Ятинну ливчIсса лакку мазрая, цIунилгу

lantuh_2«Гьарца инсаннал увкусса махъ я ганайн цайнма къаршину кIура баяйссар, ягу ганан мюнпатну бацIайссар. Лаккучунал лаккучунахь лакку мазрай къаувкусса махъ – му щала жула миллатрайн къаршину кIура баллалисса махъри.
Лакрал инсантурал лакрал инсантурахь, лакку мазрай бакъа, цамур мазрай буллалисса ихтилат – му щала жула миллатран так ца оьбаланур зана бикIлакIисса.
Бачияра бацIан баннуча жула миллатрал ялун нанисса бала», — вай махъру увкуну бур ванияр ацIнияхъайсса шиннардил хьхьичIва аьпа биву Надир Хачилаевлул. Диялсса шинну ларгунни лакку маз хъамабитлатаврил, миллатрал ялун бучIантIимунил буруккинттарай бивкIсса уссурвал Хачилаевхъул аьпа­лул хьуну, амма «миллатрал ялун нанисса балаллул» мархри хъиннува куртI хьурча бакъа, тагьар хъин чулиннай даххана хъанай дакъар, цалсса. Лакравасса чIявуминнангу ттигу, шилагу бувчIлай бакъар цуксса хъунмасса «бала» най буссарив миллатрал ялун. Къаччай бур лаккучунан лаккучунащал лакку мазрай ихтилат буллан. Муний ихтилат баву кьюкьалану чIалай бур, санну бакъар, мунил сий дакъар чIявуссанначIа.
Гъази Гъазиевлул ва аьпа биву Надир Хачилаевлул сипталийн бувну, 2003 шинал Лакрал театрдануву хьуну бур «ккуркки стол» «ХIакьинусса лакку мазрал тагьар ва му хьхьичIунмай баву» тIисса цIанилусса. Муний хьуну бур хъин-хъинсса ихтилатру, хIатта му батIаврий бувсса докладру цачIун бавтIун, хъунбакъасса лугума бу­ккан бувну бур. Амма ихтилатирттая тинмай хьун жува уттигу бувару.
Яла-яла кьутIай оьрмулул бугьарасса, аькьлулул бувччусса инсанталгу цалва оьрчIал оьрчIащал оьрус мазрай ихтилат буллай бавукун, мюрщи оьрчIал хъуними оьрус мазрахух гьан бувну, «цулцу бувну, бавхIуну» ккавккукун.
ЦукунчIав лаласун хъанай ба­къар циваннив лак вакссава цалва мазрайн бявкъусса, вакссава ниттил мазрал хIурмат бакъасса. Аьпа биву Надир Хачилаевлул ялагу увкуну бур нину-ппу ва миллат инсаннал цалва язи къабугьайссар, ми оьнугу, хъиннугу, оьккинугу, ххуйнугу буруччин аьркинссар тIисса мяъналийсса махъру. Амма лакрал цалва мазрахсса бургаву дур оьсса буттал щарних куннасса, мунияргума оьккисса. Учала бур «жуламанал чIучIа бищурча, чилманал бюкь бищайссар» тIисса. Мукун, жулва маз, жулла культура жунна санну дакъахьурча, мунил хIурмат цайми миллатирттал инсантурачIа бувагу бакъассар, цалва миллатрал, мазрал хIурмат бакъасса инсаннахсса бургавугу миннал хIурматрайсса къадикIантIиссар. Цалла культура тиннай дурну, цайми культурарду хьхьичIминнал ахир тара-тагу хайрданийн къадуккайссар. Жунма му бувчIукун бюхъайссар лапва чIал хьуну лякъингу.
Яла-яла ци бюххай учирча, лакку мазраха, лакрал литературалуха зузисса инсанталгу чIявуми бур цалва оьрчIащал оьрус мазрай гъалгъа тIий. Маз буруччин аьркиншиврия тикку-шикку хьусса батIавурттай ихтилатру буллайгу бивкIун, ша­ппай бучIайхту жува буру оьрчIащал оьрус мазрай гъалгъа тIий. Шикку жулва жува хъяврин буллалаву хъанай дур.
