Шан-парчари хьусса мина ва жува

Луттирду 3-4 цасса бакъа къабикIайва, тетрадьру бакъа, затру дархIуну бивкI чагъардай чичайссия. Ца лухIи бувсса, кIира мужаллатгу дусса, кьянкьасса ча­гъарданий кIюла-лахъисса мелданул кьалант буллуна. Ми мужаллатирдай аьркинмургу чивчуну, яла чивчумур лиххан байссия. Мукун бунугу, дуккавриву хIарачат байссия, лавсъсса ххюварду душманнайнсса ккуллардур чайва. Интернатраву чани хъинну заэвсса бикIайва. Чара бухлавгукун, столданий стуллу бивхьуну, лампочкалул лув, лугу бувгьуну, дарс лахьлан багьайва. ЧIявуну школданийн лавгун, гикку дарсру хIадур дайссия, гикку чани хъинъя, неххачIасса электростанция гъанну буну. Чансса оьрус маз итххявххукун, айивхьура литература ккалай. Цаппара луттирду, Шекспирдуя тIайла хьуну, жуннийва бия, бакъамур Къушихъал ШарабуттиннучIату ягу Гъумучиял райондалул библиотекалува ласайссия. ХIакьинусса кьинигу на лу къакьабитав, ххуйсса библиотекагу сакин бав.
Ххирая ттун шахматирттай уклан, миннул пикри, аьмал цалийн бутайва. ЧIявуну шахматирттал улттух, аьпа баннав цал, Шарабуттиннущал, Нураттиннущал шайссияв, ми хъинну буккайва. Шахматирттахсса гъира ттун ттула буттал бувтуна. Ми тиха Марвилия лавсун увкIуна. Махъ, Новолакрай зузисса чIумал, «Урожай» тIисса спортобществалул Москавлив семинардайн тIайла увккунав. Тикку жу, группа бувну, бувкссияв гроссмейстер Лилиенталлущал, хьунабавкьуссияв Ботвинниклущал. Мукунсса дия чIун.
Дяъви къуртал хьуну махъ, танил цIарава бувкми, янсаврал кьункьащал, бакIругу гьаз дурну, цалва-цалва кулпатирттачIан зана хьуна. Дяъвилийн лавгсса 35-нная зана хьуна 15, миннавугу захIматсса цIунцIияртту хьусса, щавурду дир­сса, ка-ччан дакъассагу бия. Ца­ппаранная ятIа-тIарвагу бакъая, мукунминнавух ттула ниттиуссу МахIаммадгу ия. Мунал мукьа оьрчI ятинну ливчIуна. Жула учай «ливтIуминнан дуниял духларгссар» куну. Сагъминнал, цукун-бунугу цалва яхIгу, къириятгу дурурччуну, оьрму бачин бай. Цуксса лавгмунил, нанимунил жуйхра ришларчагу, инсан лахIан ан, никирттайн утан къашайсса ур. Мукун МахIаммадлул, СалихIлул, Къушил, Бадавинал, Кьурваннул, Апаннинал, Исуплул ятинталгу ччаннай бавцIуну, ххаллилсса кIану бувгьунни жяматраву, цалва оьрмулуву.
Чув ливчIру зу, вирттал?! Цан кьакьан къаритару ниттихъал, аьзиз­сса кулпатирттал иттавсса макь?! Юх, зу жун сагъссару, зул цIарду гьайкаллай цIарал ххуттардий чирчуну дуссар.
Зана хьуна ттул ппугу – оьр­му цила паржагьравун багьлан бивкIуна. Амма зана къавхьуна буттауссу ХIасанхIусайн. Му накьлу хьуссар тIисса лухIи чагъар бувкIшиву жун , оьрчIан, кIул хьуна чурттурдайх дурчIун най дуна леххаву тIий, зума тIисса буттал ниттил аьсившиврийну. Мунил канихь арснал ттиркьюкьал бувщусса мандолина бия. Ганил га, чIирайх бивщуну, парча-тика бувна. Мунил аьсившиврул дазу дакъая. Дяъви къуртал хьуну 25 шин ларгун махъ, Италиянавун Ххувшаврил шадлугърайн лавгсса азирбижанчу ТIагьиров увкIуна. Мунал бусаврийн бувну, ХIасанхIусайн ва мунащалсса партизантал ливтIуну бия апрельданул ахирданий, 1945 шинал. ХIасанхIусайн ясирну агьну ивкIун ия Волыннал областьрай щалва полкирал лагма рургьусса ппурттуву. Мунаща Италиянаву, партизантурал кумаграйхчин, ли­хъан бювхъуну бия. Бусаврийн бувну, капитан Камалов ХIусанхIусайн хъинну виричусса, гьунар бусса партизан ивкIун ия. Махъ, ттул цIуххаврин жавабран, ттучIан Италиянава бувкIсса чагъардалгу му бусала тасттикь буллай бия. Италиянава ливхъун нанисса немец, гузла бувну, азарахъул ясир бувну бия, амма цува ХIасанхIусайнгу, мунащал ца югослав, цагу италиян биривну немецнахьхьун, миннай оьккисса зулму бувну бия. Миннал сипатру дукъарчIай дурну, лихха-личча бувну лявкъуну бур. Ца ХIасанхIусайннул лажин чан-кьанну дурчIинну дия тIар. Ми шамуннаннагу Италиянал Виричу тIисса цIагу дуллуну, цанма лайкьсса часовнялуву бувччуну бур.
ХIасанхIусайннул цIа тас­ттикь дан экспертизарду дурну дия МВД-лул зузала Амосовлул. ХIасанхIусайннул гьунар, виричушиву гьартану ккаккан дуруна ТАСС-рал корреспондент Путербротлул.
Нариман Аьлиевлул чивчуну бия «Итальянская баллада» тIисса пьеса , мугу ккаккан бувуна Да­гъусттаннал М. Горькийл цIанийсса Оьруснал драмтеатрданул, Яру­ссаннал драмтеатрданул, Лакрал драмтеатрданулгу.
Гьанжилив мунал цIа дирзсса кIичIиравалу бур, буттал шяраву Читтурав Аьлиев МахIаммадаьлил дурсса гьайкалгу дур.

