Дурусну ца нюжмар лирчIун дур Сочилий ХХIII КIинтнил Олимпий тIуркIурду байбишин. Жулва билаятрай цалчинсса КIинтнил Олимпий тIуркIурду. ЦIанакул Аьрасатнал сайки цинявппа СМИ-рдал яла хъунмур къулагъас дуллай бухьувкун, жугу пикри барду «жула ужагърай» хъанахъисса Олимпиадалул хьунийн, «КIинтнил Олимпий тIуркIурдал чаннацIуртти» тIисса цIусса рубрика тIитIин. Дайгу-дихьлай буру му рубрика Аьрасатнал миллатрал спортрал журалун хIисавсса фигурное катаниялул чаннацIурттая.

Тарих
Яла хьхьичIарасса конькив ляркъуну дур бронзовый векрай Одессалия арх бакъасса кIанттай. Ми цирдагу диркIун дур балчаннул хьхьичIми ччаннал бакIччанная дурсса.
МикIирай бигьаврил ватандалун ккалли буллай бур Голландия. Гьамин, тийх 13-14-ку ттуршукурдай дурккун дур цалчинсса муххал конькив. Муххал конькардайсса цалчинсса бяст-ччаллу хьуну бур 14-мур ттуршукулий Нидерландиянаву. ЦIусса журалул конькив дуккаврил микIирай бигьаву гужну хьхьичIуннай хьун дурну дур. МикIирай фигурарду дишаву дурккун дур Великобританиянаву. Гьамин шикку, 1742 шинал Эдинбурграй тIивтIуну бур микIирай лечултрал цалчинсса клубру. Танийра ххалдиргьуну дур бяст-ччаллал цалчинсса чарабакъасса правиларттугу. Муххал конькардайсса цалчинсса бяст-ччаллугу хьуну бур 1763 шинал Англиянаву.
Цалчинсса дунияллул халкьуннал дянивсса микIирай къавтIаврил бяст-ччал сакин бувну бур Вена шагьрулул микIирал клубрал 1867 шинал. Ми хьуну бур 1882 шинал Австриянаву. Миннуй ххув хьуну ур Австриянавасса Леопольд Фрейн. КIилчинмур кIанугу бувгьуну бур мува Австриянавасса микIирай къавтIалал. Шамилчинмур кIану бувгьуну бур цIа дурксса Аксель Паульсеннул (Норвегия). Ванал хасъсса фигура хIисаврай щаллу дурну дур цува машгьур ан савав хьусса ва гихуннай цал цIа дизан лайкь хьусса цIанихсса тIанкI.
Та чIумал яла хьхьичIунну бивкIун бур австриянал фигурис­тал.
Аьрасатнаву фигурное катание дурккун дур Петр 1-нал заманнай. Оьруснал паччахI Европанава ларсун увкIун ур цалчинсса муххал конькив. Гьамин, Петр 1-нал ля­хъан дурну дур конькив чакмардацIун цIакь даврил цIусса кьяйда ва хIакьину фигуристурал лаххайсса «протомодель».
«Коньки» тIисса цIа хIасул хьуну дур уссал хьхьичIмур бакIччан балчаннул бакIрал лишандалийну чIюлу байсса бивкIун тIий.
Оьруснаву фигурное катание, спортрал личIисса жура хIисаврай, хIасул хьуну дур 1865 шинал, Садовый кIичIираву Юсуповлул багъраву жяматрал микI тIивтIукун. Гихунмай микI цил багьайкун бакьин бувкун, муния хьуну бур фигуристал хIадур байсса центр. Ва микIирай цалчинсса бяст-ччал хьуну бур 1878 шинал.
Фигурное катание хъиннура ягинну хьхьичIуннай хъанай дайдирхьуну дур 1870-80-ку шиннардий. Байбивхьуну бур миллатирттал ассоциациярду тIитIлай. Цалчинна-цалчин ми ассоциацияртту хIасул хьуну дур Великобританиянаву, Нидерланднаву, Канаданаву, Германнаву ва Австриянаву.
