ЧукIундалавл оьрмулува аьч къабувна ливчIмуния

ЧукIундалавгу ур хIукумат къача-къучсса шиннардий миски-гъаривнал оьрмугу, кIантту-кIанттурдайсса бакIдугьултрал ва активистурал дурсса тIайладакъашивурттугу назмурдай чIалачIи дуллай жан дуллусса.

Куннал шаэр, куннал ккулак тIий кIира цIа къадирзун ялун къаливчусса миллатрал арсну авцIусса адамина ивкIссар ЧукIундалав.
1937 шинал ЧукIундалав ккулакнан ккалли увну дуснакьравун авкьуну аьш-бакI дакъа акъа увссар. ДачIи шиннагу къархьуна 1938 ш. февральданул 27-нний инфаркт хьуну азарханалий ивкIуну ур. Хьумунил лагма чIявусса тIарду бикIайхха, ЧукIундалав тахсир бакъана авкьушиву кIул хьуну, итаакьлакьиссара тIий цачIанма бувкIукун ххаришиврул тахлийва уна дакI хъякуну ивкIуну ур тIисса тIар бур хIакьинугу ккурккуллаву.

Кув инсантал буссар ухлавгун махъгу цIа аьпалува дуккан дитан къабучIисса. ЧукIундалавгу ур укунминнаву икIан лайкьсса, хIукумат къача-къучсса шиннардий миски-гъаривнал оьр­мугу, кIантту-кIанттурдайсса бакIдугьултрал ва активистурал дурсса тIайладакъашивурттугу назмурдай чIалачIи дуллай жан дуллусса.
1988 ш. хъунмасса захIмат бувну, чIявусса къуццу бувну ЧукIундалавл ялату гьаттал буркIна букьан бунни (реабилитировать хьусса кIул хьунни) лакрал миллатрал патриотнал Абачара ХIусайнаевлул.
ВаницIун бавхIуну 2012 ш. ноябрьданул 30-нний РАН Дагъус­ттаннайсса центрданучIасса мазрал, литературалул ва магьирлугърал институтрал сакин дунни ЧукIундалав увну 150 шин там хьушиврун хас дурсса элмийсса конференция.
Конференциялия циняв лак­рахь бувсунни «Илчилул» корреспондент ПатIимат Рамазановал, декабрьданул 7-нний итабавкьусса «ЧукIундалавл жунма кьабивтсса ххазина» тIисса статьялуву.
Халкьуннал итталун агьсса хIурматран лайкьну чIалачIисса инсан гьарцаннан дагьанину чIалан аьркинссар. Укунсса дагьани дикIан аьркинссар ттангъа дакъасса, урувгнан цана цува щаллуну увчIлачIисса. Ххуймунил инсан оьккимунияту айщун ай­ссар, хъинмунийн кIункIу айссар. Учин ччисса варихха, миллатрал дакIурдивун увхсса ЧукIундалавл бикIан аьркинссар гьарца чулуха аьч бувсса, бувккуми щакливун къабичлачисса, дагьани кунма марцIсса биография.
ЧукIундалавъя бусласимуниву, чичлачимуниву, ванал биографиялуву куннийн ку къаршисса, цалийн къабувкIсса кIанттурду хьунабакьлай бур. Масала, жула уттава уклакисса шаэрнал цIа ци дуссарив цалийн бувкIун кIулну бакъар.
1995 ш. «Илчилий» итабавкьусса ЧукIундалавл назмурду Абачарал МахIаммад-хIажи тIисса цIанилу бур.
2006 ш. итабавкьусса «Лакрал назмурдал антологиялий» (3 т. 64 лаж.) Абачарал ЧукIундалавл наз­мурду бивщуну бур «ЧукIундалав» тIисса цIанилу.
Вава журналданий «ЧукIун­далавл бакIрачIан бувкIмур» чичлалисса кIанттай Абачара чичлай ур: «мунан тIайласса цIа ХIажи диркIун дур», тIий.
ЧукIундалав реабилитировать увссар тIий дуркIсса Дагъусттаннал КГБ-лул справкалий ванайн ЧукIундалав – МахIаммад-хIажи тIий бур.
КIулну бакъар шаэр увсса шингу щак бакъасса куццуй.
ЧукIундалав реабилитировать увссар тIисса справкалий ва 1862 ш. увссар тIий бур. Шичча ласурча бакъа, ва увсса шин хьунсса цамур кIантту ккаккан буллай акъар Абачарагу.
Дагъусттаннал ЦГА 1886 ш. дурсса Дагъусттаннал «Посемейный списокраву» чивчуну бур МахIаммад-хIажи Муртазааьли-оглы – 1881 ш. увссар тIий. (ЦГА. Ф. 21, оп. б, ед. хран. 89) Шикку цIа метрикалия чирчуну дакъар, мяйжанссар. Амма бяйкьин бю­хъайссар 1-3 шинал.
ЧукIундалав мина-гьану бакъа личIлай ур, ва ччясса уссарив цалий бавцIуну бакъаний.
Ялув кIицI бувсса «Лак­рал назмурдал антологиялий­сса» ЧукIундалавл назмурдал хьхьичIмукъуву Абачара ур ва Ккурклияссар тIий.
