Буттал къатта

ХIурмат бусса «Илчи» кказитрал зузалт!
Март зуруй бувксса «Илчи» кказитрай («Илчи №8 1 март 2013 ш. лаж.18) на хъинну гъирарай дурккуссия «Буттал къатта» тIисса ПатIимат Фаталиевал макьала. Хъинну бюхханну, ччиманан асар хьунну чивчуну бия ПатIиматлул цила буттал къатлуя.
Ва ккалай, кьини дурксса ттуламур буттал къатта, чIявусса ккавксса ттула нину-ппу дакIнийн багьну, аьтIий бивкIра. ЦIуллу баннав макьала чирчумургу, му кказитрай рирщумигу тIий, пикри хьунни ттуламур буттал къатлуягу чичин.
Я Аллагь, щилчIавгу буттал къатлул кьини духкъалаганнав тIий дуаьлийсса ЧукIуннал шяравасса Зугьайрат.

Дуниял мудан вара вари, иман дакъасса инсанталгу мудан буссар.
Ттул ппу АьвдуллатIип ия щалва Кьуран дакIних кIулсса хIапиз, оьрмулул заваллай мурчIи хьу­сса, ххаллилсса буттахъаясса яхI-кьякьулул адамина. Хъуру, мулк чIявусса бивкIун бур буттахъал. Цумур ччива куну, га яла хъуннамур хъу дуллуну дур буттал, цанма дакIних Кьуран лахьхьин бан, жула шяравасса ниттингу, арснангу. Шанна шинай кIюрххил ивзун лагайсса ивкIун ур гайнначIан, уттуишин учIайсса ивкIун ур. Нину дирзукун арс щяикIлай, арс ивзукун нину щядикIлай, шанна шинал мутталий 600 лажин дусса Кьуран дакIних лахьхьин бувну бур. Ттул ппу Кьуран ккалаккиний, чIавахьулттийх чIу баллай, вичIи дишин ххуллий инсантал бавцIуну бикIайссия, такьва ххуйсса дуну. ЦIахъаравсса, Щурагьсса мизитирттаву ва дакIних Кьуран ккалаккиний, вих бакъа, лу тIивтIуну, му тIайлану ккалай урив ххал буллай бикIайсса бивкIун бур. Та заманнай хъу-мулк дусса инсантурал ца цала, ца гаманал ниц цачIу аьдат байсса бивкIун бур. Ца кьини жул буттал иттав, мукун ябуллали­сса, хъит бусса, щилчIав ницал хъи щуну бур.[pullquote]ЯтIулсса ччурччу­сса лажиндаращал­сса, царай ттаркIру дакъа къалирчIсса уссугу, ганацIун лавчIун аьтIисса буттагу хьхьичI бавцIукун, уттигу чурххал зурзу учай.[/pullquote]
Му чIумал Ккурклив диркIун дур Гьуйяту шиккун щар хьусса Аьйшат тIисса щарсса. Мунин кIулссар тIий, кьади Аьвдуллагьлул, духтур хIисаврай, му дучIан дурну дур буттачIан. Му чIумал буттан иттах дархIусса карщувухгума чирахъ чIалай бивкIун бур. Хъин бан тIий, Аьйшатлул бивчуну бур бу­ттал иттав някI чару (купорос), яла дирхьуну дур иттав бюрххул май. Оьрмулул 25 шинавусса ттул ппу къювулул къатлувух ккуруй ивкIун ур. Гьунттий кIивагу я мурчIи хьуну увккун ур.
Му цIакру чаннал дакъасса ттул буттал канива ка дурккун, 7 класс бувккусса ттул хъунама уссу Закир председательнал оьбалдаран гьан увну ур шагьрулийн ФЗУ-рай зузи ан. Жул кулпатраву бия ряхва оьрчI. Закир ия къатлул рукI дирхьусса, чIивисса унагу, буттал хIал чIалачIисса, шавхьсса оьрчI.
Дяъвилул шинну. МурчIисса ппу, мюрщисса оьрчIру. Къатлул, хъу-лухччинул кушу — гьарзат дагьну дия ниттихун. Закирдул хъиривсса ттун дия му чIумал 7 шин.
Бала цуппалу къабучIайссар учайхха, уссу усса ФЗУ-рал къатрацIух хьхьурай чIалну цIу ларчIун, кув чIавахьулттавух хьхьирийн ххявххун (къатрал ца зума хьхьирил ялув диркIун дур), кувгу, чантI учин чIал хьуну, больницардайн бувцуну бур. Оьрмулул дугьарасса жул чIаххувщар СалихIатлун му хавар бавну, му дуркIун дур жучIан, зул оьрчI ччувччуну ивкIуссар тIий бурхха, зу паракьатсса цукунну тIий. Му хавар баяйхту, ттул кагу дургьуну, аьгу аьтIий, бутта авчунни Ккурклив, Кьадинахъал РамазаннучIа телефон дуну, тичча оьвчин.
