Оьрмулул ххуллу-ххуттай

laks_27МахIаммадлул арс Аьли­ев МахIаммадхIажи увну ур 1933 шинал Карашрал шяраву. Зувилку шиннардий бувсса хъинну чIявусса цайми-цайминнал кунна, ваналмур оьрчIшивугу тIайладарцIуну дур дяъвилул чIумул тай захIмат-жапами шиннардийн. Ми шиннугу, миннул хъиривсса цайми-цайми чIуннугу лайкьсса даражалий дурхIуну, захIмат ххирасса ушивруцIун, дуккаврил чулухагу иялну итххявхсса зунттал оьрчI сивсуну ва ччяни цала ччаннай цува авцIуну ур. Дахьа балугъравун увхсса оьрчI дихьлай ивкIун ур дарс – оьрмулул сайки цащалва архIалсса учениктурахь.
Гъумук хьхьичIунсса кьи­­­матирттай педучилище къуртал бувну махъ, МахIаммадхIажинал цалва щалва оьрму хас бувну бур педагогнал пишалун. Дихьлай ивкIун ур дарс личIи-личIисса школардай, личIи-личIисса кIанттурдай, личIи-личIисса миллатирттал дянив, хIа­тта дихьлай ивкIун ур дарс дуснакьрал колониялийгума. Амма цавагу кIанттай ванал цIа хIурматрай ва бусраврай дакъа зумухгу къаласай.
Му бусравсса биографиялуву хъиннува ххаллилсса затну ци хъанай бур учирча, ванияр 22 шинал хьхьичI, яни та яла ххивуну, лирну нанисса 1991-ку шинал, цалва шагьрулийсса дузалсса оьрмугу кьабивтун, МахIаммадхIажи ивзссар буттал шяравун. Игу-ивзун, кIиккусса сайки бухлавгун бивкIсса школагу уттабуккан бувну, зун ивкIссар кIикку цувагу – цал директорну, яла, пенсиялийн увккун махъ, учительну. Дихьлай уссар дарс хIакьинусса кьинигу.
Изаву – му ца. Мунищала архIал, цала ряхагу арсгу (мигу, цува куна, хъинну захIмат ххирасса) лагма лаган бувну, МахIаммадхIажинал цала буттал шяраву (цалла буттал къатри диркIсса кIанттай), цIуницIакул дурссар цIусса къатри – кIа дяшяраву. Гьай-гьай, МахIаммадхIажинал талихIну хьухьунссар ми гьарцагу иширттаву ва дахханашивурттаву цацIунма мудангу бавкьусса, къатта-къушлил ттарцIну бавцIусса кулпат ПатIиматгу бушиву, шяраваллил кIанттайсса оьрму оьтту-ттурчIавува бусса, кIулсса, дахIалай чинну нанигу бувсса.
МахIаммадлул арс Мусилахъал ХIажинан (жул жямат­рал дянив ванайн укунни учайсса) гьашину там хъанахъиссар оьрмулул 80 шин. Щалвагу жяматрал цIанияту барча тIий буру ХIажинахь му хъуннасса юбилей!
Шиккува ххи къабувну кьабитан къахъанахъисса зат бур ца цамургу: жул Карашрал школалунгу гьашину хъана­хъиссар мира 80 шин, хIатта тIайла бацIлай бур цуппа барзгума – ХIажи увну ур июньдалий, школагу тIивтIуну бур мува зуруй.
Яларай ришлай буру жулва тавакъюрайн бувну Ма­хIаммадхIажинал чирчусса, цалва бувтсса оьрмулул цаппара бутIри хьхьичI бацIан буллалисса дакIнийн бичавуртту.
Хъиривсса «Илчилул» цания ца номерданий рищунну Карашрал школалул тарихран хас дурну ваналла чирчусса макьалагу.
ВаницIунма бавхIуну, дан ччай ура жяматрайнсса ца укунсса лаизавугу. Карашрал школалий миксса шиннардил мутталий дуклай, дарс дихьлай, директоршиву дуллай бивкIсса инсантурал ичIура, альбомирттаву, микку-тикку яхьуну дикIантIиссар личIи-личIисса чIуннардил суратру – дуклаки оьрчIалсса, учительтуралсса – личIи-личIиссагу, цачIуссагу. Тавакъюри, тIайла дара редакциялийн, жула лакку кказитрай рищуншиврул. Жу ми сагъну-саламатну махъуннай зана ританну.
