«Дагъусттанлувнал конституция» тIисса луттирава

ostto_3«Эпоха» тIисса луттирду бищай идаралул итабавкьуну, уттигъанну бувккунни дунияллийн «Конституция дагестанца» тIисса исвагьисса чIивисса жуж.
Му луттирал авторну ур Аьрасатнал Федерациялул Конституцион судрал член, юрист элмурдал доктор, профессор, Аьвдуллагьлул арс ХIадис ХIажиев.
ПаччахIлугърал яла хъунмур судрал членну хъанахъисса инсаннал цIа зумух ласайхту, луттирал цIагу «Дагъусттанчунал конституция» тIисса душиву бавукун, най бунува бакIравун бухлахимургу бахIин багьлай бухьунссар судрал ва конституциялул иширттацIун, цивппагу, хъунмурчIин, бизаршиврул порциярдал бувцIусса. Амма иш бусса цамунивур. ПаччахIлугърал конституциялия шикку куну бакъар цавагу махъ.
Ва лу авторнал щалва хас бувну бур дунияллий инсаннал дакIнил ва аькьлулул дя загьир хьуния шиннай салкьи хъанай диркIсса, дайдихьу дусса, дайлитIу дакъасса, философиялул аралугъран, чIявуссаннал дянивату язи увгьуну, гайва чIявуссаннайн цану Заннал тIайла айсса, цахь хъинну хъунисса ихтиярдугу, кашигу дусса категориялул ва качествалул инсаннан – цумацагу хъунасса шаэрнан, аькьлукарнан, пророкнан. Амма цала пикрирдал гьанулун авторнал лавсун ур аьщуйн щусса ца шаэр. Гьай-гьай, жула Расул ХIамзатов. МахIатталсса иш хьунссиякьай, мунан кIанттай цама лявкъуссания. Цана ххишала акъа ххирасса шаэрнал цIаницIун автор сивсуну ишла буллай ур «гений», «пророк» тIисса, укунма бавнугума ццах учинсса махъру. Му авторнал ихтиярди. Ми нахIакь дансса бакъашиву мяйжан буллалисса нижатрай чивчусса бур цуппа щалва лугу.
Автор хаснура хъуннасса чIурчIав дуллай ур шаэрнал махъсса, яни ивчIан хьхьичIсса, ххюра шинал мутталий чичлай, тIий, дуллай ивкIмуний ва хIарачатгу буллай ур буккулт мукIру бан му чIумул манзилданий Расуллул лавсъсса гьарцагу ша, чивчусса гьарцагу хха бавхIусса бушиврий аманатрацIун, цуппагу так ца цалва агьлу-авладрайн буллалисса бакъача, щалвагу Дагъусттаннал агьалинайн. «Конституция горца» тIисса трактатгу миккунма нанисса асарди тIий ур луттирал автор.
Так ца юрист элмулул чулуха акъассагу, цайми-цайми личIи-личIисса арардавугу цува итххявхсса, чантI увкусса, гьунар ххисса инсан ушиву ХIадис ХIажиевлул ттинингу чIалачIи бунни цимилвагу, — ччарча экономикалуву, ччарча политикалуву, ччарча тарихраву. Вана утти – литературалувугу, философиялувугу, этнокультуралувугу.
Ва луттиравасса цаппара бутIри лакку мазрайн таржума бувну, жун ччан бивкIунни бищун жула «Илчи» кказитрайгу, увагу «къарядовойсса» лаккучунал пикрирду лакрал агьалиначIан бювхъуссаксса гъан баншиврул.
ВаницIунма баянгу буллай буру август зурул 27-нний 2013-кусса шинал ХIадислун хьушиву оьрмулул 60 шин. Му язисса юбилейгу барча дуллай, чIа тIий буру жула Дагъусттаннал бусравсса арснан чIярусса цIуллусса шинну, цIу-цIусса тIайлабацIуртту, хар-хавар бакъасса, амма гьунар бусса луттирду, асарду, пикрирду.
ХIадис тIисса мубараксса мукъул ххуйшивугу, вилламур ххаллилшивугу даркьуну личIаннав мудангу цанницIун ца. Бавкьуну личIаннав щалва Дагъусттангу вицIун, инагу ДагъусттаннацIун!