ХХ-мур ттуршукулул дайдихьулий цIа дурксса фигуристурал (Сальхов, Лутц, Аксель Паульсен, Ритбергер) ляхъан бувну бур цала элементру ва гихунмай миннансса барчаллагьран фигуристуралгу ми элементирттан дирзун дур миннал цIарду.
Хъаннил фигурное катание хIасул хьуну дур 1906 шинал Швейцариянаву Давосрай. Хъаннил чара бакъасса фигурарду арамтуралминнухара лархьхьусса диркIун дур. Амма хъаннилмур къавтIаврил къулагъас хъиннура кIункIу дуллай диркIун дур художественныйсса, пластичныйсса душиврул. Хъаннил фигурное катаниелул цалчинсса бяст-ччал хьуну бур 1924 шинал.
ЧIал къавхьуну дурккун дур чутсса бигьаву (парное катание). Ва журалуву цалчинсса дунияллул халкьуннал бяст-ччал хьуну бур 1908 шинал Санкт-Петербурграй. Муний ххув хьуну бур немецнал чут.
Фигурное катаниелул мукьилчинмур жура – микIирай къавтIаву хIасул хьуну дур дахьра 1950-ку шиннардий Англиянаву. Анжагъ 1952 шинал Парижлив хьуну бур микIирай къавтIалтрал бяст-ччал, микку ххув хьуну бур англиянал къавтIалт. Махъсса шиннардий ялу-ялун машгьур хъанай дур синхронныйсса катание. Яла-яла — США-наву, Швециянаву, Финляндиянаву, Англиянаву, Канаданаву ва Франциянаву.
Фигурное катаниелул машгьуршиву ялу-ялун хъунна хъанай дайдирхьуну дур. 1908 шинал арамтурал къавтIаву хIала дурну дур Лондоннай хъанахъисса гъинтнил олимпий тIуркIурдавун. Таний кIинтнил олимпий тIуркIурду бу­ккан бувану бивкIун бур. Ххув хьуну ур Аьрасатнал фигурист Николай Панин-Коломенин, цувгу хъанай ур паччахIнал Аьрасатнал заманнай­сса фигурное катаниелул цалчинсса олимпий чемпион.
Парное катание олимпий тIуркIурдавун дагьну дур 1920 шинал Антвержиннай. Ххув хьуну бур Германнавасса чут. Гихуннай фигурное катание хIала дурну дур кIинтнил олимпий тIуркIурдавун.
Фигурное катаниелуву яла хьхьичIунминнан хIисавну бур шанна мусил, ца арцул медаллу ларсъсса Швециянавасса фигурист Гиллис Грофстрем; шамилва олимпий чемпионка Норвегиянавасса Сони Хени: шамилва олимпий, ацIийлва дунияллул ва ацIния цал Европанал чемпионка хьусса, мунийну бусалардавун багьсса жулва Ирина Роднина.

42 шинал манзилданий бюхттулмур шачIанттуй
1964 шиная 2006 шинайн бияннин 42 шинал мутталий спортрал парардаву цалчинсса кIанттай бивкIссар Аьрасатнал фигуристал.
СССР-данул цалчинсса олимпий чемпионтал хьуну бур Людмила Белоусова ва Олег Протопопов (тренер Наталья Липнинская). Вайннал яла гужми муттаэталгу бивкIун бур Нина ва Станислав Жук (1964 Инсбрук, Австрия). Ва олимпиадалий гихунай цIанихсса тренер хьусса Станислав Жуклул ишла бувну бур фигурное катаниелуву цIусса элемент – цала чут ца каний гьаз бувсса. Му элемент таний лап нигьачIиссаннун ккалли бувну бур. Спортсментуран баллу ялавай бувну, миннан 5-мур кIану буллуну бур. АьчIа дирхьуну дур. Ца шинава тIурча ва элемент ишла буллай байбивхьуну бур дунияллул хьхьичIунсса фигуристал.