Руслан Башаев

На увну ура 1933-сса шинал Карашрал шяраву, жяматрал дянив бусравшиву ххисса къушлий. Ттул ппу бюхттул­сса чурххал заллу, ас-намусрал увччусса, мюхтажманал чIарав ацIайсса, хъинну чумартсса инсан ия.
Жул къушлий 250 яттил хIайван, 5 чу, 7 ниц бия. Миксса ницай гъайучайсса хъуругу диркIун дия. Ттул буттал ппу Аьлил шамийла ахьтта хIажлив лавгсса инсан ивкIун ур. Мунащал миху-тихунай аьрххилий чIивиния шинайва ттул ппугу лагайсса ивкIун ур. Мунияту буттан оьрус маз кIула, сайки цанма оьруснануксса.
Ца чIумал бутта ва арс пургъундалий най бивкIун бур. Ахттайн чIумал дучригу бигьалаган бацIан бувну, чакгу бувну, аглан хьусса кIанттай буттал куну бур:
— МахIаммад, ласи ччатI, кьацI учиннуча, — куну.
— Мяммай, ччатI бакъар, — куну бур арснал. — На бувку­ссия.
— Туну, тамур ласи. КIива буссияхха.
— Бакъар.
— Ци бакъар? Ци буври?
— Тагу бувкуссия на.
— Машаллагь, ттул арс, машаллагь! – чайва тIар ттул тта­ттал.
Муния махъ ххуржинттаву, аьрххи-ххуллий уккайни, ххюва-ряхва ччатI чан къабайва тIар.
Колхозру дурукун, ттул буттал хъус-хъиншиврунгу хьуну бур та чIумал чивчуну бивкIмур: ятти-гъаттарацIа, хъу-лухччинуцIа хьуну бур, буллай ивкIсса маша лавгун ур. Гьай-гьай, буттангу бигьану бакъахьунссия.
Цаппара лак миннавух (чIявуми караши) цачIун хьуну, Нугъайннал райондалийсса МахIмуд-Мектабрай дурну дур колхоз. Му колхозрал председательну увчIуну ур Аьвдулхаликьов Гьидалти (хIакьину Лакрал райондалий чIявуссаннан кIулсса Аьвдулхаликьов Жамалуттиннул ппу). Мунал заместительну зий ивкIссар ттул ппу. Гьидалтин дурккун диркIссар Лениннул орден – колхозраву хьун дурсса ххаллил­сса хьхьичIуннайшивурттахлу. Амма та чIумал репрессиярттал мугьалттухьхьун иривссар мугу, цичIав тахсиргу бакъа бунува. Чивчуну бивкIун бур аьрза ттул буттаятугу. ГьунчIукьатIрал шяраватусса цала дус, танийсса райкомрал секретарь Штанчаев ЮсупхIажинал маслихIатрайн бувну, мугьлат бакъа ливхъун Черкутек шагьрулийн, гикку къалайчишиву дуллай ивкIссар. Тичча зана хьуну махъ ппу лавг­ссар Карашрал къутандалийн председательнал заместительну зун. Тай шиннардий Карашрал даэлий дурссар жяматран мюнпатирансса ххуй-ххуйсса давурттив: дучрайсса гьарахъалу, складру, Лаккуя давурттайн бувкIми бацIавансса общежитияртту – хъаннин ва арамтуннан личIисса, контора, гиккува яхъанансса хъуни бакъасса къат­ри. Та чIумал Татаюртлив зий ивкIсса цана кIулсса Жансаид тIисса директорнайхчIин бу­ттал дучIан дурну 4 «фурдзон», ливссуну бивкIун бур хъунмасса авлахъ. Амма, ми давурттай зий унува, гъарал-дякъивух аьвкъуну, гужну къашавай хьуну, ттул ппу оьрмулул дурагу 53 шинаву лавгссар аьпалухьхьун.
Ттул нину тIурча, урчIа-урчIа уссугу ивкIуну, буттал къатта бухлавгун, цурдалу лирчIун диркIун дур. Ниттил бутта (ттун цIасса) хIажливгу лавгсса, машлухунгу агьсса инсан ивкIун ур. ХIасил, ххуйсса къушлил заллу ивкIун ур. Цалва ца бакъа бакъасса душнин хъинну багьлул ххирасса пюрунчIул ларсун учIайсса ивкIун ур кьатIату. Ми пюрунчIуллаясса цаппара, ттун кIулнугу, яхьуну дикIайва жунний. Масала, миннувасса ца кIялакIичIулух та чIумалсса арцул (1961 ш.) 500 къуруш дуллай бия. Мигу, ссугу бивкIуну, хIакьинусса кьининийн, тири-хъири хьуну, царагу лирчIун дусса ххай акъара.