* * *
Читтурдал колхозрал 3000-3500 яттил хIайван бусса ттурзан, ряхцIалуннийн бивсса оьллал ферма, 20-ннийн бивсса зузи бай ницал ферма дия. Ми гъаттара ябаншиврул, хъуния бувкIсса къама, къур, нувщи, нахь дакъасса, хъуни дакъасса ххалазаннугу дия. Ятту гъинттул, августрал ахирданийн бияннин, зунттай бикIайва, ссуттил БабаюртуллачIасса къутандалийн лагайва. Мюрш гъаттарагу зун­ттуйн гьан байва. КIинттул, гъаттара ябаншиврул, махъун диялсса лазуни дакъахьурча, зунттавун къюллу бан гьан байва хъами. Ттун кIулну мукун аварасса кIира кIи хьуна. Гъинтнил ахирданий, цулуцалт, хIухIалт бувккун, чIиникI бищун бюхъайма, КунцIуллавух, Хъя­ссаврал гьанахух чIиникI бищайва. 1944 шинал Суннаралли, ДучIими, ГьаркIасси чачаннал аьрщарайн бизан бувкун, Суннараллил аьрщи жухьхьун дуллуна.
Тикку жу ххулув байссия. ЧIиникI бищун къашайсса рахI-ккутIаву хъаннил мухIирах ххартI дайва, кьакьан дурну, мукьав къарду дурну ххалабакIучIан духхайва. Ттук­ри бунугу ми мурзусса кIанай ишла бан къашайва, язугъ хъанний шайва, кIусса гьивурду ласласисса. Хъинну захIматъя хъаннил даву, щалва дяъвилул гьиву миннай хьуна. Цукун къаучиви, зунттал хъами кунма захIматгу, оьшиву-кьурчIишивугу духIайсса, ласурваврайн, оьрчIайн, кулпатрайн дакI, аьмал лавайсса дунияллий чансса бухьунссар! Миннайн нанисса никирал бикIу, махъсса агьулданул бикIу икрам бикIан аьркинссар!
Хъинну дакIний бур Гъумук хъун клубраву лакрал машгьурсса аьлимчу ва чичу хьунтIисса Абачара ХIусайнаевлущал хьунабавкьусса чIун. Му дахьа армиялия увкIун, военныйнал яннагума даххана къадурну, жул хьхьичI махъгу лавхъун, цалва шеърирду бувккуна. Яла, махъ, Новолакрайн Рамазаннул хъатIийн увкIсса чIумал, му жучIангу увххуна. КIира-шанна партия шахматирттай дурссия. Мунал усттарну уккаву ца, хъярчру, инсанлугърайсса ихтилат хъинну вив бюххансса бия.
Гьич хъамакъабитай Гъумуксса мискин оьрчIал кIапIал: ччатI була тIий, кагу тIиртIуну, ччатI бунал хъирив нанисса. Мукунминнавух ия ялун ливчусса , цIа дурксса артист Садикьгу. Ванал буслай, къашавайсса ниттин булуншиврул, цаннагу ккашил оьшиву куклу дан, ка тIиртIуну уна, ца военкоматраясса капитаннал хъирив ганал солдатнал чакмалувусса ччан щуну цува нивсру гъавгъун ивкIсса. Дулайссия миннангу ччатIул карточкарду, амма миннух дулаймур ция?!
Жул оьрчIшиву захIматсса дунугу, бакI гьаз дурсса дия. ЗахIмат ххирану тарбия бувну бияв. Дахьва ччаннай бавцIусса жун даву чан къашайва. Цал председательнал Щайх-МахIаммадгу, нагу бувцуну, ккаккан дуруна кьуллалив нанисса ххуллуцIухсса хъундакъасса ххалазанну. Хъинну лахъсса гьалхха бия. Ганал, бувгьуну чIиникIгу, цулун аьркинсса куц ккаккан бувна. Жу ххалазанну бюхъайсса куццуй кьуцIу дурссия. Гания махъ чансса жуярва хъунисса цулуцалтращал колхозран