Сулайман АхIмадов ЧукIундалав ЧукIнатуссар тIий ур.
ЧукIундалав реабилитировать увссар тIисса справкалийгу бур ва Ккурклияссар тIий.
Вава «ЦIубарз» журналданий Абачара ур ЧукIундалав куну учайсса бивкIссар Ккурккуллал ЧукIнатума тIисса мяъналийри тIий.
Яттугу сагъну, барцIругу був­ччуну личIан, 1912 ш. итабавкьусса 5-мур «ЦIубарз» журналданий Абачара Соломоннул хIукму буллай ур: «Ппу Муртазааьли революция хьуннин ккашила уккан ЧукIнату Ккурклив ивзун ур», — тIисса.
Ва маслихIатращал рязи хьунни Сулаймангу.
Муртазааьлил кулпатрава цу­ма часса уссарив цIа увкуну щак бивчIан къабунни Соломоннул хIукмулулгу. ЧукIундалавл биография цIуххаву дан аьркина ккур­ккуллахь, чукIуннахь. Мяйжанссар, Абачарал цIуххаву дурну дур Гьанжилив ялапар хъанахъисса Ккур­к­лиясса Кьадинахъал ХIажинахь. Ванаятугу ЧукIундалав мискинну ивкIшиву бакъа цамур цичIав кIул хьуну бакъар Абачаран.
Бусала бур оьрчIал нину-ппу бувми бакъарча, цачIанма бувцуну хъуни бувмири, тарбия бувмири, оьрмулул ххуллийн бивчумири тIисса. ЧукIундалавл нину-ппугу ЧукIнатусса, тикку хъуни хьусса бухьурчагума, вайннал хъунмамур оьр­му Ккурклив лавгун бур, кIанттул халкьуннащал уртакьсса бивкIун бур, багьу-бизу вайннал кунмасса хьуну бур, ххаришивугу, оьшивугу уртакь хьуну дур. Цащала бувкIсса, ягу бувкIун махъ Ккурклив бувсса оьрчIругу щарнил оьрчIащал хъуни хьуну бур, дусшиву хIала-гьурттусса Ккурккуллащал хъуннасса хьуну дур цамур шяравусса чукIуннащалнияр, къатлул Ккурклив хьуну бур, гьаврду Ккурккуллал хIатталлив хьуну дур. ОьрчIая къатIийна, Муртазааьлихь, Ссакинатлухь чассара куну цIуххирча Ккурклия акъасса инсаннал, вайннал ЧукIнатуссара куну къаучайссар тIиссара.
Пушкиннул мархри архсса Африканавусса Кениялия бухьурчагу, цуксса цана хIайпнугу, тай бакъар ва цала тиччассар тIий, жувагу, щалла дуниялгу дур оьрусри тIий. ЦIана царагу щар дакъар алчIатусса адамина ягу хъами бакъасса. Щарнил кьатIув вайннахь ина чассара куну цIувххукун, цинявннал га цала мина хьусса шяраватуссару учай.
Учин ччимур варихха, ялув кIицI бувсса бусала ЧукIундалавхъачIангу бакьлай чIалай бур. Муртазааьлигу, Ссакинатгу, вайннал оьрчIругу ЧукIнатусса бивкIун бухьурчагума, вайннал цайнува цала бутлатисса хъунмамур оьрму Ккурклив бувтун бур, оьрчIал ташурду Ккурклив хьуну бур, мачча-гъанми Ккурклиясса хьуну бур. Туну вай чассар Ккурклия бакъа?
Тти цамур чулуха букканну МуртазааьличIан. Кулпатрал оьккишивуртту цала хъу-лухччинуя лахьлай дакъани, лакрал щархъавусса чIявусса чиваркI кулпат аьркинмунил щаллу баншиврул уссал усттартал, къалайчитал, цаймигу касмукартал хьуну халкь чIявунийн, даву дунийн хIалтIилухун лагайсса бивкIссар. ЧукIун ва Ккурккул ца тIабиаьтралусса, ца кьаралданийсса, ца куццуй хъу-лухччинул кьянатсса, ца даражалул халкь бур. Муртазааьли ивкIун ур цамур касму дакъасса хъудугьу. Абачара ур ва ккашила уккан ЧукIнату Ккурклив ивзун ур тIий. Шиккугу ванаща дан бю­хъайсса даву гара къурнил даву дур. Цува заллусса хъунмасса, кулпатрал маэшат щаллу буллансса хъу-лухччи цаламиннан дакъамуния Ккурккуллал дулайссар къатIиссара ванан. Машан ласунсса ахIвал Муртаза­аьлий бакъахьунссия. Муртазааьлил мискинсса къушлий цащала Ккурклив бувцуну къурув чIалачIисса ятту-гъаттарагу бакъахьунссия. Абачарагу ур: «Лухччиний ххулув, къурув хъу дакъасса (лапра дакъагу акъахьунссияча) ЧукIундалав», — тIий. Буттая бутIурай дурккун диркIссания дикIантIиссия хъу-лухччи ваначIа.