На дуклан Карашрал школалийн лавгссияв 1940-ку шинал. Жул классраву бия 30 оьрчI ва душ. Миннаягу 1946-47-ку шиннардийн бияннин, яни 7-мур классравусса чIумал, ца на акъа ливчIун акъаяв. Бия цайми ацIа – миннаягу шамуннаща бакъа школа къуртал бан къавхьуна: Къаллаев Аьппас (1930 ш.) – гужсса математик; Юсупов Юсуп (1928 ш.); нагу. Юсупгу, нагу дуклан бувхссияв Гъумучиял педучилищалувун. Кьамул уллалисса 60-луннал кIанттайн 250-нния ливчусса аьрзарду бия. Жу кIиягу кьамул бувминнавух хьунав.
Педучилищалуву биялсса луттирду бия, амма жун миннуя мюнпат ласун къакIула. Карашав щаллусса классраву бувагу 2-3 лу бакъа къабикIайва.
Педучилищалуву мукьвардай ккалаккинан стипендия булайва. Цалчинмур дачIи шин къуртал хъанахъийни, ттун сурат дишаврил дарсиран (рисованиялун) багьлай бия «3». Сурат дан гьунаргу ттул бакъая. Амма цукун-дунугу дансса альбом ча бикIави, тетрадьвагу къабирияйва. Жагьилсса оьрус оьрчI ия жухь му дарс дихьлай. На мунахь миннат буссия «4» биша, стипендия лавсукун, циняв суратру данна куну. Лавгун базаллувунгу, лавсун тет­радьгу, 6 оьрчIи кьалан бусса къуршигу, каникуллал ацIвагу гьантлий дував циняв суратру. УвкIунна – «3» бивхьуну лявкъунни. Дустурахь учав «стипендия бакъа ттуща дуклан къахьунтIиссар, шавайн гьан багьанссар» куну. Ахттая махъ бувкIунни, «вин стипендия бур» тIий. Мичча лавгра завучначIан. Завучну ия Шахьуватусса Сагидов АьвдурахIим Гилатович, майор. Байран кьинирдай мунал китель орденнал ва медаллал дурцIуну дикIайва. КIанал увкунни: «КарашириоьрчI, ва учительнал «3» бивхьунугу, жу вин стипендия булун хIукму барду, гайми циняв «4» ва «5» буну тIий. Циняв муаьллимтуралгу вияту цIарду дуллай бия», — куну.
Ттунна 11 шин хьуния шинай ттун дакIний бакъар, я каникуллай, я бигьалагай кьинирдай тIий, шава щяивкIун ивкIсса. Масала, ттула кьинирдавасса ца кьини шайва укунсса. Ттул нину гьан дурну дия ЧIаяхьхьун колхозрал ччарду дуллан. ЧIаящи (1944 шинал ЦIуссалаккуйн дизан дурсса шяравалуя та) дуссар Лакрал ва Ахъушиял аьрщарал дазуцIух. На гьарца кьини танин кумаг бангу лавгун (15 км. манзилданий), цIан ларкьуну махъ шавай увкIун, оьлин нахьгу дирчуну, хIачIангу бувну, кIюрххицIунай, тIартIсса уссаву, махъунай тиккуна лагайссияв. Мукун ацIвагу гьантлий. КIинттул, интту пара бичин, ссуттил ххулув-ша духхин, гъинттул хIухчалтран кумаг бан зунттавун заназисса акъацIайссияв.
1949-ку шинал колхозрал председатель Абакаров МахIаммадлул ттухь увкунни: «Ницай аьравалттий иникIма-цIу лавсун Гуржиял дазуй­сса ЧIарадиял райондалийсса Гъубургъа тIисса зунттуйн занази», — куну. Лавгра шамийла: тихунмайгу шихунмайгу 9-10 гьантта шайва. Хьхьувай, гьан­тта авцIуний, ххункI бичайссия бачIвасса. Хъиривмур шинал (1950 ш.) мура аьравалттий занан ивкIра Ххюлусмав, ятти­къушаяту дуркIсса нис кIичча ххилай. Ларсун диян дайссия Карашрал гаражрайн. КIиха бувкIсса каршив ца базилух 20-25 шайва. Ца кьини даххан гьан увунна ЦIахъарав шамийлла аьравалттий Ххюлусмату ларсун бувкIсса нис. Председательнал нис вайксса дуссар-дакъассаргу къаувкунни, щилчIав дурцунугу дакъая. Кьаивтунна на нис дахлай. Ттух урувгсса акъая, нис даххав, дарххуссаксса арцугу диян дав. На студент, ца къурушрах тIиссакссагу ялугьлагьисса. Амма ттул бакIравун къуруш-за ларитавияв тIисса пикривагу къабувххуна. На пикри буллайна икIайссияв, ттуйнна таксса вихшала цукун дирхьунавав тIий. Ттунма бувчIуссаксса, председатель ухьунссия тIий ура мадарасса психолог: танан чIалай бухьунссия на щил арс уссарив, тукунсса буттал арс цурк байсса икIан къабюхъайшиву.