ххулув буллай гъи ларгуна. Му бакъассагу, зунттуйн яттичIан хIухчалтран кумаг бан гьан байвав. Цал Ттухъах яттичIа ца нюжмар хьуна. Га щалла нюжмар ттуруллаву, сив-сив тIисса мюрш гъараву хьуна. Ттул чIивисса, дахьва никирая ялавайсса варси буссия, ччаннай чакмарду дуссия. Гьарзат хъартуну, щинал тапта хьуну дия. ХIатта ххункI бан цIу дишинсса тагьар дакъая. Мукун хьхьувай никругу майралун хьхьачин дурну, лирккун усругу (гайннуя цичIав мюнпат бакъая), варсулу шанан ивкIра. КIюрххил чантI увкукун – щалла дуниял марххалттанул кIяла дурну дия, чакмардал кьаллу марххалттанул дурцIуну дия, ччаннаву кIулши дакъая – варсула ливчуну бивкIун, бурувххуну бия. Хъуна хIухчу Нажмуттиннул на шавай тIайла увккунав. Ми яттищал, Ттухъахаллищал ттун магьар бивхьуну бухьунссия: шамийла-мукьийла нюжмардай­сса яттичIан лавгссара, шамила му зунтту ябан цайминнал ттурзанная лавгссара: цал Халиллущал, яла чIаххув Мяммащал, махъ Аьлибаг­лущал чIярусса дарсру ккаркссар, ссулирдал балайрду, аврду куннищал кув зунттал хъачIай ттавхатIи бувну кьуртти биллай, лакрал, даргиял яттищалсса хIухчалт, гайннал хасиятру, аьмаллу.
Шалив жул хъамал Гъазал­хъул буссия. Цал на буттал Шалив Гъазалихъал МахIаммадлучIан яттил нис ласун гьан увнав. Муниннин Шал чув буссарив, ци ххуллу бу­ссарив ттун къакIула. КIула Ттухъахухчин лагайшиву. Ттухъахаллил хъачIгу риртукун, хьхьичI тIиртIуна бакIурду хIаласса майдан: ганийх жегъил ххуллу бия. Га ххуллу бувгьуну най, ттукку хьхьичIну, ивра Шалив. Хъундакъасса неххацI дирхьусса шяравалу дия. Гихуннай, хъачIрах, Арчиял шяравалу дусса дия. Га кьини ттун тIайлабацIу къавхьуна, складрайн нис къадуркIун дия. Гьунттий кьини МахIаммадлун хъатIи бия. Ганал на хъатIийн ацIан увнав, цала чIарав оьрчIра куна. Ахттая мукьах жалин дурцуну бавчуна, нагу МахIаммадгу яла цIанмур къатлувун бувххун лабивкIру. Аьдат дусса дия, агарда душнихъан наврузбаг ххал хьурча, га увцуну (къагьангу къашайсса бия), хIачIлачIи увну, аццуйн уккан увну, пардавлухун утайсса. ЧIал къавхьуну, жалин дуцин лавгми бувкIун, мажлис тIивтIуна, яла оьрчI пардавлухун авкьуна. Гьун­ттиймур кьини гава МахIаммадлул ссурахъилгу хъатIи бия. Гьаннайсса ттул Шалив мукьва гьантта хьуна. Нис ларсун зана ивкIун, Ттухъахаллил лув ивсса чIумал ттула ппу чай хьунаавкьуна. Таланссар тIий уссияв-за, ттул хIалкьазия дурчIуну ссихI къадурккуна.
Цал на ряххилчинмур классраву дуклакийни ттучIан увкIуна райОНОрал методкабинетрал хъунама Атаев МахIаммада. Мунал ттухь: «Ина ххуйну сурат дайсса дур. Къахьунссарив цаппара педагогтурал суратру кабинетраву лахъан дан», — куна. Ттуявасса пахрулул ттул ссихI бяличIавай ливчIуна: ттуккул щулугума пахрулувун лавгун тIанкIа тIун бикIайссар тIар, му щулувраха лавхьхьухьунссияв нагу. На учав: «Гьай-гьай, дайссар», — куну. Мунал ттухьхьун ми суратру дусса лугу буллуну, 300 къуруш арцулгу дуллуна (та яла арцу кьюркьусса чIун дия). Ца шанма гьантлува увкIуна дурсса даврил хъирив. Ттул «гьунарданухгу» урувгун, ца куртIсса ссихIгу бивгьуну, лавгуна, цичIав къаувкуна. Мукун ларайсса къириятрал, намусрал инсан ияхха, оьрчIал (ттукку бунугу) дакI гъагъан къадуруна.
