун бур, аьрали медициналул къуллугърайн кьамул бувну. Дяъвилийн гьан ччиминнал хьхьичI кьюкьлуву Хайруттингу ивкIун ур. Амма, «халкьуннал душманнал арс» хIисаврай, къаувцуну ур ва аьрайн. ХIатта щаллусса курсирай хьхьичIра-хьхьичI ванан (4-5-мур курсирайра) дуллуну диркIун дунугу медслужбалул запасрал капитаннал цIа. Мукун, 200 инсан дуклай ивкIсса вайннал курсирая, Хайруттин хIаласса шама-мукьа инсан личIаннин, вайми дяъвилийн лавгун бур. Цимилгу военкоматрайн лавгун ур ва, амма къаувцуну ур дяъвилийн.
Ларайсса кIулшиву ларсун махъ Хайруттин цаппарасса хIаллай МахIачкъалалив участковый хIакинну зий, медучилищалуву дарсру дихьлайгу ивкIун, тIайла ув­ккун ур зун Дагъусттаннал ва Азирбижаннал къутаннайн медициналул сетьрал хъунаману. Миккугу ванал цукссагу захIмат бивхьуну бур, дя­къивухгу, бургъилухгу, гъаравухгу, цамур транспорт дакъасса кIанай, чай, авлахъирттайх ва зунттавух уклай, къашайшалтралсса буллай, ца къутандалия гамунийн занай. Хайруттин Эфендиевичлул ва ппурттувусса оьрмулувагу бусанмур чIявур. Медициналул кьай-кьуйлия къатIий, багьаннарансса дарурттувагу бакъасса чIумал, маляриялия, баргъ лачIаврия, цайми-цайми азардая инсантал ххассал буллай ивкIун ур ва нигьал ва хьуллил дянив, муниннин щилчIав ишла къабувсса даруртту ва кьяйдардугу ишла буллай. Азирбижаннаву ваная хIатта аьрзагума бувну бивкIун бур: «Лезги-духтур лечит недозволенными методами», — тIий, циняв къашайшалт ваначIан занай, ми ваная тIун бикIаву даши къабивзсса хъунама хIакиннал. Му чIумал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил министрнал хъиривчу, Лоцман тIисса, увкIун ур ялтту уккан, ци иш бурив ххал буван. Микку мунал куну бур Хайруттиннухь: «Ты стреляешь из пушки по воробьям», — куну. Бунугу, инсантал литIун битан къабюхълай бивкIун бур Хайруттиннуща, ва ми цикссагу ххассалгу бувну бур ванал. Му ппурттуву дуллунугу дур ванан «За доблестный труд» тIисса медаль. «Лезги-духтур» тIий (ва Дагъусттаннаясса ухьувкун), Хайруттин хъинну ххирану ивкIун ур Азирбижаннавуми къашайшалтрангу. Амма дакIнийхтуну, цивппа ххассал бувну тIий, барчаллагьран дуллалисса цичIар канил къадугьайсса диркIун дур ванал, так хIайван, аьнакIи бивххун хъамалу арча акъа. Мукун зий шингу дурну, цIунилгу аьрайн гьан увара тIий, военкоматрайн увкIун, медкомиссия буллай унува, ялун ливчуну бур Хайруттин туберкулезрал къашавай ушиву. Му азаргу мунайн лахъансса сававртту га чIумал къачансса диркIун дур, къутаннайх, авлахъирттайх, бявкъусса зунттавух занай, аьвкъу-гъили хьуссарив, ягу гиху-шихун най уна ккуччу-пIякьа тIий инсантурал бувцIусса поездирттаву щияту-дунугу лархъссарив. Ялагу, га чIумалсса аьрщарал лагьсса къатри, хъатру дусса, ялапар хьунсса вари чинсса шартIру дакъасса. Температура яларай къадагьавай, инжитну, биялсса хIал хьуну бур ванал.
