Цаласса цивппа бан бюхълай лякъиннав

Июнь зурул 30-нний 1991 шинал Кьубиял хъуншяраву хъуннасса, такIуй дакъасса куццуйсса, уттарашинна дуссия. Му цурдагу жяматрал оьрмулуву цалчин хъанахъисса хъуннасса шадлугъ дия. Му кьини кIицI лаган бувкIун бия личIи-личIийсса кIанттурдай ялапар хъанахъисса Кьубиял агьлу ва хъамал.
Шяравун бувххун нанисса кIанттайсса муруллул минхълий, ятIулсса янналий яргну чивчуну буссия, «ДакI ххарину бучIаннав буттал шяравун!» тIий. Вай мукъурттийн я щуманал дакIнийн ляличIисса ххаришиврул асарду биян буллай бия, цивппа лявхъусса шяраваллил хьхьичIсса ссиртлил ненттабакIрайн ябивукун. Мяйжаннугу, кIа Кьубиял муруллуцIун бавхIусса тамансса тарихрал бусалардугу буссар. КIа ккавкссар Шамиллул муридтурангу, ккавкссар ЦIахъардал нюжмарчийтурангу, ятIулминнал ва кIяламиннал аьралуннангу. Миннуясса тарихгу чIивину-хъунну чIалачIи бувну буссар «Лакрал къапу — Кьубиял къала» тIисса ттула луттираву.

Мура шинал, мунияр хьхьичI, майрал байрандалул батIаврий колхозрал председатель Аьвдуразакьов Шамиллул гьаз бувна «Кьубиял кьини» кIицI лаган аьркиншиврул масъала. МуницIунсса харжи-хуржигу лавсъссия колхозрал цийнма. Мура шадлугърай бувчIуна сакиншиндарал комитетгу. ХIукмугу хьуна Шяраваллил кьини кIицI лаган июньдалул 30-нний, кIинтнил минардая бувкIсса ризкьичиталгу гьуртту шаву мурад­рай. Хъинну ххуйсса даражалий дугу-дурссия му даву. ЧIярусса шиннардий кувннан кув къаккак­лай бивкIсса жямат, цачIун-чIарав бивну, хьуссия нацIусса ниттил мазрайсса, кIанттул лугъатрайсса ххуй-ххуйсса ихтилатру, куссия балайрду, дарчIуссия дакIру, дакIнийн дирчуссия кIулларагу дакъа ларгсса оьрчIшиврул шинну. Бувссия личIи-личIисса бяст-ччаллил тIуркIурду. Дурссия агьалинан мюнпатсса ххуй-ххуйсса давуртту.
Кьуби бикIлилва ххаллилсса ризкьичиталгу буникун, та кьинисса мажлисрал тIингу муксса тIааьнсса къабикIанссия, яттил накIгу, миннуясса нисгу, тарталагу, хъиннува тIааьнну букайсса магишгу хIадургу бувну, бугу-къабувкуссания. Ванинсса ххуйсса хIадуршиннагу дурну дия колхозрал удаман Шяъванов Сапижуллагьлул. Мунал, цува хIала увххун, ца бригадалува 500 тта дар бувну, хIадур бувну бия. ХIадур дурну дия накI ттизинсса кьачIригу. Цалчин, чIунгу ккаккан дурну завалданий накI ттизин увккуна мукьагу яттил бригадир. Микку 1-мур кIану бувгьуна АхIмадов Ажублул, завагу мунал ларсуна, лайкьгу хьуна бахшишран. КIилчинмур бригадалуву 1-мур кIану бувгьуна хIухчу Оьмаров Оьмардул. Мугу лайкь хьуна 100 къ. арцун.
ЧIявуссия цаймигу бяст-ччаллил тIуркIурду, дялахърурду.
ХIасил, та хьхьичра-хьхьичIсса Кьубиял Шяраваллил кьини дурния шихуннай 22 шин ларгун дур. Вай шиннал дяниву Хъуннеххал щингу тамансса ккуру ларгхьун­ссар Каспи хьхьирил някI щатIавун. Шяраваллил чIалачIингу, агьалинал оьрмугу цамур хьунни. Райондалий ххуйсса ххуттай диркIсса колхозгу ппив-ххив хьуну ларгунни. Та шинал 9 азарунния ливчусса мюрш ризкьи-ятту, 400-нния ливчусса хъуни ризкьи, 100-ннияту ливчусса дучри буссия. ХIакьину тIурча, колхозрив, арендарив, СПК-рив къакIулсса чIумуву – ятту азарвавагу бакъасса, ца 100-ннийн бивсса буссар гъаттара, бувагу бакъассар дучри. Та шинал колхозрал анжагъ мюрш ризкьилуха – яттиха зий уссия 40-ннийн ивсса яттихIухчу, лухIи ризкьилуха зий уссия 30-нния ливчусса инсан. Буссия миннан лавхьхьусса ятту ва гъаттарагу. Зузинан давугу чан дакъассия.