ЧIун ларгун бувчIавуртту дайдирхьуна. Куяв МахIарам исполкомрал секретарь ия. Му школданийн увкIун, на дарсирдаягу уцан увну, выбордайнсса лозунгру, плакатру чичлачи увнав. Микку на хъинну хIарачат бувссия. Ттул даврий рязину ливчIуна. ДакIний дакъар арцу дуллуссияв, къадуллуссияв, амма зий ца нюжмар хьуна.
Ттул нанижат дуссия художествалул училищалувун уххансса, амма буттал маслихIат бувуна педучилищалувун уххан, буттауссил ххуллу бачин бан. На Лакрал педучилищалувун увхра. Му чIумал педучилищалул директорну ия жула шяраватусса Чалабов Ибрагьин. Му райкомпартиялул цалчинма секретарьyну лавгун махъ Ахкуева Шуаьнат МахIмудовна бивтуна. Жул классрал каялувшиву дуллай уссия фронтраягу майорну зана хьусса Сагидов АьвдурахIин Гилатлул арс (Шахьуватусса). Га хъинну за кIулсса, итххявхсса историк ия. Дяъви къуртал хьуну махъ 3 шинай га Германиянал ца шагьрулул комендантну ивкIун ия. Немецнал мазгу пасихIну кIула. Лаккуя лавгун махъ ва просвещениялул министрну зий уссия, научно-исследовательский институтраву школардал директорну зий уссия. Ниттил мазрал дарс дишайва, мугу фронтрая зана хьу­сса, Минкаил Аьлиевлул. Жун лакку маз лахьхьин баву дакъа литературалул магьирлугъшиврул дайдихьугу хьун дуруна. Музыкалул дарс дишайва музыкант, композитор Шагьимардан Акниевлул. Мунал каялувшиврий училищалул самодеятельность дия. Му коллективрал чIярусса концертру дурссия Гъумук, цаппара лакрал щархъавугу, лакрал кIанттул радиолувух. Оьрус мазрайсса ца-кIива балай нагу увкуссар. Биологиялул дарс дишайва цила Ахкуевал. Гъира бикIайва мунил дирхьусса дарс лахьхьингу, муних вичIи дишингу. География дишайва Осетиянавасса Психоциевлул. За кIулсса, хъинну хIал бавкьусса учитель ия. Физкультура, военное дело дишайва. Мунал дарсирдай, спортраву на хьхьичIунну ияв. Мукун на хьхьичIунну уну гьуртту хьуссара чIярусса соревнованиярдай, кIийла республикалул спартакиадалий. ХьхьичIунсса кIану къабугьарчагу грамотарду ларсъссия. Жул личIисса хIадуршинна къадикIайва, так жула жижар душаву дакъа. Цал кросс дуруна Гъумучату – Щарав ва махъуннай. Гьаксса хIарачат бувссия, ссихIгума бяличIавай ливчIуна, амма хьхьичIун увккуна Вираттатусса Нураттин. Му ттуяр оьрмулулгу хъуная, битавссагу ия. 100 метралий ттула хъинирву БаширдучIан ияйсса цучIав акъая. Граната личавриву, лахъишиврий тIанкI учавриву райондалий на цалчинмур кIану бугьайссия.