ДуркIунни 1950-ку шин. Та чIумалсса Дагъусттаннал «паччахI» Данияловлул лак чIявусса бур дурккусса куну, Гъумуксса педучилищагу лавкьуну, буллуссар Гъунив. Шамилчинмур курс бувккусса жун багьссар Щурагьун гьан. ДуркIунни практикалий нара хьхьичIра-хьхьичIсса дарс дишин багьлагьисса чIун. Дишин багьлай бия «Осел и муравей» тIисса дарс. Ттущал дуклай уссия Читтуратусса Камалов ХIасан. Ганал сурат ххуйну дишайсса дуну, дарсирацIунсса сурат на ганахь дишин дурссия. Мунихлу ганал ттуяту тIалав бувна «Казбекрал» пачкалухсса багьа. Дихьлай ура дарс. Дязанаву, му пачка дакIнийн багьну, ларчIунни хъяхъаву, дугьан къашай. Дарс къуртал хьуну махъ мунил разбор дуллалисса Читтуратусса Казимбек тIисса завучнал кунни: «Дарс дишаву за бакъая (ххуйссагу ци дикIанссия), амма га дарсирал дянивусса хъяхъаву цивансса хъяхъавуя?» — куну. Ттущагу къархьуна балжисса жаваб дулун. Ттуятува мяйжаннугу учитель хьунавав тIий, щаккирай икIайссияв. Щурагь жу чичин бунну оьрус мазрал диктант, математикалул контрольный даву. Чирчуну махъ 55 инсаннава 36-ннахь зуща 4-мур курсираву дуклан хьун най бур увкунни. Гайминнан багьуна 3-мур курсиравун гьан ягу ду­ккаву кьаритан. Стипендия бакъа дуклансса ахIвал бусса хъинну чансса бивкIссар.
Педучилище къуртал байни, госэкзаменнайн Анжилия комиссия бувкIун бия, пединститутрава (цIанасса ДГУ). Гайннал цаппарасса (миннавух нагу) кьамул бувну бия математикалул факультетрай заочнайну дуклан. Амма ЦIуриблия Анжилийн занан, лавгунгу гикку гьантта икIансса кIану бакъашиврийн бувну, 1955-ку шинал диплом махъунмай буллуна.
ТIайла увккунав ЧIарадиял райондалийн – математикалул ва физикалул дарс дихьлан.
1952-ку шинал военкомнал ттуйн оьвкуну, «шанна шин солдатнунияр, на ина аьрали училищалувун гьан анна» куна. Нагу гассят рязи хьуссияв. «Насу зулва советрая справка ларсун ухьхьу «о социальном происхождении», -увкунни. УвкIун та чIумалсса жула шяраваллил советрал председательначIан, бусав ттулва мурад. Чирчунни кутIану, дуллунни. Урувгра – чивчуну бур чагъарданий тIайланма «сын кулака» тIий. Миннатру буллан ивкIра, мачичара мукун тIий. Агь, вил къаттай, цукунчIав мютIи ан къавхьунни. Ци бавияв, лавгра ларсун га справка. Военком ттух уругай, справкалух уругай.
— Яр, ва щил чирчур?
— Жул советрал председательнал чирчунни…
— Мы и без этой бумажки можем обойтись, — куну ххябувккун, экьиливчуна ганал га чагъар.
Шанна шинай, на щар­сса дуциннинцIа та адаминал (бикIайсса бия хъинссагу инсантал) на армиялийн къаувцунав. Армиялийгу на ца шинни дурагу дурсса. Ттунма тикку хьумур чичларча, цучIав вих къахьунтIиссар.