Муртазааьлил кулпатран къаттагу аьркина. Я цIусса бан аьркина, я машан ласун аьркина. Маэшат аьрщарая бакъа бакъасса заманнай щар дишайсса диркIун дур дугьай хъунин ишла бан къашайсса зунттул хъачIрай, муруллул зуманив, ттарцI дарцIусса сунув, уку-укунсса цаймигу кIанттай Ккурккуллал щарнил дайдихьугу хьуну дур кьакъурату гьаз хьусса ххяллил суннил бакIрая яларай. Мунияту заманнаву Ккур­ккуллайн бартнахъи чайсса бивкIун бур. Яни бартнийсса халкь («хъи», «ми», м.ц. суффиксру лакрачIа «халкь» тIий бувчIлачIиссар. Масала, щархъи-щархъал халкь) Бартнахъияту ядурцсса шяраваллил хIатталу диркIсса къурув ххунтIа дук­лай буна аьч хьуну дур адаминагу, хъамигу, чугу бувччусса, вайннучIа хъаннил чIюлушиннардугу дусса гьав. СССР-данул АН Дагъусттаннайсса филиалданучIасса археологиялул институтрал аьлимтурал ва гьав УI ттуршукулийсса дур куссар. Яни Ккурккуллал щарнил гьану бивзун чанна-чанну 1500 шин хъанай дур. Бартнахъиял дайдихьулий хIакьинугу бур ЧукIуннахъал къатта.
Муртазааьлил ЧукIундалавъяр хъунисса ряхва оьрчIгу хIисав бувну вайннал кулпат ва къатлуву яла ччяни бикIан бюхъай 1860 шиная шихунмай. Укун хIисав барча, вайннал кулпат хьуннин азарда шинал хьхьичIва бивкIун бур ЧукIуннахъал къатта. Цала бувну бакъашиву чIалай бур. Муртазааьлил ЧукIнату увкIун ва машан лавсъсса чара бивкIссания, ваних дуллусса арцух хъу ларсун, ятту-гъаттара лавсун цала шава ЧукIнавва икIанссия Ккурклив къаивзна.
Ва бакъассагу, 60-кусса шиннардий ЧукIундалавл ссийл Зубайрижатлулгу , ганил оьрмулувусса цайминналгу бувсуна ттухь Муртазааьли нитти-буттащал ялапар хъанай икIайссия увкуну ва къатлуву.
Цумур чулуха лугларчагу Муртазааьли лявхъу кIанттух, ва Ккурклив лявхъусса ккуркличу ур. Кулпат ЧукIнатусса бивкIшиврий цучIав щаклий акъар.
Абачарал тIийкун, итанну Муртазааьли ЧукIнату Ккурклив изан. Ивзхьурча, чIивисса буттал къатлувун ттигу ца кулпат буцинсса сант къачIалай, Муртазааьли ЧукIнав кулпатрал нитти-буттал къатлувун лавгун икIан аьркинни . Савав ци диркIссарив щинчIав къакIулли, кулпатращал Муртазааьли Ккурклив буттал къатлувун кIура авну ур.
Муртазааьли Ккурклия ЧукIнав изаврийн хъунмасса щак бур. Къа­тта ЧукIнав гьартасса бухьурчагума, Абачарал тIийкун къуш мискинсса бивкIхьурча, Муртазааьли ЧукIнав къагьанссия.
ЧукIундалавл оьрмулул ххуллува ванал нину-ппу, уссу-ссу буккан бан къабучIиссар. Масала, царагу чичрулуву дакъар, щилчIав кьацIлива къабавссар ЧукIундалавл ниттил цIа. ЧукIуннахъаяту ттун кIулмур ва бур. На чIивисса 30-ку шиннардий жучIан чIявуну ухху-укку шайва чурххал лахъ акъасса, увцIусса, хъунмасса кIяласса чIиригу бусса, гьайбат дусса адамина. Жул шаппаминнал ванайн МахIанмад (ягу МахIаммад) учайва. ЦIана вай личIи дан захIматри. Кув чIумал цайминнащалсса ихтилатраву, гайннаха лавхьхьуну, ЧукIундалавгу учайва. ДакIний бур, цала хьхьичI дуканмур дирхьукун, зучIа мудан алжаннул дукра дикIай, къаччими мудан къалмукь чяй, кьалия бувсса накь хIачIлачIисса ттуяту ккулак уллай аьрзри чичлай бур Гъумуксса хъуниминначIан тIий икIайва.
ЧукIундалавл ттул буттал бу­ттащал МухIадлущал мудансса ихтилат бикIайва цува аьрзакартурал, вайннах вичIи дирхьусса Гъумуксса хIакимтурал къума лаган уллай, къяркIас уллай ура, Совет хIукумат цува кунасса миски-гъарив чаннайн буккан буллай дур, ччаннай бацIан буллай дур, амма райондалийсса хIакимтал, щархъавусса бакI дургьуми ва активистал, ванил ялтту ххявххун, сси бунай ссан дизлай бур тIисса. «МухIад,- учайва хъювсулну,- шяравугу, райондалий­сса бакIдугьултравугу вин кунма мискинминнал оьрму ва дардру кIулсса къабивкIссания, на вайннал хIукуматран цукунсса база-мискин уссарав кIул хьун къаивтун аьш-бакI дакъа битанссияв цакьнива»,- тIий икIайва.