 

 

 

 

 

 

 

 

1949 шинал педучилище Щурагьун бизан бувна. Му авариялуву 1950-ку шинал нагу армиялийн увцунав, мунияту ттуща педучилище къуртал бан къавхьуна. На ххюра шин флотрай дав.
Дяъви къуртал хьуну махъ ппу зана хьуна. Муния махъ бувна мюрщими уссурвал: ХIасанхIусайнгу, Рамазангу. На армиялин нанини ми мюрщину бия: за бувчIлачIи хьуну бия.
Армиялий на лякьлул къашай хъанай ияв, амма ттуйнма хIиллакар (сачок) къаучиншиврул кIул къабувссия хIарачат бусса унутIий на шамилла ца-ца зуруйсса шавай отпускалийгу увкIссара. На армиялийсса чIумал, буттал нинугу диркIуну дия. Мунил махъва махъсса махъру на уцара цичIан бивкIун бия. Ттухьхьун ихтияр дуллуна Симферопольллай заосныйну дуклан педучилищалул мукьилчинмур курсираву, амма цалчин – Севастополлая Симферополлайн занансса арцу ттучIа дакъая, кIилчин – аьркинсса луттирду, пособияртту бакъая, шамилчин – ччиччитари жамилия гьан хъанай бакъая хаснува гъенттул походрай ягу ремонтрай буни.
1955-ку шинал на демобилизовать хьура. Бия октябрь барз. На шавайвагу къалавгун. Хасавюртуллал педучилищалул 4 курсираву дуклан ивкIра.
ДакIнийхтуну учин бюхъанссар: армиялул ттуяту хIакьсса адимина увна. БувчIуна тIуркIу, дялахъру за лахьхьаврихун дахчайшиву, ттухва ялугьлай 4 уссу ва хъунив хьусса нину-ппу бушиву – чIун дирну дия хъунасса хьун, аькьлулул щаллу хьун.
Нса хъинну хIала увхра Хасавюрт шагьрулул комсомолданул общественный давривун, жула педучилищалул вивми иширттавух. Шагьрулул комсомолданул нани бувну бия. «Крокодил шагьрулувух най бур» тIисса сатиралул кказит. Мунил редактор-художник хьура. Хасаврал горком партиялул на партиялул чIуен хьун кандидатну кьамул унна. Хъуннасса хIалашив дурссия училищалул 25 шин там шаврил байран сакин дан микку гьуртту хьун. Диплом лавсун махъ на гъягу шарда диртун Новлокрал райондалул увкIун Гьамияхьхьун байбишай классирдахь оьрус мазрал дарчс дихьлан ивкIра. Гава школданий арулчинмур классраву географиягцу дишайссия. Гьамияхьва на партиялувунгу кьамул увнав. Ттун бигар бивхьуна колхозраву агитационно-массовыйсса даву дачин дан ва «Крокодил шяравух най бур» тIисса сатиралул кказит буккан буллан. Мунил агьамшиву чIалан диркIуна цаппара хIанттил махъун щун бавриву. Лагайссияв фермардайх, къурнил бригадардачIан ихтилат багьу-бизулия, колхозрал лавсун нанисса ххуллул, дунияллий хъанахъимуния байссия, жяматрачIа хIурматрай ияв. Колхозрал председательну ХIусманов Аьвдуталал ия. Ца шинава му хьуна райком партиялул цалчинма секретарь. Му за кIулсса, хIурмат лавайсса адимина ия.
1958-ку шинал февральзуруй на ЦIуссалакрал дянивмур даражалул школданул физрукну увцунав. Мунинни физрукну бивкIун бия оьрус душ Коноплина. Дарс дихьлансса тагьар ххуй къадирзун ливхъун бия. Мяйжаннугу кIюлалахъисса коридордануву цавай брусьярду бакъа за дакъа. Дарс дихьлансса, программа щаллу дансса кьяйда дакъа. На бюхъу хъитлий бав волейболданул, баскетболданул площадкарду, куклумур атлетика дишин неххацIун лагайссияв. ЦIусса школа бувукун (аьрщи гьузу-кIала хьуну махъ) школданул лажин даххана хьуна бувуна