Лавгунни архитектор Зайдхангу

laks-2Ларгсса нюжмардий, оьрмулул 72 шинаву, лавмартсса цIуцIаврища ххассал къавхьуну, дунияллия лавгунни 1-мур ЦIувкIратусса гьунар бусса архитектор, Дагъусттаннал искусст­валул лайкь хьусса зузала, Аьрасатнал бусравсса архитектор Бадавинал арс Муртаев Зайдхан. Мунал оьрмулия, даврия бу­ккултрахь бусан ччянива хIадур хьуну буссияв на, му къашавай ушиврул хавар баяйхтува. Цахъи къулай шайхту хьунабакьинна ганащал, ихтилат банна тIийна ливчIунна. Къакъулай хьунни жул Зайдхан, къанясивну лявкъунни цIуцIи шания изан. Му кIулнан, архIал зий бивкIцириннан, шяраваллил агьулданун кьувтIунни МахIачкъалаллал архитектуралул чIалачIин авур дувангу биялсса бутIа бивхьусса, агьалинан бусрав хьусса цаймигу тамансса давур­ттивгу дурсса Зайдханнул бивкIу.

ПатIимат Рамазанова
БикIай инсантал дунияллия лагайхту цIа личIайсса. БикIай давурттив личIайсса. Архитекторналмур пиша дунияллия лагайхтугу давурттив кьаритайминнал пиша бур. Гьай-гьай, архитекторталгу жура-журасса бикIайхьунссар: кув личIину пагьму-гьунар бакъасса, кувгу – пагьму-гьунар лавайсса. Чан-кьаннувагу архитектуралия хавар буминнал Зайдханнул цIа зумух ласайхту, чара бакъа, ххи бантIиссар «гьунар бусса» тIисса махъру. Амма так гьунар бусса архитектор хIисаврай акъар Зайдхан Бадавиевич агьалинан бусрав хьу­ссагу, дакIний личIантIиссагу.
Мунал биография авадансса бур, оьрмулул ххуллугу – личIиссара къулагъасран лайкьсса.
Увну ур му 1941 шинал 1-мур ЦIувкIрав. ТалихIиннаран, аьрая зана хьуну ур мунал ппу Бадави. Мяйжанссар, му щавурдал бас увну зана хьуну ур, амма чулахъ хьуну, щавурду дирну учIарчагу, дяъвилул цIарава увкIманая ххари циван къахьуви?! Хъазам орден-медальлал чIюлу бувну увкIсса Бадавинал пагьмурду ва пишарду цагу-кIивагу къабивкIун бур. Му ивкIун ур учитель, музыкант, духтур, чарттубукку, дарувсса уртту-щинал сававртту кIулма, кару-ччаннал бувксса базу бишайсса, бакьин байсса костоправ, хIатта дучригума махь байсса гьунаргу бивкIун бур мунал. Зайдхангу буттал дуллалимуний тамаша буллай, цувагу чан-чанну тIий машхул хьуну ур чартту цIувцIлай, накьич дихьлахьаврихун, мандолиналий макьанну руцлацаврихун.
«Буттая ирсирай дирхьунссия ттун искусствалухсса ччаву, — учайва Зайдхан Бадаевичлул, аьпа бивул, — я художник, я музыкант, ягу къавтIала хьун хияллай икIайссияв оьрчI заманнай».
Мунал школа къуртал бувсса шинал МахIачкъалалив тIивтIуну бур Ухссавнил Ккавкказнаву цалчинсса художествалул училище. Дуккаврил пагьму бусса, итххявхсса Зайдхан Бадавиевичлун изобразительный искусствардал отделение марцIну ххювардай къуртал дан цичIав захIмат хьуну бакъар. Ле­къарщун дур ванаву, художникналмур пиша язи бугьайхтугу, музыкалухсса ччавугу. Дагъусттаннал хорданул обществалул хорданул отделениялул гьанттайн чIумалсса курсирдайн занай ивкIун ур.
Концертирттай гьуртту хъанай уну кIул хьуну ур машгьурсса хореографтуращал, уссурвал Иосиф ва Шалуми Матаевхъащал. Цукссава цалва мурадру, хияллу бартбигьин чялишсса жагьил ивкIссарив, дузрайн бувккун бур мунал художник, музыкант, къавтIала хьунна тIисса хиял. Му хиял дузрайн букканшиврул Зайдхан Бадавиевичлун, гьай-гьай, мадарасса гьухъ рутIингу багьхьунссия.