Ттун га чIумал ЧукIундалавл буттахь бусласимур щаллуну къабувчIайхьунссия. ГайнначIа щяивкIун акъаний, ивкIхьурчагума, гьарзад багу- къабаяйхьунссия. Навагу хъуна хьуну аькьлу-кIулшилийн увкIукун, хIукуматгу, ванихлумигу, ванийн къаршину бивкIмигу бувчIукун, ЧукIундалавл тIий ивкIмунил мяънагу, га цу ивкIссаривгу бувчIуна.
Гайра шиннардий жучIан чIяруну дучIайва Зубайрижат тIисса щарсса. Ганийн Зубайгу учайва. Шарда чIяруну гьаз шайва ЧукIуннахъул, ЧукIундалав тIисса цIарду. Ттигу дакIний бур нава Зубайхь ЧукIундалав ЧукIнатуссарив куну цIувххусса. Ва часса уссарив кIул хьун ччай акъахьунссиявча, ЧукIун хIаласса цIа дуну тIий цIувххухьунссия. Ганил ттухь бувсуна цIив дуртсса чирчурай чIарав нагу щяивтун: «Нагу ЧукIундахъаяссара, бавал, ва зучIана учIайсса, инавагу ххирасса ЧукIундалавгу ттул уссур. Жу мяйва уссу-ссухълу бивкIссару. Жула-жула оьрмулул ххуллийн багьаннин, жугу, жул нину-ппугу, ттун кIулну гайннал нину-ппу циняв ЧукIундахъал къатлуву ялапар хъанай бикIайссияв. Ттул уссу Къарачайнаву щилчIав ивкIунни тIисса хавар бувкIун, ганал леххаврий лавгссия ганаяр мюрщими уссу ва ссу. Тикку ивкIусса уссил бакI кьуркьуну дур тIисса хавар бавну, бусса кIанттай дакI хъякуну бивкIуссар хъирив лавгсса ссугу. Жул нину ЧукIнатуссар, Ссакинат чайссия. Мунияту духьунссар жуйн ЧукIундахъул тIисса ялун цIа ларчIсса. БикIанхьуву ЧукIундахъулна, гъурбатрай диркIусса ниттил аьпа бух къалаган. Ялун цIарду шяраву цайминнангу дуссар – Гурмунчинахъул, ДукьрахIанттихъул, Аьрабачинахъул, Татархъул. Цаймигу буссар шяраву «хъул»».
Вана ЧукIуннахъул циппа буслай ппу часса уссарив, нину часса дуссарив, ЧукIуннахъул цайнма циван учайссарив. ЧукIуннахъан кунна дирзссагу дур цIарду, масала, ЧIянкIухъул, ЧIянкIулавхъул, Татархъул. Тухумрая нанисса «хъул» шяраву чIявуссар.
МахIанмадлуйнгу (МахIаммад­луйнгу) ЧукIундалав тIун бивкI­хьунссия ниттийхчIин.
ЦIана Ккуркливгу, циняв щархъавугу вайннаха лавхьхьусса «хъул» чIявусса бур. Масала, КIундивхъул, КIямахъал, Бархъал, Хъюлан. ЧIянкIухъул ва ЧIянкIулавхъулгу бухлавгун бакъар.
ЧукIундалавлуй чансса лахъину ацIан багьлай бур, жула мурад ваная кIул хьун ччисса буний. Ялув кIицI лавгсса куццуй, ва цинявннан ЧукIундалав тIисса цIанилу кIулну ур. Укуна Курккуллан ва ЧукIуннангу. Ва кIулсса, ванал шаппаминная бавсса Ккурккуллал ванайн нитти-буттал дирзсса МахIанмад ягу МахIаммад учайва. КIирагу цIа къадирзхьунссия, лархьхьусса дуний цанная цаннийн дуккайхьунссия. «ЦIубарз» журналданий бивщусса ЧукIундалавл назмурдал хьхьичIмукъуву Абачара ур ванан цIа ХIажири тIий.
«ХIажи» ххибайссар хIажлийн лавгсса адаминал бикIу, хъаннил бикIу цIаничIан ихтилат бувсса ХIажинан нитти-буттал дирзсса цIа СалихI-хIажири. СалихI ванал хIажлийн лавгсса буттал ппур. Мяйжанссар, ттизаманнай ХIажи цурдалусса цIа хьунугу дур.
ЧукIундалав цува къалавг­ссар хIажлийн. Ванан дирзссар МахIанмад ягу МахIаммад тIисса хIажлийн лавгсса адаминал цIа. ХIажинащал оьрчIал цIа дуллусса цама ЧукIундалавл уссил АбутIалиблул душнил оьрчIан МахIаммадри (МухIаммадрив) кIул бан. Уссил МахIанмад дирзунни, хIажи букьан бувну, бувчIлай буну тIий га щил цIа дуссарив. Дарзу­сса кIира цIания хьусса ца цIанил дачIигуя диндалул инсаннащал, я цурда диндалущал дархIусса.