Руслан Башаев

Лаглай дур шинну Расул ХIамзатов жула дяниву акъа. Му цIаницIун аьркин хъанайвагу бакъар чIявусса эпитетру – гьунар бусса, хъунасса, цIанихсса, бюх­ттулсса ва мукунма цаймигу. Гьа хъанай бур, так, Расул куну учирча. ГацIана хьхьичI ацIлай ур «Кьурукьирттал» автор.
Ларгунни 10 шин Расуллул чанипарсса, ххал хьума ясир уллалисса пиш жунма ххал къахъанай. Гьай-гьай, жува махIрумну личIан бувунну мунал бивкIулул. Амма оьрму ца кIанттай бавцIуну къаличIай. Чув-ухьурчагу, дагъусттаннал инсантуращал хьунаавкьутари, чIивисса, хъунсса щябикIаврий, сайки тачIав къаличIай Расул хIаласса циниягу ца зат дакIнийн къабувтун.
Ттунма хьусса хъунмасса тIайлабалуцIун ккалли бара Расул ХIамзатовлул оьрмулул махъсса шиннардий ттунма мунащал цимилагу хьунаакьинсса кьадар нясив баву. Амма, цуксса хIайпнугу, ми хьунабакьавурттавасса чIяруми хьунни Расул уттуивхьуну ивкIсса азарханардай, хъунмурчIин «Воробьевы горы» тIисса кIанттайсса Диагностикалул центрданий. Гьай-гьай, ттущал тачIавгу къабикIайссия диктофон. Нарив, оьрмулул ттунма генийнащал хьунаакьинсса каши нясив дуршиву чIалай, гьарца хьунаавкьутари, хIарачат байссия Расуллул кумунивасса яла яргми калимартту чичин, чагъарданийн ласун.
Расуллул пикрирдаву мудангу бия Дагъусттан, му пикрилий ия хIакьинусса Дагъусттаннай хъана­хъимунил, духми социал кьануннугу тиннай къуч дуллай, ялун бивгьуну нанисса цIуминнул, амма ми цIуми кувни я хайр бусса, я рационалсса, я инсантуран дурусъсса къаляхълахъаврил. Мукунсса масъаларттал хIакъираву буруккин буллалисса инсан цайминнаяр лавайну авцIусса инсанни, му расуллул (пророкнал) миссия цайнма лавсъсса инсанни. Философну, аькьилну хьусса шаэр мудангу ххал дигьлан икIайссар оьрмулул цIусса дурусшивуртту, ххал дигьлан икIайссар халкьуннал занакьулушиндарал стереотипру ва ляхълангу дикIайссар мунан миннуву хъинну чIярусса заралсса затру. Цири бантIисса? Цири бан бюхъайсса? Шаэрнан бувчIлай бур Дагъусттаннал агьалинал багьу-бизулуву хъанай бушиву цуппа оьрмува баххана буллалисса объективсса процессру. Яла хъунмур биялагу, ихтияргу ларсун дур цихьхьунна цува заллусса хъуслил («частная собственностьрал»). Му сававну махъуннай экьилирчусса кунна личIлай дур ас-намусрал кьанунну, аьмну щалла культура. Цивух Дагъусттангу гьурттуну, аьрасатнал обществалуву ялу-ялун гужлан хъанан диркIун дур аваданшиврул культ. ХIасул хьуну бур авадансса инсантал, авадансса, амма ххира хьун, ххуй бизан цукунчIав къабюхъайсса, цанбакъарча ми цанма цивппагума ххирасса бакъану тIий.
Мукунсса инсантал Заннал буцайсса бур танмихIрайн, му танмихIнугу шайссар тIар инсан ахIмакьсса мурадирттайн иман дирхьуну уккаву, заназаву. Хъус цачIун дуллалаву, так ми цачIун даврил цIаний – мури оьрмулул дяйркьусса кьасттирдавасса ца.
Мукунссагу, цайми-цаймигу да­хханашивурттал паракьатну ритлай дакъар шаэрнал дакI, миннухун акьин бюхълай бакъар аькьилнаща.