Училищалуву дуклай унува, ванан архитектор хьунсса пикри багьну бур. Дагъусттаннал строительствалул министерствалул, направление дуллуну ца инсан Москавуллал архитектурный институтравун дуклан гьан увансса сант диркIун дур. Му направлениялул хъирив уккарчагу, Зайдхан Муртаевлун ччимур хьуну бакъар. Бюхъай дуккавривун кьувтIуну нанисса лак «цахъисвагу махъаллил баврил» политикалул къяцIухьхьун иривну икIангу. Багьана-савав ци хьурчагу, миннул пикригу къабувну, Зайдхан Бадавиевич дуклан увххун ур Да­гъусттаннал паччахIлугърал педагогикалул институтравун. Мичча армиялийн къуллугъ буллан увцуну ур Брест шагьрулийн. Армиялийгу цавувасса пагьму-гьунарду кка­ккан буллалисса Зайдхан Муртаев хьхьичIунминнавух ивкIун ур.
«Брест къалалийнсса экскурсиялул цIуницIа исват бувна цукун чувшиврий талай бивкIссарив жулва аьрал ватандалул цIаний, — тIий чичлай ур Зайдхан Муртаев, «Архитектор» тIисса, цанна оьрмулул 70 шинал юбилейран хасну итабавкьусса фотоальбомрай. – Гьаманки му шагьрулий чIявусса затру лавхьхьуна ттун. Дяхтта ттуйн тапшур дувайва художник – оформительнал даву, хьхьурай тIурчарив – концертру хIадур дуллай бикIайссияв. Аьрали подразделениярттай, белоруснал шяраваллаву концертру ккаккан дайссия. Ми бия дяъвилул дужагь ккавксса, дурк кьини чувшиврий лархъсса яхIлувсса халкь».
Мукунсса халкь ххира хьуну, Белоруссиянал инженерно-строительный институтрал архитектуралул факультетрайн дуклан увххун ур. Гьаннайсса, ци чулийгу цалвамур бацIан бувну бур. Цанма оьрчIниява ххуй бизайсса Ххяллух МахIаммадхъал ПатIиматгу щарну бувцуну, Белоруссиянавун зана хьуну ур дуккаву къуртал дуван. Брестлив марцIну ххювардай къуртал бувну бур архитектуралул факультет. Му тиккува аспирантуралуву ацIан уллай бивкIун бур, амма дакI Дагъусттаннайн кIункIу тIий диркIун дур. Дипломрал давугу диркIун дур мунал «Дагестанское горское поселение» тIисса. Зун оьвкуну бур мунайн Даггражданпроектрайн, ца шинава архитектортурал группалул хъунаману ивтун ур. Миккугу ца шин дайхту, институтрал проектирдал хъунама архитекторну ивтун ур.
«Ттул давриву ца агьам­сса проектну хьуссар Марковлул кIичIиравусса №1-мур школалул проект. Бухмур корпусгу цIубуккан бувну, цIусса корпусгу бан багьлай бия. Му давриха жу хъинну гъирарай зий бивкIру, амма даву жунна ччикун бартдигьин къархьуна. Кув давурттив дачIи-кьачIину лирчIуна: проектрай буван ккаккан бувсса спортрал тIуркIурдансса площадка къабувна, фонтанну къадурна. Гьаннайсса, жул проект оьрчIал дуккавугу, дигьалагругу хIисавравун ларсъсса, цимурцаннул пикри бувну дурсса, ххуйсса проект дуссия. Мунияту ттула даву бакIуйн дуккан дан къабювхъуну тIий, къаччан бивкIун, на архитектуралул республикалул премиялия махъаллил хьуссияв, — тIий, чичлай ур Зайдхан Муртаев фотоальбомрай. – Мува ппурттуву на №39 школалул проектрахагу зий уссияв, микку архитектортуралми мурадру щаллуну бартбивгьуну жу жула даврия рязийну ливчIунав».
Цаппара шиннардий Зайдхан Муртаев зий ивкIун ур Да­гъусттаннал просвещениялул министрнал хъиривчуну. МахIачкъала шагьрулул градостроительствалул ва архитектуралул управлениялий каялувшиву дуллан тапшур бувайхту, цаламур дакIничIан гъанмур даву му духьувкун, ххарину улувкьуну ур МахIачкъалаллал архитектуралул диц-куц ххуй давриха зий. Приморский микрорайондалул проектрал авторгу Зайдхан Муртаев ур. Цаппара шиннардий зий ивкIун ур МахIачкъалаллал хъунама художникнугу.