Цукун хьуссар МахIанмадлуя (МахIаммадлуя) ЧукIундалав? Бюхъайва Зубайл тIийкун нину ЧукIнатусса дуну тIий хьунгу. Амма, цIа даххана шаврил багьана цамурди. Га заманнай лакрал чиваркIуннан дизайсса цIардаву яла ишламур диркIссар МахIанмад ва МахIаммад. Хъаннийн дизайминнуву – ПатIимат. Буттал ссура­хъуйл АьвдулпаттахIлул ккалай, на чичлай 20-кусса шиннардий Ккурклив бивкIун бур 120 МахIанмад, 59 МахIаммад, 120 ПатIимат. БавтIсса кIанттайсса арамтурайн, ккурчIай лечлачисса оьрчIайн оьвтIийни, цума МахIанмадлуйн (МахIаммадлуйн) оьвтIиссарив бувчIиншиврул, чIявусса укунсса цIа думиннайн хьхьичI буттал, ниттил, агьулданул цIа увкуну махъун «лап» ягу цамур суффикс лачIун бувну оьвчайсса бивкIссар. Га цIагу адаминал, оьрчIал ялунцIа шайсса диркIссар. Масала, буттайхчIинсса ялун цIарду: Къаралав, Сулаймалав, Барххулав, ХIусаймилав; ниттийхчIинсса: БатIулав, ПатIилав, Мисидулав, Аьйшалав. 120 МахIанмадлуя 59 «лав» ия. Вайннавусса ца «лав»-ри. ЧукIундалавгу. Муртазааьлилав, Ссакинатлав тIаяр ЧукIундалав тIун бигьану бухьунссия. Муртазааьлил оьрчIайн ЧукIнатума учин ччай бивкIссания вана хъуними уссурваврайн учинтIиссия. Гай цаягу МахIанмад (МахIаммад) акъатIири къадирзсса.
ЦIана царагу шяраву чIявусса МахIанмадхъул (МахIаммадхъул) бакъар. Бакъанагу жула аьдат дур ливтIуминнал аьпалун цIуну бувминнайн гайннал цIарду дизайсса. Укун дирзсса цIарду дур Ккуркливгу: ЧIякIулав, Оьмалав, Барххулав, Гъазилав м.ц.
АбутIалиб тIима ЧукIундалавл уссу ттун дакIний ур Чу­кIундалав куна лахъ акъасса, чур­ххава ув­цIусса, куклуну заназисса адамина ия. Хъунма чару ливчуну ванал кунма архну гьан байсса шяраву къаикIайва. ДакIния къабу­ккай, ккурчIай къапулул хьхьичI бавцIусса жул лахъсса айгъурданул бурхIай ца ка дирхьуну щяту тIанкI увкуну ялтту ххявххуна. Ваная ихтилат багьувкун, цIана ивкIссания ссал-унугу дунияллул чемпион хьунссия тIий бикIару.
АбутIалиблул кIийлла дурцуну дур щарсса. ХьхьичIмунийн ПатIима чайсса бивкIун бур. Ттун ва къакIулли. Ххажакьнахъал НухIлул ссу бивкIссар тIар. Вайннал бивкIун бур кIива оьрчI – Вагьабуттин ва Аьлабуттин. Хъунама ттун къакIулли. Ванал наслугу бакъар. Аьлабуттингу чурххал буттаха лавхьхьусса ия. Ванал лув увххун щяту ттукку-чу гьаз байсса бия. Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилия увкIун махъ колхозраву зий икIайва, хъунмурчIин къутандалий. Ванал кулпат бия Къандамайхъал Зайнав. Вайннал оьрчIру – ХIабибуллагь ва СалихIат. 50-кусса шиннардий цала къаттагу бавххуну чIаххуран (ХIасанхъал Юсуплун), щалва кулпат Сулакьрал шяравун бивзуна. ЛивчIун бур СалихIат оьрчIащал.
АбутIалиблул кIилчинмур кулпатрайн ХIуризат чайссия. Ва бивкIуну 20-25 шин хьухьунссар. Вайннал кIива душ бия – Пирдавс ва Уммугьали. Вайннал аьпа бувнугу 15 шин хьухьунссар. Пирдавслул кIия оьрчI ия – МахIанмад (ЧукIундалавн цIасса) ва АбутIалиб (буттан цIасса). МахIанмадлул аьпа бувну 7-8 шин хьухьунссар. АбутIалиблул кIия оьрчI ур – Тельман ва Олег. Олег карунний бияврил (рукопашный бойрал) Аьрасатнал чемпион ур. ЦIана тренерну зий ур. Бяст-ччаллал муттаэтураву хIурмат бусса ур. Уммугьалил шанма къатлул хьусса, оьрчIру бусса душру бур. АбутIалиб ЧукIуннахъал къатлуву ур.