Лакку кказитрайн чичин ччан бивкIсса ва ттула ихтилатгу кказит бювчIу-чIюлу бансса мурадирайсса бакъар. Вайннуя ччянива гьарза-гьартану чивчунугу бивкIссар. Ттул кьастгу ми уттива-тти чIалачIи банссагу бакъар. Пикригу, къювугу цамурди. Та шяраваллил цалчин дурсса кьинилия шихуннай таман­сса шиннугу ларгун дур. Та мажлисрай маслихIатгу хьуну буссия, гьарца шинах, июнь зурул 30-нний му кьини даван куну. Таний бувсса маслихIатругу, бувчIуну бивкIсса комитетгу чагъардайва ливчIунни. ЧIявусса масъалартту чулийн къабуккаврил ца яла хъунмур сававнугу хъанай дур ми шиннардил дянив, колхозрал хъунимири тIий, гужрай бацIлай-букьлай бивкIми. Муния тинмай колхозрал хъуними ва правление баххана хъанай, урчIа-ацIа инсаннайн бивну бур. Мигу чIявуми цала-цивппа бувчIлай, колхозникталгу тих личIлай бивкIссар. Ца ппурттуву колхозрал хъунимири тIий, – 2 председатель, 2 кумагчигума хIала бувххун зий бивкIун бия. Амма миннаща цаннащавагу бювхъуну бакъар шяраваллил кьини цирича, гьарца шинахра, хIукуматрал ккаккан дуллалисса Ххувшаврил кьинирагу, жяматгу лагма лаган бувну, кIицI лаган. Миннан шяраваллил багьу-бизу, агьали цачIу-чIарав шаву бакъар хъунмур мурадну. Гьарца авцIу-авцIума левчуна най уссар къутаннайсса, Сулакь неххацIсса, ххалазаннайн, гичча цанна хьун нанисса урчIахшиву чIалай. ХIайп тIийна икIара тай чIунну, жяматгу цачIун бан хъанай, ххуй-ххуйсса ишругу ккаклай бивкIсса шинну.
ХIакьину Кьубиял шяраваллил хозяйство ци тагьарданий ва щил биялалий дуссарив щинчIаввагу кIулну бушиву къакIулли. АцIрахъул шинну хъанай дур, колхозрал хъуниминнащал данди бувккун, талай, чичлай аьрзардугу райондалийн, республикалийн, инсантал суд-диваннайх занази бувну. Ва тагьар ххуйну кIулну диркIссар хьхьичIава шяраваллил даврил ва багьу-бизулул бутIраву бусравсса захIмат бивхьусса, цала цивппа чIалачIи бувну бивкIсса, хIакьину бигьалаглагисса инсантуран – Шяъванхъал Ссапижуллагьлун, Аьлихъал МухIаммадал арс РахIматуллагьлун, Шайховхъал Исян, ХIусайнхъал Камиллул арс Тажуттиннун, Аьбдул-МутIаллибхъал Зайнул-Аьбидлун, Дабадихъал ХIанзан, Сиражилавхъал МухIаммадлун, МухIаммадал арс Кьурван-Исмяиллун, Мусахъал АьлихIажинан, вай мукъурттил заллу Оьмаханнун ва цаппара цайминнангу. Ва хъуннасса сияхI на хIазран кунна чIалачIи къадурссар. Вай навагу хIаласса цаяту гьалмахчунаща бювхъуну бакъар жула жямат кьадар-кьюкьин буллалисса къалмакъаллал ахир дишин. Агьалинавугу хIурмат бусса вай гьалмахтурал цания-ца маслихIатрайнгу бувккун, халкьуннал хьхьичIунгу бувкссания, жяматгу вайннал хъирив бачинтIиссия, питнардал ахиргу дишинссия.
Цаппара шиннал хьхьичI «Илчи» кказитрай чивчуну буссия Кьубиял шяравалугу элмулул чулухуннай чантI тIий дур, хIакьинунин 5 элмулул кандидат, ца доктор хьуну ур, тихунмайгу гьарза хъанай бачинссар тIисса макьала. Миннавухгу уссия ккаккан увну ризкьилул азарду чIалачIи даврил ва ми буруччаврил чулухуннайсса элму ахттар дуллалисса, Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул ака­демиялуву зузисса, элмулул доктор, академик, профессор АхIмадов МухIаммада Муртазялил арснаяту. Цалла кIулшиву иширайну барт­дигьланна тIисса нижатрай, Хал­кьуннал Мажлисрал Дагъусттан Республикалул депутат Гъази Гъазиевлул ккаккан увну, увкIун уссия Кьубиял къутаннайсса оьллал ферма ижаралий ларсун зунна тIий, зий уссия элмулийнусса давурттив дачин дуллай, хIала увххун. Амма кьубиял му къаурувччунни. Мугу цала даврий зун ивкIунни, Кьубигу кьабивтун.
Ва ттулла макьала чичлачисса ппурттуву бавунни Лакрал райондалул администрациялул хъунама Юсуп МахIаммадов бакIчисса гьалмахтал бувкIун Кьубиял хъун- шяравун, микку собраниягу дурну, шиннардий нанисса къалмакъаллал ахиргу дирхьунни тIий. КIирагу шяравасса вакилталгу гьуртту хьуну, миккува хъунамагу ивтунни тIий.
Ттула чулухату хъунмасса барчаллагь тIутIиссара миннахь Кьубиял жяматрал дянив лахъисса чIумуву дуртун диркIсса чаннаннил къурхъ ттирихIинсса маслихIатгу ккавккун, агьалигу рахIатшиврийн буккан баврихлу. Так махъ буллусса чувгу чувну лявкъуну, ттул буттал миналул жяматгу цаласса цивппа бан шайсса ххуллу-ххуттайн кIура бавну лякъиннав!
Оьмахан Вагьабов, ш. Кьуби