Оьрмулул бугьарами гъалгъа къатIурча жагьилминнащал, мюрщиминнащал лакку мазрай, чари, туну, миннан маз кIулну бикIантIисса. Мюрщисса оьрчIан ингилис маз дунияллий бушиву, оьрус мазрацIун мугу лахьхьин аьркиншиву кIулну бур, амма миннуцIун лакку маз — ниттил маз бушиврия хаварвагу бакъар. Ва кIану тасттикь хьунни ванияр цаппарасса шиннардил хьхьичI, ца лакрал кулпатраву нава хъамалу бусса чIумал. На бура оьрмулул бугьарасса хъамитайпалущал лакку мазрай ихтилат буллай, ганил 6 шинавусса оьрчIал оьрчI, жул ихтилатрахгу личIлулну вичIидирхьуну бивкIун, ттухь оьрус мазрай цIухлай бур: «Ми ци чIурдур зу буллалисса, зу циван буру мукун гъалгъа тIий?» — тIий. Ттущагу къабювхъуна мунин бувчIин буван оьрус маз ва ингилис маз бакъасса лакку мазгу бушиву дунияллий, «хъ-рду, къ-рду, кь-рду» ми лакку мазрал хIарпру душиву, гай цинма хIаз бивзсса чIурдугу миннуйну хъанай бушиву. Вана укун, лакку маз бушиврия хаварвагу бакъасса лакку оьрчIругума бусса бия.
ДакIнин малхIамнурив шай маршруткалуву, микку-ти­кку марцIсса лакку мазрай, хъун­мурчIиннив ккуллал лугъатрай цалва оьрчIащал гъалгъа тIисса жагьилсса, гай маз сан бакъаминнаяр бакIралгу ххуйсса, миннаяр «кугу культурныйсса, цивилизованныйсса, городской», лакрал ихтилат бавукун. Миллатрал гьунттийсса кьинилийнсса хьул, умудгу гьамин мукунминнащал бур бавхIуну. Ми инсантал ттунма кIулвагу бакъанма, миннал чулухунмайсса дазу-зума дакъасса хIурмат ттула дакIниву хIасул хьунугу лякъай, хIисаввагу бакъа.
Цимил тикрал хъанарчагу, махъа нанисса никиран лакку маз лахьхьавриву, миннал дакIурдиву жулва миллатшивриясса пахрулул гьану бизавриву хъунмасса бияла бур оьрмулул хъуниминнахь ва школалий лакку мазрал дарсру дихьлахьисса учительтурахь. Мукун бусравсса оьрмулул инсангу, цимирагу никирал оьрчIаву лакку мазрахсса ччаву дишин бювхъусса ххаллилсса учитель ва тарбиячигу бур МахIаммадова ПатIимат Будайл душ. Вания «Илчи» кказитрай цимилгу чивчуссар, лакрал дянив, хаснува Каспийскалий, вания къабавсса чансса бухьунссар. Цилва уттининсса оьрмугу щалва дуклаки оьрчIан буллуну, утти, оьрмулул шинну ва чурххал хIал сававну, ша­ппах бур ва. Инсантал, миннащалсса яхши-хаш ххирасса ПатIимат чIа-чIаннин ххалхьунтIиссар хьхьирил зуманивсса Каспийскаллал шагьрулул паркираву.