1968 шинал Франциянал Гренобль шагьрулий Л. Белоусовал ва О. Протопоповлул ларсун дур кIилчинсса мусил медаль. Вайннал ишла бувну бур Станислав Жуклул элемент. Шиккугу вайннал яла гужми муттаэтал бивкIун бур жулвасса, Жуклул вардиш буллалисса ванал ссу Татьяна Жук ва Александр Горелик. Цикссагу олимпий чемпионтал хъуни бувсса цIанихсса тренертал Тамара Москвина ва Алексей Мишин ва олимпиадалий гьаз хьуну бур мукьилчинмур шачIанттуйн.
Спортраву буссаксса мутталий дунияллул 4-ва чемпионтал Л. Белоусова ва О. Протопопов ккаллину бивкIун бур «заманалул эмблемалун».
1972 шинал Япониянал Саппоро шагьрулий олимпий чемпионтал хьуссар С. Жуклул вардиш бувсса Ирина Роднина ва Алексей Уланов. Вайннал яла гужми муттаэтал Людмила Смирновал ва Андрей Сурайкиннул ларсун дур арцул медаллу.
Ирина Роднина Александр Зайцевлущал олимпиадалул бюхттулмур шачIанттуй ливчIссар хъиривсса кIира олимпиадалийгу – 1976 шинал Австриянал Инсбрук шагьрулий ва 1980 шинал США-нал Лейк-Плесидрай. Му шачIану ацIра шинал дянив ванил щихьхьунчIав итакъабавкьуссар я Европанал, я дунияллул чемпионатирттайгу. Мунихлуну цIанихсса спортсменка лавсъссар Гиннеслул рекордирттал луттирайн. С. Жуклул увкуну бур: «Ирина Родниналул рекордраяр хьхьичIун уккан чари, му тикрал банмагума щищачIав къавхьу­ссар», — куну. Сайки 10 шинал дянив дунияллул цайми билаятирттай спортрал парарду хьхьичIунмай баву дарцIуну дур. Циняв билаят­ру мукIруну бивкIун бур Роднина спортраву буссаксса чIявусса чутру чемпионнал титулдания махIрумну личIантIишиврий. АцIрагу шинал лажиндарай Родниналул ва Зайцевлул муттаэталну бивкIун бур так СССР-данул чутру: Людмила Смирнова ва Андрей Сурайкин; Марина Черкасова ва Сергей Шахрай (1980 шинал Лейк Плесидрай арцул медаллу ларсъсса, дунияллул ва Европанал чемпионтал), Ирина Воробьева ва Игорь Лисовский, Марина Пестова ва Станислав Леонович..
1984 шинал Югославиянал Сараево шагьрулий олимпий чемпионтал хьуссар Тамара Москвинал хIадур бувсса Елена Валова ва Олег Васильев (хьхьичIунсса тренертурал тIутIимунийн бувну, вайнналли парное катаниялул журалувун цIусса рангру ххи дурсса). Лариса Селезневал ва Олег Макаровлул (тренер Игорь Москвин) ларсъссар чарвитул медаллу.
1988 шинал Канаданал Калгарилий чемпионтал хьуссар Екатерина Гордеева ва Сергей Гриньков (С. Жук). ХьхьичIмур олимпиадалул чемпионтурал Е. Валовал ва О. Васильевлул бувгьуссар 2-мур кIану, Л. Селезневал ва О. Макаровлул – 4-мур кIану.
1992 шинал Франциянал Альбервиллай — Наталья Мишкутенок ва Артур Дмитриев (кIийлва дунияллул чемпионтал); 2-мур кIану — Елена Беечке ва Денис Петров (кIивагу Тамара Москвинал хIадур бувсса чут); Е. Шишкова, В. Наумов – 5-мур кIану.
Гихунмайгу буссар.
ХIадур бувссар
Зулайхат Тахакьаевал

 
1994 шинал Норвегиянал Лиллехамердай кIилчин олимпий чемпионтал хьуссар Екатерина Гордеева ва Сергей Гриньков (шамилва Европанал, мукьилва дунияллул чемпионтал). ХьхьичIмур олимпиадалул чемпионтал Н. Мишкутенок ва А. Димитриевлул бувгьуссар кIилчинмур кIану; Е. Шишковал ва В. Наумовлул – 4-мур кIану.
