Ватандалийра дакIру кьадиртсса ник

Ватан кьадиртун гъурбатрай ливчIсса гьарцагу чув, бивкIссар зунттал халкьуннал яхI-намусгу, багьу-бизугу, къирият-хасиятгу дурурччусса, та-бунугу цанма аьзизсса ва бюхттулсса зунттал ялтту гьава бан хьурдай тIисса арс-душруну.

Оьруснал интеллигенциялул дяниву энадшиву дагьну, цаннал бияла гайминнал ялтту буклакисса ппурттуву хIукуматрачIан большевиктал бувкIун, Аьрасатнал империялул ахир хьуну дур. Му оьлувкъусса ппурттуву Дагъусттаннайгу дахьва хъанахъисса буржуазия ва диндалул ишккаккулт кIи-шан бивщуну, цаннащал-ца къабакьлай бивкIун бур. Ми ишру савав хьуну, жула чIявусса ватанлувтал Дагъусттаннал кьатIув лавгун, гиккува миналул хьуну бур. Дагъусттанная хьхьичIвагу лагайсса бивкIхьурча зунттал халкь, ва ххуллух Ватандалия лавгминнавух бивкIун бур Совет хIукумат кьамул дан къарязисса, чантI кусса, итххявхсса, оьрмулул дуцинная цалва пикри-зикри бусан шайсса, цIусса хIукуматрал халкьунная­сса дуллантIисса тIалавшиннарду кьамул дан рязий бакъами.stopp_1