На личIи-личIисса миллатирттал дянив зий ивкIра, хъунмурчIин хъинсса, ххуйсса, бавкьусса халкь бакIрайн багьайва. На чIярусса шиннардий зий ивкIссара школалул завучну, директорну. Нава хьхьичIра-хьхьичIсса дарсру дихьлан лавг­сса чIумал, 7-мур классраву дуклакисса ххюцIала оьрчIавату зувиллий ххюя ия оьрмулул ттущалсса, ягу ттуяр хъунасса. Дахьа ххал хьусса ппурттуву гай бивкIун бия, нагу, цивппа куна, дуклан увкIсса оьрчI ххай. Махъ хьунабавкьукун, цIухлан бикIайва, таксса чIавану унува (18 шин) институт цукун був­ккуссия, тIий. На педучилище бакъа къабувккуссар кувкун, вих къашайва. На чIярусса дарс дихьлай ивкIссара колониялийгу (дуснакьравусса школалий). Зура хIисав дара, ци-ци журалул агьлу къабикIай дуснакьраву! Цаягу оьрчIал ттухьхьун ма­хъунмай яхъасса махъ къаувку­ссар. Ччарча вих хьира, ччарча машари.
ТIайлассар, ттул даврин кьи­матгу бишайва, дуллуссар чIярусса грамотартту, дуллуссар арцуйнусса бахшиш. Та чIумал арцуйнусса бахшиш учительнан къадулайсса диркIссар.
Мукун, ттулва пишалий саргъунну-саламатну ацIрахъул шиннардий личIи-личIисса кIанттурдай зийгу ивкIун, ахиргу, 1991-кусса шинал, шагьрулийсса ххуй-хъиншивугу кьадиртун, ивзра ттула буттал шяравун – Карашав. ХIакьинусса кьинигу изаврия цукунчIав пашманну акъара. Цаймигу хIала бувххун, тIитIарду Карашав школа. Зий ивкIра навагу кIанил директорну, пенсиялийн укканнин. Муния махъ, директоршивугу ттуяра жагьилманайн тапшур дурну, зун ивкIра учительну. ХIакьину 20 шинни буттал шяравусса школалий дарс дихьлай. Ттун дуллунни «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель» тIисса хьхьичIунсса цIагу. Амма ми гьарца затраяр нава рязину ура ттунна ххирасса буттал миналийн зана икIансса кьисмат ттунма нясив баврий, каши шаврий. Цан бакъарча ттула арсурвавран, арснал арсурваврал (чIявуми жула шяраву жулва школалийн нава бувцуну, дуклайгу буссия, цIанагу буссар) на тачIав хъамакъаританну кIул дав цалва ппухълуннал мина-гьану, гьаврду чув дуссарив, цукунсса бикIан аьркинссарив миннул кьадру.
ТтучIава дуклай бивкIсса арамтал хьунабавкьуну, тIун бикIай: «Жу хъинну вил хIурмат байссия. Амма вияту хъуннасса нигьгу дикIайва, рикъащурчагу, айкъаизарчагу, ина аьй къаданмур буллай бикIайссияв», — тIий. Дуснакьраву дуклай бивкIминнаяссагу хьунабакьай.
— Вот пропуск, я больше не краду, работаю, — учай, пиш-пишгу тIий, ца-цаннал.
Ттул оьрму учительну зий лавгунни. Бюхъай хIакьину учительнал пиша аьркинссаксса сийлий, кьадрулий къабикIан. Амма кIулну бикIан аьркин­ссар цила бикIайкунсса ххуллу-ххуттай ва даражалий му даву дуллан ччи-ччиманаща къашайшиву. Му даврин ххишала дакъа хъуннасса ссавургу, кIулшивугу, мяърипатгу аьркинссар. Арцух дипломру лавсминная на гъалгъа тIий акъара.
Ттулва оьрмулул лахъишиврий на хьунаавкьуссара хъунисса чинну дусса инсантуращал, хъуни къуллугъчитуращал, личIи-личIисса пишакартуращал. Амма духIиндарал, мяърипатрал, инсаншиврул, цIимилул чулуха учительтал кунмасса чIявусса бакъассар.
Ахирданий кIицI банна ца аьжа­ивсса ишгу: Карашрал школа бувну бур 1933-ку шинал июнь зуруй. Нагу увну ура мура 1933-кусса шинал мува июнь зуруй. Микку цичIав махIаттал хьунсса бакъахьунссарча, амма ттунна ца цукунссаривсса лишанну чIалан дикIай.
МахIаммадхIажи Аьлиев, ДР-лул лайкь хьусса учитель, ш. Караши