Махъ, дяъви къуртал хьуннин­сса шинну Хайруттин Эфендиевичлул дурну дур Ккуллал райондалул инсантурал цIуллу-сагъшиврул ялув авцIуну. ХIакинтал биял къахъанахъисса, азардал авадансса дяъвилул шиннардий миккугу хъунмасса захIмат бувну бур ванал. Ва акъасса, микку кIива хIакин-хъамитайпагу бивкIун бур. Архнийн, захIматнийн ми гьан къабуван, хIакьсса адаминан лайкьну, циняв шяраваллавух, хIакьинусса «вызов» гьунттийнин къадиртун, даврия махъ чай занай, зий ивкIун ур. Ми шиннардил дянив царагу игьалагай кьини цирив, отпуска цирив къакIулну, хьхьугу-кьинигу. Ва къаивкIун ур гинеколог, ва къаивкIун ур инфекционист, къаивкIун ур я терапевт, я педиатр, я хирургча, ва ивкIун ур ми цинярдагу цавура цачIун дурсса хIакин, яни аьмсса практикалул хIакин. Ванал навтлил чирахърах личIи-личIисса операциярду байсса бивкIун бур, ва ивкIун ур хирург-гу, акушергу, оьрчIал хIакингу, терапевтгу. Ккуллал райондалий Хайруттин зий ивкIун ур 1946-ку шиналнин. Муниннин шинал хьхьичI ванан дуллуну дур «Знак почета» орден ва «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» медаль. Ххувшаврил яла ххаримур яла чаннамур кьинигу ванал хьунадаркьуну дур Ккуллал райондалий. — Дяъвилул шиннардий инсантал уссур-ссу кунма бикIайва куннащал кув, куннал чIарав кув бацIлай, цIана кунма душмантал хьуну къабикIайва, — тIий буслай ур Хайруттин Эфендиевич.
Дяъви къуртал хьуну махъ Хайруттин лавгун ур Москавлив аспирантуралувун уххан. Мику хъинну чIявусса жагьилтал бивкIун бур дук­лан бухлахисса. Миннал дянивсса и­хтилатравагу ванан баллан бивкIун бур муниннин цанма къабавсса медициналул махъру, калимартту, биохимиялул лабораториялийн, цайми-цайми кIанттурдайн багьай­сса. Пикрирдай ивкIун ур, цащава дуклан уххан къахьунссар тIий. Туну, тикку бивкIун бур профе­ссортурал оьрчIру, чил билаятирттал мазругу кIулсса. Хайруттиннуннив чан-кьансса немец маз кIулну бивкIун бур. Увххун ур собеседованиялийн академикначIан, цIувххуну бур мунал чув зий уссияв, ци хъиривлаявуртту дуссар куну. Райондалийсса даву, туну, сийлуву къадиркIун дур. Му бивкIун бур август барз, экзаменну тIурча ноябрь зуруй дулун аьркинну диркIун дур. Уттигу барзру бурча куну, Хайруттин Москавливва лавгун ур хъунмасса Боткинская больницалийн, хъунама хIакиннан бувчIин бувну бур цалла тагьар, райондалий цан цукунчIавсса хъиривлаявуртту къаккаркшиву, къадиркIшиву, ноябрьданийннин цан ка ишла дан, хIадур хьун аьркиншиву. Дяхтта му больницалий зий, хьхьувай 10 хьуннин тIивтIуну бикIайсса библиотекалувун занай, мунияр махъгу шарда лахьлай дарсру, хIадур хъанай ивкIун ур экзаменнайн. ДуркIун дур экзаменнал кьини. Хъунмасса залдануву 4-5 профессорная сакин хьусса комиссия бивкIун бур. Дуклан бухлахисса жагьилтал циняв, дакIру дуну, ххарину хьхьичI-хьхьичI щябивкIун бивкIун бур. Хайруттин тIурча, дакIгу дакъа, гай цаярва лавайну хIадур хьуну бухьунссар тIий, махъ-махъ щяивкIун ур. Туну, ппу акъаманал, чIарав дакI данма акъанал, цанма ххуллу цанма ласласинал иш личIийри, профессортуралми оьрчIалмургу лапва личIири. Ялагу, гай бивкIун бур Москавлив, микку-тикку дуклай, зий бивкIсса, Хайруттин тIурча Дагъусттаннаясса, зунттал райондалий зий ивкIсса практикалущалсса. Ванаяр хьхьичI щябивкIминнахь цIухлай, миннал бусан бумур бувсун махъ цIуххайсса бивкIун бур: «Кто дополнит?» — куну. Мукун, гьарцаннал ялун ххи буллай, буслай ивкIун ур Хайруттин. Цайнма яржа бияйхтугу, бувсун бур цанма кIулмур. Амма ва цува дуклан ухханшиврий дакI дарцIуну къаивкIун ур. Экзамендалул хIасиллах ялугьлай бавцIусса жагьилтурачIан кIива хъамитайпа бавчуну бур, му цагу – най буна ванал чулухунмай. Утти, ура тIар, цува дуклан къаувхшиву бусан нанисса ххай. «Гаджиев, вся комиссия осталась в восхищении от ваших ответов», — куну, бувсунни тIар цув дуклан кьамул увшиву. Яла Хайруттин щалвагу академиялувух машгьур хьуну ур «вундеркинд» хIисаврай.