Лакку мазран хасну 2003 шинал хьуну диркIсса батIаврийгу гьуртту хьуну бивкIссар «ДР-лул лайкь хьу­сса учитель», «РСФСР-данул прос­вещениялул отличник», захIматрал ветеран ПатIимат Будаевна. Ванингу, щиннияргу, къащи хъанай дур ниттил мазрацIун дархIусса тагьар. Школалий дарсру дихьлахьиссаксса хIаллайгу ва, ниттил мазурдил ца­ппарасса учительтурал кунна, дахьра багьандаран дарс дирхьуну къакьадиртун, хIарачат буллай бивкIссар оьрчIру гьуз учин бан цалва мазрахсса ччаврийн, муниясса пахрулийн. Класс­рал кьатIув дуллалисса чIярусса мероприятиярду дайссия ванил ниттил мазрацIун, миллатрал багьу-бизулуцIун дархIусса. Миннуву ца хъинну ххуйсса сценкагу буссия ванил дуклаки душваращал цуппагу гьурттуну бувсса — «Лакку хъаннил ккурчIа». Мунивугу буссия лакку маз къакIулминнай хъяхъаву дуллалисса ца кIану, Мариян тIисса душнийн «Маня» тIий, «Мугу ци Маняр тти, Мариян къаучавай» тIисса ххаругу. Ванияр сайки 11 шинал хьхьичI Лакрал театрдануву хьуну диркIсса батIавугу дакIнийн дуртун, ПатIимат Будаевнащалсса, щаллагу дунияллий хIакьину — февральданул 21-нний кIицI лагайсса Ниттил мазурдил кьинилул хьхьичI гьантрайсса, ттул хъунбакъасса ихтилатгу хьунни лакку мазрал хIакъиравусса.
— Ттун цукунчIав къабувчIай циваннив жулва лакран вакссава цалва маз къаххирасса, мунил кьад­ру бакъасса. На оьрус мазрайнгу къаршину бакъара, на навагу був­ккуссар филологиялул факультет. Оьрус мазгу хъинну аьркинссар. Амма миллатирттал мазру хъамабитлатаву чун нанисса затри. Ттул 50-ллихъайсса шинну шагьрулий ларгун махъгу, дакIнивусса пикрирду, щугълурду лакку мазрайри бусса. Буну тIий ниттил маз ляличIийнува нахIусса, нацIусса. Ттун «персик» тIисса махъ зумух ласайхту хъис хавар къашай, му ахъулссаннух тамахI къабагьай, «цIулит» учайхтурив, хъунмасса ишттахI багьай, му букъавкуну бацIангу къашай. Мукунма, «виноград» учирчагу му ттун бачIвасса махъри, «къюмайтIутIи, лухIитIутIи» увкуннихха, асарду лапва личIийсса хIасул шай дакIниву.
Паркиравун бувксса чIумал жула лакращал лакку мазрайсса передачалиясса ихтилат гьаз бувкун, миннан кIулнурагу къадикIай ми та дикIайссарив. «Яртал, зу зийвагу ци буру!? Зуруй цал «ТтурчIайнна», нюжмардий цал, гьарца тталат кьини ахттакьуннай, «Аьрщи ва агьлу» передачарду дикIайссархха», — тIий, махIатталгу шара, хъинну дакIнийнгу кьутIай. Наварив байрандалийн кунма хIадур хъанай, ссавур дакъа ялугьлай бикIара лакку мазрайсса передачардах. Циванникьай аькьлулул лавайссар, хьхьичIунссар, дурккуссар тIисса лак укун къуццу тIутIисса. Учала буссар «ца-кIива чария къала къашайссар» тIисса. Мукун, жувагу циняв жулва мазрал, культуралул лагма къалагарча, жуява миллат къашайссар.