Ттун ПатIима тIимур ссугу къакIулли. Ванил кIива оьрчI бия. Ца МахIанмадбакьир тIисса. Ва ттун макIра куна кIулли. Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий ивкIуссар. Гаманайн МахIаммадтIагьир учайва. Ва ххуйну дакIний ур ттун. Ссюркъираяту яларайсса ца ка дакъая. Дакъанагу лечин, тIанкI учин, ххя­ххан гьунар бусса ия. Гьидаят тIисса кулпат бия. Вайннал кIия оьрчI ия – Загьиди ва МахIаммадаьли. Загьиди ттущал дуклай икIайссия. Ирсирай нанисса ЧукIуннахъал гуж бия ванал чурххавугу. Донбасрай шахталуву зий икIайссия. Тиккува аьпалухьхьун лавгунни. Кулпатрая цичIав къакIулли. МахIаммадаьли Щурагь икIайва. Вагу лавгунни дукIу-кIулссану аьпалухьхьун.
Муртазааьлил оьрчIаву чIанма-чIивимур Зубай бия. Аьпалухьхьун лавгунни 60-кусса шиннардий. Ванил ласнал цIа дия Щайхху. Гъазихъал Щайхху чайсса бивкIун бур. Ттун ва къакIулли. Вайннал бия ца Бани тIисса душ. Ва аьпалухьхьун лавгунни 1968 шинал.
Нину ва душ пиш куну бакъа зума къабахъайсса, шяраваллил агьулданучIа хIурмат бусса бия. Ванил бия ряхва оьрчI.
Муртазааьли ва кулпат яхъанахъисса нитти-буттал къатта бур чIивисса, кIивусса кулпат бивкIун бур хъунмасса. Ххишалдаран кIивунна дурцуну дур АбутIалиблун щаргу. Мунияту Муртазааьлил жяматрахь тавакъюв бувну бур МахIанмадлун (ЧукIундалавн) щар дуцин къатта бансса аьрщи дулара куну.
Буллуну бур шярава зунттуха къачIалачIисса, километр ххишалагу архсса ВицIхъавсса хъунин ишла дан къашайсса ххяли-чарил кIану. ЧукIундалавл цала каних бувну бур кIива мюрщисса къатта бусса пукьа, ца оьл бакьинсса ппалгу. Къатта буллалисса, бувсса чIун ттун къакIулли, нава ВицIхъав лагайсса чIумал, навагу ххирасса, ттунагу ххирасса ЧукIундалавл къатлувун чIявуну ухху-укку шайссияв. Инсаннал мискиншиву бусласисса къаттагу бия, къатлувумургу дия. Чара бакъашиврул ЧукIундалавл аьрщи чарттацIа марцI дурну хъу дурну дур. Лагма ларкьуну дур. Дугьлан ивкIун ур хIажикIа (хIажлул лачIа), нувщи. КIилчинмур зиву дуркун даралуву шайцири ахъулссаннул мурхьру бувгьуну, багъгу бувну бур.
Цува заллусса къатта хьуну махъ ЧукIундалавн щар дурцуну дур шивун. Савав ци хьуссарив къакIулли, ваналгу кIийлла дурцуну дур щарсса.
Цалчинмунийн ПатIима чайсса бивкIун бур. Ва ттун къакIулли. Вайннан Муртазааьли тIисса буттан цIасса оьрчI увну ур.
Жагьил хьуну ур. Дурцуну дур щарсса. Ванин цIагу диркIун дур ПатIима. Муртазааьли къакIулссия, ПатIима кIулли ттун. Вайннал Зугьрижат тIисса душгу бия. Ва ххуйну кIулли. БакIрал ххуйсса душ бия.
Муртазааьли ПатIима ва душгу кьабивтун шярава лавгун ур. КIура къааллалийни, ПатIима щар хьуну бур МухIадилавхъал ТIагьирдун. Цала маэшатрал кIюлашиврул вай Зугьрижатлущал Мусалан-аулданийн (цIанасса Атлан-аулданийн ) бивзун бур.
Зугьрижат гикку Аьли тIисса ккурк­личунан щар хьуну бур. Ххадижат тIисса душнил урчIва оьрчI бувну бур. (20-сса ттуршукулул дайдихьулия шихунмай, кунначIан ку бизлай, Атлан-аулданий тамансса ккурккул бур). Ттун къакIулссагу, кIулссагу. Масала, сельхозакадемиялул ректорну ивкIсса Жамбулатов МахIаммад буслай икIайва цала мархха Ккурклияр тIий. Цив­ппа Ккурклияссару тIий ур ванал арс Зайдингу (вава академиялул ректор). Хъунмасса тухум бур Ат­лан-аулданий Ссунгъурхъал. Ца уссу чIярусса шиннардий советрал председательну ия, ца дянивсса даражалул школалул директорну ия. Ва Лениннул ордендалун лайкь хьунни. Ттун кIулсса шанмайва цаймигу бур Атлан-аулданий Ккурклиясса. Бугьараминнан, жагьилминная чIявуминнан лакку маз кIулли. Шаппагу лакку мазрай гъалгъа тIий бикIару тIий бикIай. ОьрчIан къакIулли лакку маз. ЦIанагу кIивайвагу Ккурккуллал куннал куннан душ булай, оьрчIан дуцай, бивкIулий, хъатIи-хъиншиврий кунначIа кув шай.