«Перестройкалул шиннардий шагьрулул аьрщи хъямала дуллай булувкьуна, хъунисса предприятиярдан ккаккан дурсса аьрщив хъапа-шапа дуллай, ччи-ччикунсса стройкарду дуллай булувкьуна. Архитектортурал проектирдах бакI дугьлай бакъая, цанма ччикун ччи-ччиний объектру буллай бия. Му иширал хъирив лаяйсса акъая. На Верховный Советрал председательнайн увкссара шагьрулул строительствалул давриву низам дишин аьркинни тIий, амма тагьар даххана къархьуна. Ттунгу нава даврия мурахас увара тIисса аьрза булун багьуна. Шагьрулул админист­рациялий проектный инс­титут хIасул бувну, муний каялувшиву дуллай ивкIра», — тIий чичлай ур кIава фотоальбомрай.
Зайдхан Муртаевлун, хьхьичIун­сса архитектор хIисаврайгу, каялувчи хIисаврайгу, лайкьсса кьимат бивщуну бур ччарча Аьрасатнал Архитектортурал союзрал, ччарча Дагъусттаннал Художниктурал союзрал правлениялул, ччарчагу шагьрулул администрациялул.
«Дагъусттаннал просвещениялул министрнал хъиривчунал къуллугърай зузисса ппурттуву мунал цува цукун бюхъу-бажар бусса хъунама уссарив ккаккан бувссар, мунал хIарачатрайнур къутаннайсса дуклаки оьрчIансса 6-7 школа-интернат бувсса, проектирдал авторгу, штабрал хъунамагу, экспертгу цувая. Хъинну рязи акъа увкIуна самандалуя бувсса къатраву дарсру лахьлай бия оьрчIру къутаннай, чара бакъа духIиндарайсса школарду буллан багьлай бур тIий. Та чIумалсса республикалул хIукуматрал хъунама А.М. Мирзабековлулгу кабавкьуну, ятIулсса ва кIяласса калпуширттая бувссия спортзаллугу бусса, парданийсса отоплениягу дусса ххуйсса школарду», — тIий ур мунаясса «Яргсса личность» тIисса макьалалуву Дагъусттаннал кIулшиву дулаврил министрну зий ивкIсса Бадави Сяидович. — Му цала гьунарданул, захIматрал гьаз увсса инсан ия. Акъая мунал чIарах ацIу, чул бищунма. Цалла даву ххуйну кIулсса, лажин кIялану даву дугу-дувайсса уну тIий, дагъусттаннал миллатрал культура ва архитектура куртIну кIулсса уну тIий ивтуна жаваблувсса къуллугъирттайгу».
Зайдхан Муртаевлул дурцири циняр давурттая буслан къахьун­ссар: 1-мур ЦIувкIрав кIира гьайкал дур му авторсса: ца – Хъун дяъвилий ливтIуцириннансса, цагу – Совет Союзрал кIийла Виричу-АхIмад-хан Султаннунсса.
Зайдхан Муртаев мудангу чялишну хIала уххайва жяматрал оьрмулуву хъанахъисса иширттавух. Пагьму-гьунардануцIун, хъиншиврул бутIагу сахаватну буллуну бия мунан. Мудангу анавар уккайва оьнийгу, хъиннийгу жяматрал чIарав ацIан.
Зайдхан Муртаевлул яргсса цIа личIантIиссар шяраваллил тарихраву дакъагу, МахIачкъала шагьрулул, республикалул ва аьрасатнал архитектуралул тарихраву.
ХIазран къаучайхьунссар архитектортурайн, цивппа лавгун мукьахгу дунияллий цала пагьму-гьунар къатраву, ламурдаву, гьайкаллаву, личIи-личIисса шедеврттаву кьабитайсса талихI бусса инсантал куну. Мукун талихI бусса инсанну лявхъуну ур жул Зайдхан Муртаевгу.
Мунал аькьлулул камилшиву, каруннил магьиршиву, усттаршиву исватну чIалачIисса цикссагу къатри, микрорайонну, гьайкаллу, павильонну, каферду, ресторанну, фонтанну дунура, цукун учинну утти акъассар Зайдхан Муртаев увкуну?