Зунттал халкьуннал аьдатру – жяматрал дянив яхъанахъаврил кьяйдарду – хIасул хъанай диркIссар ттуршрахъул шиннардий. Амма лап дирину баххана хьуну нанисса оьрмулул миннуйн биян буллали­сса шавщи бур байщун бан хъинну захIматсса, мунийн къаршину дацIан бюхълай бакъар чIяруми аьда­тирттаща. Мунийн бувну, тIий ур Расул аьркинссар сакин дан ттизаманнул Дагъусттанлувтурансса яла агьамми социал нормардал, кьануннал сияхI. МуницIунма хъамабитан къабучIиссар жулва дагъусттанлувтал хIакьину, так ца Дагъусттаннал зунттаву ва шагьрурдай бакъассагу, яхъанай бушиву щалва Аьрасатнал билаятрайгу, дазул кьатIувгу. Цуксса архну цува ухьурчагу, дагъусттанчу личIан аьркинссар дагъусттанчуну. Ссалли ва цукунни ми цачIун бан аьркинсса? Мукун хIасулгу хьунни дакIний Зунттал конституция сакин бансса пикри. Нара чирчусса Расул ХIамзатовлул афоризмарду, хъярчру, калимартту ккалли дан бучIиссар ваца нара цачIун дан кьаст лархIусса дагъусттанлувтурансса ца яла аьркинми, агьамми кьануннан, яни ас-намусрал чIири-хъунсса кодексран.
Расул ХIамзатовлул афоризмардан, юморданун ва аькьилсса мукъурттин хас буллай чивчусса ва луттираву на дакIнийн утан ччай ура Москавлив яхъанахъи­сса, Москавливсса Дагъусттаннал Культуралул центрданул сиптачитуравасса ца, ххаллилсса хIакин, Аьбдулхабиров МахIаммад. ХIакьину хъинну чIявусса аваданлувтурал, лагмара бюхттулсса чапардугу дацIан дурну, чанна лахъан дурну дур цалла хIаятру, кьатIувсса кучардуми, тIурча, буссар цIаннавун бахьлавгун. Агарда Аьбдулхабиров МахIаммадлун дуварча къатри, къатрацIухсса ттурцIайн лархъсса фонарь ванал дуруган дантIиссия, чара бакъа, кьатIув, цува цIаннай личIан най ухьурчагу. Вана укунсса инсантурая хъина буллан министртал, депутатътал, мэртал. Укунмирив, тIурча, тачIавгу кIункIу тIун къабикIай хъунисса къуллугъир­ттайн, хIатта мукунсса кIанттул ми ламусравунгума бичлан бикIай. Къудуршиву – му ххуйшиву да­къар. Мукунсса минная чIявуну шай хIакинтал, журналистътал, учительтал. Мукунми, цуксса чанну чIалай бунугу, хъинну къачанссар.
ТIисса цира, ва луттирал идеягу ттухь кIицI бувсса инсанну хьуссар цува Аьбдулхабиров МахIаммад: Расул – му я хъярчъчи, я юморист акъар – му поэзиялийхчIинсса пророкри (расулли).
Цар ми пророктал – буссарив ми хIакьину? Миннал чIун ччянира чIарах дурккун ларгссарив? Ттул дус Рафаэл Папаяннул, аькьлу ххисса армани инсаннал, чивчуну бур: «КъабикIайссар чIалъаьрдал пророктал («дворцовых пророков») куну. Дунияллийх яла цIа дуркми пророкталну Заннал измулийну хъанай бур (мива ми аькьилталгу, философталгу) Муса (Моисей), Ися (Иисус) ва МухIаммад. Миннал лавсун бувкIссар инсантуран Заннаясса хIакьикьат, маслихIат, инсан бакIрай ацIансса, нигьачIавурттая ва тамахIкаршиндарая урувччуну икIансса баян бавуртту. ЧIявуссаннан, хаснува хъунисса ихтиярдал заллухъруннан, баян къатIааьнсса бунугу, ссаячIав хIучIгу къакуну, миннал ми биян бувссар, баян бувссар мухлукьатран. ХIатта ца инсаннахь гъалгъа тIий ухьурчагума, пророкнал буллали­сса ихтилат тIайла бувссар щалагу умматрайн.