Школалий дарсру дихьлахьи­сса чIумалгу вайми миллатирттал оьрчIру бучIайва цалва-цалва мазру кIулну, куннащал кувгума гъалгъа тIий бикIайва ниттил мазрай. Жулвами тIурча ца махъ къакIулну, миннал нитти-буттащал гъалгъа тIун бивкIукуннив миннан цанмавагу кIулну къабикIайва лакку маз. Мугу минналми нитти-буттайсса аьйри, цалва оьрчIан лакку маз лахьхьин къабаву. Ца ххуллухрив ттучIан бувкIуна Москавлиясса Оксана тIисса душ. Утти бура «гьарай, ванищал цищавалу зун багьанссар» тIий. Му душнищал кIул хьувкун бувчIунни мунин лакку маз цила багьайкун кIулшиву, Москавлив бувну, тийх хъунма хъанай бивкIнугу. Махъ мунил бувсунни шаппа цищалвасса гъалгъа нитти-буттал так лакку мазрайсса бивкIшиву, миннал тийх бунагу мудан «Илчигу» чичайсса бивкIшиву. Учин ччимур мура, маз ябан ччинал цува Африканаву унугу, ябай­ссар, бачIвасса махъру къабуслай. МахIаттал бизай оьрус мазрай ихтилат буллалаву «культурнайсса» инсаннал лишанну чIалачIисса агьлу. Цалва мазрал хIурмат бакъашиву му хъуннасса ахIмакьшивур, аькьлу бакъашивур.
Ца-кIива махъ подпискалул хIакъиравугу. Январьданул 24-нний бувксса «Илчилий» чивчуну бия цIусса шинаву цумур шяраваллил цими кказит чивчуссарив. Ттунма хъинну ххирасса лакрал ттуй аьй мадуварича, амма вайксса чансса кказитру чичаву жунма хъинну кьюкьаласса ишри. Ми цифрарду Ккуллангу лап чанссар, Хъусращиянгу мукунма, махъсса шяраваллангу, шагьрурдай ялапар хъанахъими лакрангу му лащинсса ккаккияр. Щаллусса шинай цалва ккалантIисса кказитрах дулайсса 300-400 къуруш (яла чIяруну 600) лажиннича ми чIяруссарив!? Инсантал ккашил литIлатIиссарив!? Миллатрал кказит шинайсса чивчуну, ца-кIира кьинисса мухIлу чIуен дурну дахIирчагума, мукссагу, цичIав къахьунссархха. Лак арцуйрив аьтIисса ягу лакран лакку мазрив душмансса, бувчIин къашай.
На оьвчаву дуллай бура шагьрурдайсса ва шяраваллавусса лак­райн ниттил мазгу лахьлан, му кIулминнал цалва оьрчIан, оьрчIал оьрчIангу лахьхьин буллан, миннащал ниттил мазрай ихтилат буллан, «Илчи» кказитгу чичлан, бучIан буллан. Уттигу къачIалссар подпис­калулмур тагьаргу даххана дуван.
Ссугъури Увайсовлул бур укун­сса ххару:
Ура лаккучунан на хIурмат буллай,
Лакку мазрай чивчу жуж
пишкаш буллай,
Лаккучунал кунни ттухь
оьрус мазрай:
— Не умею читать я лакку мазрай.
Ччувччунни ттул къатта,
левщунни вилах,
Гьулусансса мурчал
бат бунни ливчI лах,
ХIайпгу хIала хьунни,
дакI пашман хьунни,
Лакран чув чан хьунни,
маз ятин хьунни.
ЧIалай тачIав акъа
на пашман хьусса,
Ца жагьилнал кунни
чIарав авцIусса:
— На даргиричура, лакку маз кIулли
Була ттун вилва лу,
ттун буккин кIулли.
Барчаллагь учав на даргиричунахь,
Чинмур бакъа ливчIра
на лаккучунахь.
Ва назмулуву кунма, жулва оьрчIру, оьрчIал оьрчIру лакку маз къакIулсса, муний буккин, чичин къакIулсса лакну, Гьарун Саэдовлул увкусса куццуй, «бяйкьусса кьурукьруну» къаличIан, уттигу къачIалли гьарцагу лаккучунал цаятува айивхьуну, цалва-цалва кулпатирттаву маз ябаврил ххуллий ци-дунугурагу дуллай айишин. Гьунттий-саранурив жува чIал хьуну лякъавриясса нигь хъуннассара дур…

Бадрижамал Аьлиева