1998 шинал Япониянал Наганолий чемпионтал хьуссар Оксана Казакова ва Артур Дмитриев; Елена Бережнаял ва Антон Сихарулидзел бувгьуссар 2-мур кIану (кIивайвагу Т. Москвинал хIадур бувсса чут).
2002 шинал США-нал Солт-Лейк-Ситилий хьусса олимпиада тарихравун дагьссар Аьрасатнащал ляличIисса ччал бусса, Аьрасатнал спортсментал кьюкьин бувсса олимпиадану.
Дунияллул цIанихсса чут Аьрасатнал фигуристал кIийлва Европанал ва кIийлва дунияллул чемпионтал Елена Бережнаящал ва Антон Сихарулидзещал цалчинмур шачIанттуйн гьаз бувссар Канаданавасса чут Джемми Сале ва Давид Пелетье. Цайми билаятирттаясса пишакартуралгума хIакьинусса кьинигу Канаданал чут ва Сихарулидзел чIарав къалайкьнува бацIан бувшиву кIицI лагай.
МикIирай къавтIалт Ирина Лобачева ва Илья Авербухгу, Ирина Слуцкаягу, баллу лагь бувну, кIилчинми кIанттайн бивчуссар. Европанал шамийла ва дунияллул мукьийла чемпион Алексей Ягудиннул яла гужма муттаэгу Аьрасатнавасса Евгений Плющенко ухьувкун, вананмур кьимат ялавай бавриву пайда чIалай бакъахьунссия.
2006 шинал Италиянал Туриннай фигурное катаниялул шанма журалуву цалчинмур шачIантту цIунилгу цIакьну бувгьуссар жулва фигуристурал: Татьяна Тотьмянинал ва Максим Марининнул (дунияллул чемпионтал, мукьилва Европанал чемпионтал, тренер — Олег Васильев); Татьяна Навкал ва Роман Костамаровлул (тренер Александр Жулин); Евгений Плющенкол (тренер Алексей Мишин). КIийлва дунияллул, аруйлва Европанал чемпионка Ирина Слуцкаян тIурча ва ххуллухгу къанясивну лявкъуна олимпий чемпион хьун. Спортсментурал бюхттулшивурттаву 99 % захIматрал буссар, тIайлабацIулул анжагъ ца процентри бусса тIун бикIай. Гьамин, му ца процент биял къавхьуссар Слуцкаян кIирагу олимпиадалуву. Шикку ванин хIалалну дия чарвитул медаль.
2010 шинал Канаданал Ванкувердай бяливчIссар Аьрасатнал фигурное катаниелул «мусил тарих» -1964 шиная шихунмай 42 шинал манзилданий спортрал парардаву цалчинни Аьрасат олимпий мусил медальдания махIрум хьусса. 1994 шиная шихунмай тIурча — арамтурал фигурное катаниелуву. Чемпионтал хъуни бавриву цилла кьюлтIшивуртту дусса цIанихсса тренер Тамара Москвинал хIадур бувсса Европанал чемпионтал Юка Кавагутти ва Александр Смирнов лавхъуна анжагъ мукьилчинмур шачIанттуйн. Иш я Т. Москвиналуву ягу фигуристураву бакъая. Лавай чивчумуних бурувгукун, чIалай бур Аьрасатнал олимпий ххувшавурттал тарихраву яла гужмур конкуренция жулва билаятрал вив диркIшиву. Цалчинмур ва кIилчинмур ягу цалчинмур ва шамилчинмур шачIантту так Аьрасатнахь бивкIшиву. Масалдаран, Тотьмянина ва Маринин олимпий чемпионтал хьуссар хьхьичIмур олимпиадалул мукьилчинмур шачIанттуя. Навка ва Костомаров тIурчарив – ацIулчинмур шачIанттуя. Кавагутти ва Смирнов тIурча ва олимпиадалий бия лапва жагьилсса дебютантътал. Бакъая вайннал муттаэтураву жулвами чутру. Ва олимпиадалий чемпионтал хьуна ххюра олимпиадалул опыт бусса Китайнал чут Шень Сюз ва Чжао Хунбо. Биялсса опыт бусса фигуристал бухьурчагу, вайннал итабавкьусса гъалатIру пишакартуран бакъа, фигурное катание ххираминнангума хIисав хьуна. Вайннал муттаэталгу Китайнавассава бия.