Муртузааьли Красноярскалий мина дирхьуну ивкIун, тичча Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилийн лавгун, къуртул хьуну махъ, Ккурклив увкIун ия гъанчу, шяравалу, щарнил жямат ккаккан. 1984 ш. аьпалу­хьхьун лавгсса хавар баян бувну, ссурахъулссил Банил (Зубайл душнил) оьрчI Зайду Красноярскалийн лавгун увкIунни Муртазааьлигу увччуну.
ЧукIундалавл кIилчинмур щарссанин цIа дия ПатIимат. Ва бивкIун бур ИсялмахIаммадахъал ПатIиматлул буттал Оьмарилавл ссу. ПатIимат кIулсса цIанагу чIявусса бур Ккурклив. Вайннал бия кIива душ – Марзият, Разият. Марзият цила буттал ниттийхсса гъанчунан ЧукIнав щар хьунни. Вайннал ряхва оьрчI бур. Цуппа аьпалухьхьун лавгунни. Разият Мажидхъал Аьвдулмажидлун щар хьунни. Вайннал мяйва оьрчI бур.
Къатлул чулухсса кIира дачIу дугьайсса хъувату ларсъсса ца-кIира дачIу хIажикIалул (хIажлул лачIал) ЧукIундалавл кулпатрал оькьнишиву къадащинссия. Дакъассия тIий бикIай ва заллусса кулпатран диял хьунуксса бакIлахъру ласунсса цамур хъу-лухччи, хъюву чIалачIисса ризкьи, гьухъалдануву ятту.
ВичIуссаннал (ичIуссаннал) пикрирдал къазразан увсса ЧукIундалавл пикри хьуну бур, лувсса неххая щингу гьаз дурну цала аьрщарай гьарахъалу дарча, суву къахьурча ссахIливурагу хьунхьуви иникIма тIисса. Гай 20-кусса, 30-кусса шинну инсан заллусса халкьуннал итталун дагьлагьисса зат дума, дуллалима хIукуматрайн къаршину, халкьуннал захIмат букан ччай чIалачIисса дияхха. ЧукIундалавл мискиншиврул ялтту ххявххун гьарахъалттин аьркин дан ларсъсса тахта-тIама Гъумукун дурххуссар тIар ччуччин, гьарахъалу дурну хIукуматрал ххуллува уклай ур тIий.
Бан-битанмур бухлавгсса ЧукIундалав къалайчи, чарил усттар, уссал усттар хьуну Къарачайнавух, Нугъайнувух, Чачаннавух, Чарагаснавух уклай ивкIун ур. Кулпат ккашил хьун къабивтхьунссия, амма кьачIа нунчIулийн лавхъун бакъар. Инсаннан ччатI бакъасса чIярусса цайми задругу аьркинну дур оьрму бутан. Оьруснал учала бурхха «утопающий хватается за соломинку» тIисса, ЧукIундалав мюрщи оьрчIан ссуннат, гьайчалттугума буллан ивкIун ур. Амма шяраваллил кьатIув къауккайва. Ваниягу ЧукIундалавл жип къархьухьунссия.
Лечлай, цала лагма цува уклакисса ЧукIундалав кIура авну ур гара гьарахъалттичIан. Дурну дур цанницIун кIира. Ппив дурну неххавату гьарахъалттил кьаллучIан дияннинсса 300-400 м. лахъисса ххяли, бувккун бур нех лагайсса гьаллу. Гьаз дурну дур гьаллулувун ратIувсса неххава щин.
Ххяллуйхсса барталлул тиява щия ссурулун гьаз хьуну бия ЧукIундалавл бувгьусса ахттаракрал мурхьру. ЧукIундалавл бувсса захIматрай тамаша хъанай бикIайва ВицIхъав букIлакIисса лагма щархъал, шагьраххуллийх лава-ялавай заназисса лак ва къалак.
ЧукIундалав цувагу икIайва гьарахъун ухлай-уклай, иникIмалул ххиттул яннагу чапал хьуну. Кув чIумал гьарахъалттул хьхьичI щяивкIун нигьру кьутI дуллай икIайва. КьатIату нанисса инсан къатлучIан гъан хьувкун, кьютIилугу нигьирай дирхьуну, ивзун хъамаличунал хьхьичIун учIайва.
Нигь кьутI дуллалисса ЧукIундалав хьхьичI авцIукун, ганащал хьусса ца укунсса иш дакIнийн багьунни. ЧукIундалав гьарахъалттил нигь кьутI дуллалисса чIумал ванал ялун увкIун ур уссу АбутIалиб. АбутIалиб уссихь хъярчирайсса ласу-къасулт буллай ивкIун ур. Сси бивзсса ЧукIундалавл ванахь увкуну бур, ттувун рахIатшиву къадутлатисса аьркинбакъулт кьабувсун, къатлувун насу, нагу нигь кьутI дурну учIанна, куну. АбутIалиблул пишгу увкуну ришхантрай увкуну бур: «На гьарча, му нигь вища гьарахъалттивун ларсун, чIапулунгу гьаз дан къахьунссархха»,-куну. ЧукIундалавл увкуну бур: «АбутIалиб, гуж лахъуни мабулларда, вийнияр ттуйгу буссарча гуж», — куну. Къаккавкссар куну бур уссил. ЧукIундалавл ссихI къадуркна ивзун лавай, бакIрал ялтту ратIнил тамур зуманив дуртун дур кьутI дуллай ивкIсса нигь. АбутIалиб ия тIар, дахьа ттира ина ттун ттула уссу ушиву ккавксса, тIий, чIиви оьрчI куна ххаригу хьуну.