Ванал учительну, элмийсса каялувчину ивкIун ур щалла Союзрайх цIа ларгсса академик, терапевт А.Л. Мясников. Мунал каялувшиннаралу Хайруттиннул цаппарасса цIуцIавуртту хьун къаритансса, ялун личин дувансса ва ми хъин дувансса кьяйдарду буккан бувну бур. ХIатта махъ академик Мясниковлул И. О. Сталиннуй диагноз дихьлай, консилиум бавтIсса чIумалгума цала яла хьхьичIунма ученик Хайруттин ХIажиевлул давурттавасса ккаккияртту ишла дурну дур. Ми кьяйдардугу цIанасса терапевтътуралгу цалла давриву ишла буллайнма бур. Тийхва зун, ччимур кафедралий ацIан бюхълай буна, марцIсса ххювардайну академиягу къуртал бувну, Дагъусттаннайн зана хьуну ур Хайруттин ХIажиев. МахIачкъалалив зун ивкIун ур Дагъусттаннал медициналул институтрал виваллил цIуцIавурттал кафедралий, махъ мунил каялувчинугу ивтун ур му. Цахьра дарсру дихьлай бивкIсса, уттирив хъунив хьусса, преподавательтал, профессортал хъин буллан ивкIун ур цайми къашайшалтравух.
Мунал 50-ку шиннардийра сакин дурну дур Дагъусттаннал терапевтътурал элмийсса общество, сайки 60 шинай мунил каялувчинугу ивкIун ур. Мунал хIарачатрайну цикссагу профессортал, элмурдал доктортал, кандидатътал бувккун бур республикалий ва мунил кьатIух цIа гьансса. ХIакьину му обществалий каялувшиву дуллалисса профессор Маммаев Сулайман Нураттиновичлуягу Хайруттин Эфендиевич хъинну рязийну ур.
Ванал чIивима уссия, буттал лажин къаккарксса ХIажинаягу профессор хьуну ур, му зий ур Муххал ххуллул больницалий. Цал вайннал ниттихь (аьпа биву) вайнначIан ук-тук духлай диркIсса Данияловлул щарссагума цIухлай диркIун дур: «Ппу ялув акъана, профессортал хьунсса оьрчIру цукун хъуни бав ина?» — тIий. Ниттиннив, туну, вайннал ппу увгьуну махъ хьхьичI шиннардий бигьану къабивкIун бур, «халкьуннал душманнал» кулпат хIисаврай. Яларив, хъунама арс дурккуну, ччаннай авцIуну махъ, муния хьуну бур хIурмат бусса, бусравсса хIакиннал нину.
Хайруттин Эфендиевич ва ванал кулпат, цилва оьрму оьрчIан кIулшиву ва тарбия дулаврин хас бувсса Рабият МахIаммадовна ккалли бан бучIия щаллуну талихI бусса, оьрмулия щаллуну ххарисса инсантуран. Цала Хайруттин Эфендиевичлул тIисса куццуй, вайннал дикIанссия «счастливая старость», агарда ванияр зурдардил хьхьичI, Къазаннай самолет дагьну, вайннал душ Диана му апатIраву оьрмулуцIа къавхьуссания. Оьрмул оьрмулухун цикссагу инсантурал оьрмурдив ххассал бувсса, цикссаннангу кумаг бувсса Хайруттин Эфендиевичлул ххирасса душ ца лахIзалуву бивкIунни, хIакиннал кумаг бансса, дарув аьркин бансса мутта къабиривну. Му иширая махъ цайнма цивппа бучIан къахъанай бур вайннал кулпат. ХIатта миннал оьрмурдив чанна бан, му къумашиву цахъи бигьа дан хIарачат буллай махъсса душру, миннал оьрчIру, оьрчIал оьрчIру бунугу. Ва дард духIансса ссавур Аллагьнал цалла дулуннав хIурмат бусса Хайруттин Эфендиевичлул кулпатрахьхьун.
Хайруттин Эфендиевичлул цалвагу хIарачатрайну дуркIсса Ххувшаврил кьинигу барча дуллай, чIа тIий бура вайннан ва духIан захIматсса дардирал къюву хьхьара хьунсса ххаришивуртту, цIакьсса цIуллу-сагъшиву.