Хъунмур иш СССР ппив хьуну махъ хьхьичIунсса жулва тренертал кьатIаллил билаятирттайнмай тили-хъили хьуну, утти жунмасса муттаэтал хъуни буллалавриву бухьунссар. Ванияр мукьра шинал хьхьичIсса фигурное катаниелул чемпионатрай хьхьичIсса арулва шачIанттуй бия Аьрасатнал тренертурал вардиш буллалисса кьатIаллил билаятирттал микIирай къавтIалт. Масалдаран, США – наву микIирайн бувксса 25 чутлива 20 бур жула ватанлувтурал вардиш буллалисса.
Аьрасатнал парное катаниелул школалул гьану бивзсса кIийлва олимпий чемпионтал Людмила Белоусова ва Олег Протопов сайки зувиллий арулла шинал дянив зий ва ялапар хъанай бур Швейцариянаву. Марина Зуева зий бур США-ву. Ирина Роднина чIярусса шиннардий зий бия США-наву. Европанал ва дунияллул чемпион, 1980 шинал Лейк-Плесидрай арцул медаль ларсъсса Сергей Шахрай зий ур Американаву. Станислав Леонович – Франциянаву. Галина Змиевская – США-наву; Зий Аьрасатнаву бухьурчагу, кьатIаллил билаятирттал фигуристал вардиш буллай бур Татьяна Тарасова, Олег Васильев, Жанна Громова.
Зана хьунну Ванкувердайнма — арамтураву цалчинмур кIану бувгьусса Американал фигурист Эван Лайсачек кIутIамур программа къуртал шайхтува микIирайн ппайрду тIий ия. Цинявннан му иш хъинну тамаша бивзуна. Произвольныйсса программалуву мукьра оборотрайсса тIанкI дурсса шамийла дунияллул ва арийла Европанал чемпион Плющенкон кIанаяр ялавайсса кьимат бишайхту кIийлва олимпий чемпион Германнал фигуристка Катерина Виттлулгума увкуна: «ЧIалачIиссаксса, Канаданал Американан 2002 шиналсса (цалва чут Аьрасатналссаннущал чемпионтурал шачIанттуйн гьаз бувсса) цала бурж зана буллай бунуккар. ЦIанакул чемпионнал шачIанттуйн лахълахъисса фигурист анжагъ микIирай бигьлагьисса ия, ляличIисса гьунарду ганал программалуву бакъая», — куну.

Парное катаниелул 42 шинал манзилданийсса «мусил тарих» цIубувккунни ттигъанну Болгариянаву Будапештрай хьусса Европанал чемпионатрай. Шанмагу шачIанттуйн гьаз хьунни Аьрасатнал чутру: Татьяна Волосажар ва Максим Траньков; Ксения Столбова ва Федор Климов; Вера Базарова ва Юрий Ларионов. Вайри Сочилийсса олимпиадалул вихшалагу, умудгу. Зана хьуну лякъиннав олимпиадалулмур «мусил тарихгу» жучIанмай.
Шанмагу шачIану Аьрасатнал чутлихь бивкIссар 1988 шинал дунияллул чемпионатрай (Елена Валова ва Олег Васильев; Екатерина Гордеева ва Сергей Гриньков; Лариса Селезнева ва Олег Макаров) ва 1994 шинал Европанал чемпионатрай (Гордеева/Гриньков, Мишкутенок/Дмитриев, Шишкова/Наумов).

Гихунмайгу буссар.

ХIадур бувссар Зулайхат Тахакьаевал