Хьумур бавсса цинявннахь АбутIалиблул цала буслайри. Циняв Ккурккуллан ва ЧукIуннангу, мякьлин щин хIачIан лавгминнангу ккаклай ва нигь неххал зуманивсса щаращул чулух 20-25 шинал хьхьичIгу дуссия. Ганияр махъ дакъар гикку. Цуяв буслай ия щилъяв неххавун ккуру диртунни тIий. ЧукIундалавн лайкьсса гьайкал дия га нигь. КIулши дакъашиву дурну ЧукIундалавл цIа неххал ласун дурну дур.
Ца хьусса иш цамургу. ВицIхъав бувччу хьусса алчIиял арантал ЧукIундалав мискьилла уллай бивкIун, ванал ва гайннал бияву хьуну дур. Гъумучату бувкIсса милица цIуххаву дуллай бивкIун. Ца щарсса дия тIар вайннал ссая рагьссарив, аьй щий хьуссарив ттун къакIулли, арула щяв увтун ЧукIундалав гайннал ялув щяивкIун ия тIий. ЧукIундалавл бивчуми циксса бивкIссарив къакIулли. Хьусса иш чIявусса инсантурал хьхьичI хьуну бур. Хьумур анаварну баяй.
ЧукIундалав увгьуну акъа унни чIумуцIун авхIуну ккулакнан ккалли увну. Аьрзакартурал ва вайннал чул бувгьуминнал, ва ккулакнал даражалийн уциншиврул, ванал назмурду Совет хIукуматрайн, Лениннул, Сталиннуйн политикалийн къаршисса душиву чIалачIи бунни, цаппара назмурдавусса вай ххуй буллалисса ххару, махъру вайннайн «къаршисса» бушиву чIалачIи бувну.
Ккулак акъая, амма хIукуматрайнгу, ганил бакI дургьуминнангу душманшиву дуллай ивкIун ур куну дакIнийн къабагьаншиврул щин бунугу, ЧукIундалавл назмурдал вих ухлахисса (анализ дуллалисса) статья бакъанагу, цайва гъибат бихьлахьиминнахьхьун цала дулун ан ччай бур жаваб.
Вайнна мива-тива лавсъсса ца-кIива ЧукIундалавл назмурдавасса ххару:

Дуниял дакьин дуллай, Ленин айкъаивхьурив,
Оьккими экьиличлай, ххуй-ххуйми яла бугьлай,
Диванханардал дахьулт мискин-пакьиртал бувну,
Дунияллул ахIваллу лахьхьин бара къакурив.
Мискинтал ссунтI къабувна, Советравун бавкьуну,
Пакьир кьюкьин къабувна, бачин бара къакурив?
Залимтал бухлавгукун, зулмурдив байщун бувкун,
Ттул думур ласласаву зулму къашайссаривкьай?
Ца захIматкашнал захIмат зеххияра увкуну,
Лениннул, Сталиннул кьацIливату бувкссарив?
Лениннул, Сталиннул закон укунссари тIий,
Гьарахъалтту дуцирив ккулактал байссари тIий,
МарчIачIи, канакими буржуйтал шайссари тIий,
Гьари цимурца зерххун кьаивтунна, Сталин,
Советский Союзру нурданул лахъан дурма,
Вилва циняв агьали элмулийн аьлтту бувма,
Ттул ялун бивмунилгу аьлтту укку, Сталин.
На Ленин чу лякъиви, Сталин чун учIайссар,
Ва зулму ххал бувансса хIакин къалякъинавав?

Хъунмасса мурхь бувтукун, чIаравсса чIивимунийн щуну къяртри гъагъан дурну хъархъари байссар. Гай оьлуркъусса 20-30-кусса шиннардий ЧукIундалав кунмами мяйжаннугу хIукуматрайн къарши буклакиминнащал архIал бацIан бувну, бат бувсса кIанттурду чIявусса хьуссар. Ккурккуллаву цIанагу дур ЧукIундалав кIия жула шяравучунал аьрзри буллайри лавкьусса тIисса дакIдацIаву. Аьрзакартал райондалул хъуниминначIан чичлай бивкIун бур, ай ЧцукIундалав заллусса кIира гьарахъалу дур, мискинтурал ккашин дукаймур цала сувун нани дуллалисса; тти уртакьну зузисса захIматкашначIан кIура къаавна, цахава цува зий хIалтIилухун занай, хъус кьюркьуну ларсун ххирану дахлай, мискиннал оь хIачIлай ур, ссуннатру буллай, гьайчалтту буллай бусурман магьарду бихьлай, халкь чантI учин битлай акъар; халкь талихIрайн бувцуну нанисса цIусса хIукуматрайн ва дишингу, дачин дангу бакIрайн лавсъсса хIукуматрал ва партиялул хъуниминнайн къаршисса назмурду чичлай, цIусса оьрмулийнсса халкьуннал вихшала кьукьин дуллай ур тIий.