Больницалий ура, ххуйну ура увкунугу, муний гьашиву къадурну, га кIирисса чIумал мурчIисса ппугу, чIивисса нагу Щурагьун бияннин бахьтта бувкIру. Щурагь жу лавгру хьхьу рутан мизитравун. Тикку ца Аьппас тIисса кьубиричунал, бу­ттахь ина шикку къаикIайссара тIий, бувцунав цачIанма. Мунал кулпат Ккурклиясса бия. Ххуйсса хIурмат бувна гайннал га захIматсса чIумал. Гьунттий, ахттакьунмай, мунал жу ца адаминайн тапшур бувнав, ганалгу жу уссу усса больницалийн биян бувнав. ЯтIулсса ччурччусса лажиндаращалсса, царай ттаркIру дакъа къалирчIсса уссугу, ганацIун лавчIун аьтIисса буттагу хьхьичI бавцIукун, уттигу чурххал зурзу учай. Аллагьнал буруччиннав. Уссу, ччаннай авцIуну махъ цала ичIаллил тагьар кIулну, мудан нитти-буттан кумаг бан хIарачат буллан икIайва.
Цува ци-дунугу канай, цукун-унугу бакI уклай, цанна дуллусса 400 граммрал талон, спецовка дарххуну, жун аьркинмур гьан дуллан икIайва.
1947 шинал дахьва кIива класс бувккусса чIивима уссу ХIасанхан ини-ччатIуя яла гьан ан, хъунама уссил увцуна цала дуклаки ан цачIана.
Амма иш цамур куццуй багьну бур. ЧIивима уссу увцуну шанма зурува, Японнаща ххассал бувсса Сахалин бакьин буллан гьан уллан бивкIун бур хъунама уссу. Къалавг­ма 5 шинай дуснакь уллай бивкIун бур.
Дахьва кIива класс бувккусса чIивисса оьрчI дяркъу гужсса, мар­ххалтту чIявусса, ккаччай чанарду дархIуну заназисса кIанттурдайнгу уцин къаччай, махъунай гьан ангу захIматну, хъунмасса буруккин­ттарал увгьуну ур уссу. Цибанссия. Лавгун ур увцуну гагу. Шин хьуна нину аьтIий, цинна, ХIасанхан айсса чIумал, ххуй дакъасса макI ккаркссия, архну лагайсса, дагьия дусса, амма уччан къаирияйсса тIий. Ниттин ккарккун дия макI цила саргъас ккуру лавгун най, му бугьан хъирив нанисса цинма лентарду, мюрщисса карщив, кьютIру ляхълай, гай батIлай аглан хъанай. Ахиргу га цила саргъас багьсса кIанайн дирукун, гикку неххаву ца тяй ккавккун бур, кIива кьунттул лув. Га буккан тIанкI тIий, бакI кьунттайн щилай, буккан къахъанай. Кумаграйн оьвчин нанисса ниттин хьунаавкьуну ур ца буссарив къакIулсса куланг-чIатIущал нанисса кIия адамина. «Та кIанай ца ххуйсса тяй бурча, буккан бан нанияра», — куну бур. Гайннал куну бур: «Та вил тяй бияча, жу лазилакьи бардуча, насу шаппай», — куну. Ппу ина оьмур чIа тIий дура тIий, ниттийн дяъвай икIайва, жул шарда захIматсса шин дия та. Ца шинава тиха дукIлан диркIуна арцу, посылкартту. Инсантал дахIалай бакъарив АьвдуллатIипхъал оьрчIру тIун бивкIуна. Таний арцул нех нанисса арсру буссар ванал тIий, буттан пенсиягу къабивхьуна. Так 1960 шинал тийхва документру щаллу бувну хIукуматрал органнал, ивкIусса арснал пенсия бивхьуну буссия – 60 къуруш.
Таний мукунсса пенсия Чу­кIуннал, Ккурккуллал шяраваллаву щинчIав бакъассия. Ми тийхва уссу ивкIусса кIанай щаллу бувсса документру шийх пенсия бишин хасъсса идаралийн биян бувсса чIумал, 3 зурул пенсия бацIан бувну бия. ЗахIматсса кIанай буну уссурвал арцу чIярусса диркIун дур, амма гьан дурсса арцу циняв жучIан диллай дакъая. 200-300 къуруш гьан дав тIий бучIайва, дучIанцIа ялугьлай чIун лагайва. Ряхва барз хьуссар, утти цичIав бан къашай­ссар тIий, мурчIисса ттул буттал арцу дукайва жу бакъа цару тIисса халкьуннал. 12 шинай му куццуй щиха зузиссарив къакIулну зийгу ивкIун, ахиргу, чIавама уссу жагьил хьуну армиялийн увцукун, Закир шихун увкIун, Хасаврай щилкIуй дакъасса куццуйсса къатригу дурну, щяивкIуна.