Пророктал бат къашайссар. ХIакьину миннал функция цайнма лавсун буссар бюхттулсса чичулт, шаэртал, режиссертал, журналистътал, жяматрал дянивсса ишрукка­ккулт. Пророктал – ми «инжилданул интеллигенцияр». Пророкну ацIан бюхъайссар хIатта судиягума, цурда паччахIлугърах бурувгун. Заннал цала расул тIайла увсса халкь ласайссар цала мюхчаншиврийн.
Ца ххуллух, цала кулпат Па­тIимат бивкIуну махъсса кьинирдай, цирив ца иширай Москавлийн увкIсса Расул цана ккавксса куц бувсуна ттухь Аьбдулхабировлул. Ия тIива, Хемингуэйлухагу лавхьхьуну, чIирттараву, хъинну пашманну, дакI дакъа.
— Нину-ппу ливтIунни, уссурвал аьрай харж хьунни, бакъассар утти ПатIиматгу. На мяйжаннугу ятин хьунна. Оьрму – му бур лавгмунил ва абадшиврул дянивсса кутIасса бутIа, – куна тIива Расуллул. Яла ххигу бувна тIива:
— Ухьхьу, агарда ттул пашманшиву винна кIу дизлан най дакъахьурча, — куну.
«Ттул дакIний лирчIунни щала кIяла хьусса, пашмансса, амма ттигу оьрмулул гъагъан къаувсса гигантнал та сурат», – куна яла Аьбдулхабировлул.
Мукунма хIакьсса махъру увкуна Аьбдулхабировлул цайнма хъунма­сса асар биян буллалисса Расуллул творчествалул хIакъиравугу: «Мунал поэзия щавшсса бур аькьилнал мукъур­ттия ва юмордания», — куну. Ччаву ва аькьилшиву – му философия душиврийн мукIру хьуну дур дуниял хъинну ччянира, мунийн бувну Расуллул шеърирду ва прозагу – му философиялуцIун дархIусса юморди, аькьилсса калимарттур. Хаснува му зат мяйжан буллай буссар шаэрнал махъсса ххюра шинал мутталий чивчусса шеърирдал ва прозалул.
Ми шиннардий Расул пикри буллайна ивкIссар цалва бан ччи­сса аманатрал. Мугу, гара кьатIалу чанна лахъан дуллали­сса чирахъраха лавхьхьуну, так ца цала агьлу-авладран бакъача, шаэр аманат кьабитан ччай ивкIссар щалагу Дагъусттаннал кулпатран.
Расуллуя тачIавгу батIулну къабивкIссар Дагъусттан ва шаэр хъинну къювуну пикри буллай ивкIссар, ялун нанисса бивкIулул лавсун махъгу личIанавав цува цинявппагу дагъусттанлувтуращал тIий. Мукунни лявхъусса «Гьайкал» тIисса шеъригу, «Зунтталчунал конституция» тIисса хъунба­къасса лугу.
Шаэрнал сакин дурсса зун­тталчунал конституциялуву бур бувагу арулва статья, муния гихунмайми тIурча – комментарияртту, бувчIин бавуртту ва ххи бавуртту.
1 статья. Чув-арамтал. Ххаржан дикIан аьркинссар дайлсса, чув-адамина – виричусса.
2 статья. Хъами. Чув-адаминал учIишиврул дуцинну дикIан аьркинсса мунал хъамитайпалухсса уругаву. Адаминахь иянсса ихтияр дуссар кIива базилух – буттал аьрщарал цIаний ва бювхъусса хъаннил цIаний. Миннуя ливчуну махъсса цайми иширттал цIаний биллалими – ми ажарттур.
3 статья. ОьрчIру. Ми мудангу жулва хъирив наниссар.
4 статья. Хъамакъабиту (память).
5 статья. Дусшиву.
6 статья Хъамаличу, хъамал ххирашиву.
7 статья. ЧIаххучу, чIахху­ращалсса хIала-гьурттушиву.
Хъиривгу буссар