XIX ттуршукулий Ухссавнил Ккавкказуллал халкь къамуксса паракьатсса ХIусманнал империялувун лаглай бивкIсса куццуй, Къиримуллал зумардая лаглагисса бувцIусса жамирдай Аьрасатнал бур кусса интеллигенциягу бивзун лаглай бивкIссар. Жула халкьуннан хьхьиричIан букканшиврул Гуржиянавух гьан багьайсса бивкIун бур. ХIасил Ттуплислия тай шиннардий хьуну бивкIун бур зунттал халкьуннансса ликказан. Дагъусттанлутал, чачан, кабардин, ингуш, аьсатIин, чаргас, балкар, къарачай бакъассагу, лаглай бивкIун бур оьруснал казакталгу.
Большевиктурал ва Деникиннул чулухасса нигьачIишиву диркIун тIий Зунттал Республикалул ХIукумат Ттуплислив дирзун дур. Му ппурттуву мунил цила бакIрайн лавсун бур Баргъбуккавал хIукуматирттайн ва Европанавун нанисса жула халкьуннал паспортру щаллу баврил масъала. Паспортругу куну ци диркIххура, ца чIапIилий цIа-бакIгу, увсса кIанттул цIагу чирчусса, мурцIув суратгу лачIун дурсса хъатIуксса чагъар бивкIун бур. Сурат дакъаминнуй чичайсса бивкIун бур инсаннал кIизул ва яруннал ранг, ганал чурххал лахъишиву.
ЧIявуну паспортру булайсса бивкIун бур оьруснал кунма фамилиялул ахирданийн «ов», «ев» ххи бувну. Масалдаран, ХIайдар Бамматовлунгу мукун тIий чивчусса паспорт буллуну бивкIун бур. 1922 шинал Европанавун ивзун махъ ХIайдардул цалла фамилиялул ахирданийсса бутIа бувкьун, хьуну дур Баммат. Гьамин, вава куццуй оьруснал «ов», «ев» дайлитIурду дуркьун, цалла фамилияртту кутIа дурну дур цайми-цайми зунттал миллатирттал халкьунналгу. Миннавух – чачан миллатрал Ибрагьим Чуликлул, дагъусттанчу АхIмад Нади МахIамал. Чермоевлул ва ванащалсса Бадуевлул, Элмурзаевлул, Хакандоковлул ва цаймигу Ухссавнил Ккавкказуллаясса ишккаккултрал тIурча дусса куццуй диртун дур.
Гилуннай дуллай буру архивраву ляркъусса жула зунттал халкьуннал цIа-бакI чирчусса сияхI:
Гъумучатусса Аьбдул-ХIамид Сулайманов
Гъумучатусса Аьбдуссалам Ача-огъли Баратов
Гъумучатусса Аьлижуриз Къячал Аьлиев
АхIмадхан Илдаров
АхIмад Мустафин, Ибрагьим бек
Валиде-ханум Къаза­м­а­хIаммадова
Гъумучатусса ХIажи-Бунья Амир-огъли
Гъумучатусса Гъази-МахIама Аьбдул-огъли
Гъумучатусса ХIусайн Ахкуев
Гъази-Гъумучатусса Загьид Къажлаев
Къушил арс Илияс Куши огъли Аьдуев ва Бутта-МахIаммад- огъли
Каматхан Кайланов
Темир-Хан Шуралиясса Къара Ссаламов
Дагъусттаннал областьраясса Лабазан Ухасов
ХIуццатIлиясса МахIама Таймазов
Гъуниннал округраясса МахIама-Султан Гиреев
Гъумучатусса МахIаммад Загьид Канкуев
Гъумучатусса Саэд Канкуев
Гъумучатусса МахIаммад-бек щайх АхIмад-бек Сурхайха­нов
Эрпелилиясса ХIусман Саэд Нур
ЧIухъиясса ХIажияв Нахибашев ва ТIидалиясса ХIасаин Абакаров
Ваччатусса Шагьабудиев МахIаммад
Дагъусттаннал областьрая­сса Шафабуттин МахIаммадович Абуев
Гъумучатусса Шафи-Аьбдул Нурадушев
Шефи МахIама ва Жуди Бай
Ва дур Зунттал Республикалул папкалуву яхьусса сияхI, хъунмур ихтилат зун­ттал билаятрая лавгсса цимигу азарахъул инсантураяр. Масалдаран, Зунттал халкьуннал Сюозравун бувхсса дагъусттанлувтурал цIарду хьунадакьлай дур Прагаллал архивраву. Микку ми цачIун хьуну, лагайсса бивкIун бур кIапIа-кIапIаллу хьуну Европанавух тихунмай, хаснува чIявумур чIумал Франциянавун.
Масалдаран, Прагаллал эмигрантътуравух хьунадакьлай дур АхIмад МахIамаевлул цIа (ши­кку ванал цалла цIания АхIмад МахIама дурну дур, кулпат бувну бур, бувну бур ца душ). Ур мукуна яручу Аьрацханов Хиясбек, лаккучу Умашев Юсуфбек, лазгиричу Этхимбек Табасаранский ва къумукь Исмяил Байбуров. Вай циняв бивкIун бур зунттал эмигрантътурал масъалартту щаллу буллан Чехословакиянаву сакин дурсса Зунттал Союзрал цIа кусса стипендиантътал. Ва суккушинна дурсса сиптачиталну бивкIун бур аьсатIиннал эмигрантътал.
Польшанаву оьрмулул ххуллул ахир хьуну дур польшанал аьралуннал яхIлувсса хIаписар, яручу ХIусайн Доногуевлул, цалгу польшанал аьралуннаву Ккавкказуллаясса кьянкьасса, яхI-къирият дусса виричунал бюхттулсса цIа хIалал дурсса.
Франциянавун ялапар хъанан бивзминнавух кIицI къадан къабучIир ХIайдар Бамматлул ва ванал нину Рашидатлул цIагу. Гайдардул маччачу Ибрагьим ХIайдаров гьурттуну ивкIссар Версальллал конференциялийн тIайла бувксса делегациялувух. Шикку мукуна яхъанай ивкIун ур АхIмад-хан Аварский. Ва ивкIссар имам ХIуццинскийл ихтивар. Яла махъ АхIмад-хан Аварскийл хъунмасса кумаг бувайсса бивкIун бур Ухссавнил Ккавкказуллая бувкIсса жула халкьуннан Европанаву ва Турциянаву миналул хьун, кIанттул хьунгу. Франциянаву мукуна ливчIун ур къумукь АхIмад-хан Илдаровгу. ХIакьинусса кьинигу ванал душ бусса бур буттал ва ванал ватан Дагъусттаннал лавгмунил хъирив лаллай, тарихраха зий.
Швейцариянавува гьанулул хьуну ур Зунттал Республикалул аьрали министр НухI-бек Тарковский, ванал наслулул бачIисса яла махъ бивзун бур Ираннавун. Зунттал халкьуннал Швейцария язи бугьаврилгу диркIун дур цилла мяъна. Ларгмур ттуршукулул 30-сса шиннардил ахирданий шикку кIанттул хьуну ур ХIайдар Бамматгу. 50-ку шиннардийннин яхъанай ивкIсса Баммат Швейцариянавусса ООН-далучIасса миссиялувусса Авгъанисттаннал вакилну ивкIун ур. Лозаннай ялапар хъанай бивкIун бур Ух­ссавнил Ккавкказуллаясса ца цамургу, кулпат кунма цаннал ца буручлачисса, цаннал чIарав ца бацIлай бивкIсса миллатругу. Миннавух Тапа Чермоевлул кулпат ХIава-ханумгу.
Германнаву ялапар хъанай ивкIун ур дунияллул машгьур­сса музейрдаву суратру ду­ккан дувайсса, дагъусттанлутал- ишккаккултравасса ца яла цIаларгсса художник Халил-бек Мусаясул. Ванал каних дирхьу­сса суратру Германнал политикалул элиталул ккалли дувайсса диркIун дур багьа бакъаминнун. Хъун дяъвилул шиннардий Германнал Мюнхеннайн ивзун ур Европанавусса Ухссавнил Ккавкказуллал суккушиннарал ца яла чялишма гьурттучи АхIмад -Наби МахIамагу.
БивкIун бур ялагу дагъус­ттанлувтал немецнал ясирну бувгьуну, Ватандалийн зана къавхьуссагу. Кьадарданул миннавасса чIявуми архсса Американавун бувцуну лавгун бур. Миккура хьухьунссар миннал оьрмурдал ахиргу.
Ватан кьадиртун гъурбатрай ливчIсса гьарцагу чув жула тарихрал ца чIивисса бутIар. Ми гьарнал цIа-бакI кIул къадурну, жущава жула тарих мяълумну кIулссар учингу къабюхъай­ссар. ХIукуматрал, партиялул идеологиялул кьатIув, зума-къирагърай ливчIсса тарихрал къулагъасралун къалавсми та заманалул хIакьсса тарихрал гьану бивзминнан ккалли бан аьркинссар.
Шикку гьарная бусан бюхълай бакъар, цанчирча ва дур хъуннасса, гьарнал кьадарданул хъирив лавну дан аьркинсса даву. Ватан кьариртун гьан бакIрайн бувксса гьарцагу чув ккаккан ан багьлай бур гъурбатрайсса къанеъматирттал хъирив лавгсса кунача, буттал аьрщи аьзизну, оьттун руцлай дакI дуна, шичча гьан багьману хIисав бувну.
Цивппа чув бивкIхьурчагу, дакIурдиву, оьтту-ттурчIаву вай бивкIссар зунттал халкьуннал яхI-намусгу, багьу-бизугу, къирият-хасиятгу дурурччу­сса, та-бунугу цанма аьзизсса ва бюхттулсса зунттал ялтту гьава бан хьурдай тIисса арс-душруну.
«Ахульго» журналдания хIадур бувссар
З. АьбдурахIмановал