ХIасанхан тIурча, кIива класс бувккуну, лавгун, армиялийн уцайсса жагьил хьуннин шавай къаивсса, хъинну мякь увккун ивкIун ур шардаллих, нину-ппу ккаккан ччай ссавур духларгун ивкIун ур. 13 шин тийхгу дурну, армиягу къуртал хъанай ххарину, «ва зурул 15-нний шава уссара» тIий чагъар бувкIссия, 10-нний извещение дуркIссар. Га ни­ттил тIисса уччин къаирияйсса макI тIайла дарцIуссар. Тийхгу гьаксса хIурматрай увччуну ия. ТIутIавунгу ахьлаган увну, кIалазуруй суратгу дирхьуну, ххуйсса костюмгу лар­ххун, ссурссулухун полотенцардугу дирчуну, уччан лавсун нанисса сурат ккарктари тайннахагу зукьлан бикIара. Армиялий «Выбор» тIисса пароходрай къуллугъ буллай ивкIун ур ХIасанхан. Тталлу гьаз байсса зат­рах тталлу гьаз буллай бивкIун, кIай ккуру лавгун, ккуччу увну, больницалийн увцуну бувкIун бур. «Нину-ппу ккаккан ччай бурча, на ххассал увара», — тIий ия тIар. КIюрххил му иш хьуну, ахттакьунай къуртал хьуну ур. ХIасанхан ивкIусса хьхьуну ттул буттан хIапизлун кIул хьуну бия оьрчI дунияллий акъашиву. МакIра щюллисса ухчIин къабивщусса гьухъуву чIивитIу цацIуна лачIлай ккавккун ия.
«Ина акъаяв лакку маз къакIулли тIий», — куну буттал цIувххукун, «Гьархьхьуну лавхьхьунни, буттай», — куну бия.
Арс ивкIуну махъ ппу ивчIан 9 шин хьунни. 5-гу фариза­сса чак арснахлугу буллай, шинах оьрчIая гьакьикьгу биххайва. Арс ивкIуну махъгу укунмагу къаккавк къаливчIсса ттул буттан чIявусса ккаккан бувну бур. Му кьини ттул мурчIисса буттайхгу, жул кулпатрайхгу дуккан дурна шяравасса инсаннал.
Нину буслан дикIайва, ца чагъар лачIун бувну бия тIар жула къатрал чIирайн. Цинма буккин къакIулну, ххуллийх нанисса оьрчIахь бу­кки куну бур. «МахIаммадов Аьв­дуллатIиплул чIу бакъассар», — тIий чивчуну бур тIар. «Жул чIу щил зеххайссаргъар», — тIий, хъяй диркIун дур ттул нину, мунил мяъна къакIулну. Тинай авцIусса му чагъар лачIун бувсса шяравучунал увкуну бур: «Ай, дацIу, Написат, аьтIинийкун бусанна на вихьча», — куну.
Бургъил нур къачIалачIисса ттул бутта, маллари тIий, Ссивирлив гьан ан Гъумукун дуснакьравун авкьуну, ивкIссар. «Ттун чак бан щин дулара» тIий, нузкьунттайн ххяхлай, ванан щин дулланссагу аьркинни тIий, итаавкьуну ия 25 гьантлува. 300 къатта бусса ЧукIуннал шярава ца инсан увккун акъар, му мурчIисса инсаннал зун ци банну, 6 оьрчIал ялату зу му ци тIий уцлай буру учинсса. Хъунмасса къуш бусса, мушакъатсса адаминай кIилийнусса налогру дирхьуну диркIссар. Ми налогру чан дувара учин нинугу, ппугу Гъумукун лавгун бивкIссар. КIай налогру ратIайсса къуллугъчи бу­ттал иттав кIисса гьаз буллай ивкIун ур я ляпI учайрив, мяйжаннугу чани бакъарив ккаккан. Ниттил бувсун бур буттахь ва вил иттав кIисса гьаз буллай ур куну. «Ина кунасса учIиакъасса адаминал хьхьичI ацIан учIайсса адаминаяв на ца янин бунугу чани бивкIссания», — куну, къаччан бивкIун, ливхъун бур мичча нину-ппу. Шинах му цанна ккаккан дурсса налоггу дулайсса диркIун дур.
Ци кьини дуккарчагу, узданну бувтссар оьрму ттул нитти-буттал. Утти ми дунияллия лавгун цимирагу шин хьунни. Аьпа баннав цал. Вайннан ккавкмур щинчIав къаккакканнав.
Зугьайратлул бувсмур чивчуссар Андриана Аьбдуллаевал