ххуйсса спортзал, му щаллу бав гьарца аьркинмунил (козел, конь, шведские стенки, брусья, волейболданул сеткарду, стойкарду, баскетбол, кольца, матру, спортрал ттала, цаймигу бигьану дарс дишинсса кьай-кьуй). Дишав кьянкьасса низам, сакин бав спортрал коллективЮ, увчIуну мунил председательгу. Оьвкуну ттунма кIулсса за лахьхьин бан бюхъайсса тренертал, тIитIав лачIун буккаврил, заккана бищаврил, гимнастикалул, куклу атлетикалул, туризмалул секциярду. ОьрчIал дарсру лахьхьаву ххуй хьуна. Министерствалул инспектор бувкIун ттул даврин ххуйсса кьимат бивщуну, ца нюжмардувату институт усовершенствованиялул зузала увкIун нюжмардий ттул даву ххал дурну, ттул опытрая чивчуна. На оьрчIащал циняр республикалул зоналул соревнованиярдай гьуртту хьуссара. Та чIумал жула школардал хьхьичI бивхьуна масала бия оьрчIал цIуллу-сагъшиву дуруччин, гьаз дан. Соревнованиярдай жул спортсментурал ххуй-ххуйсса кIанттурду бугьаву, дипломру, грамотарду чан къашайва. Ттунгу «Отличник просвещения РСФСР» тIисса значок дуллуна. На спортрал специалист акъаяв, амма армиялул дуллусса чарвитушиву, хьхьичIва нава спортрахун агьаву хъинну ляркъуна. Физкультуралул дарсирдай душваращалсса масла захIматну бия, спортивный формалия шинчIав хавар бакъая. Нитти-буттал собраниялий на му масала бивхьуссия. Ттущал рязи хьуна. Чансса хIаллава цаппара душварал ссатинналия, муния-тания дурсса хIажакру ларххун бувкIуна. Ттучаннай ми формарду дахлай дакъая. Лахъисса пикри къабувну, лавгра Гьанжилив спортобщество «Урожай»-лул хъуниминначIан. Миннал цавиннасса лякъин хьунссар, оьрчIансса… лякъин къахьунссар куна. Горторграл ца складраву зий уссия ттула ххуйсса гьалмахчу Ссунгъуров ХIусайн. Мунахь цIухху-рухху бувний, мунал бувсуна цачIара складраву кьюркьусса паммалул формарду душиву, амма ми ласун хъуниминная рухсат ласун аьркинссар куну. ХъуниминначIан уклансса, миннахь лергъ тIунсса чIун дакъая. Цукун унугу ХIусайн лахIан увну ттула арцух 350 форма ласав. Миннухсса арцу нитти-буттал ратIун ттухьхьун дуллуна. Къадуллуссагу 3-4 хьуну ия, на ми миннан хIалал дурссия. ЦIусса школа бувхун учительт урангу мукьва квартира бусса къатри бувуна. Муниннин на личIи-личIисса къатрай икIайссияв.
Кулпат бувну кIива оьрчI бувукун къумашиву дия. Ялун 5 классраву дуклан уссу ХIасан-ХIусайн увкIуна ца шинава буттал, цана кумагран аьркин хъанай, ХIасан-ХIусайн цачIана увцуну, чIивисса уссу Рамазан 5 классравун увкIуна. Лякьлул къашавай язва дия ттул кIила азарханалийн агьунав. Ахирданигу ялун дирсса хажалатрал, дардирал гьалак увну, 1967-ку шинал операция бан багьуна цIумулул шамма бутIул кIива бутIа кьувкьуна профессор Аскерхановлул.
1966-ку шиная Читтурав бярав оьвкьун арс Ярагъи ивкIуна. Гъи дайдихьулий му ттула нитти-буттачIан иян увссия ссуннат бан. Му оьвкьусса хавар на Гьанжилив оьрчIащал спартакиадалий уна, кIюрххил чIумал Ильясов Надирдул лавсун увкIуна (му чIумал му Новолакрал РОВД-лул начальникну уссия). 1967 шинал дайдихьулий уссу МахIаммад ивкIуна, мунал хъирив ттунна ххирасса ниттилссу Умамат ахиратрал хьуна, мунилла хъирив ниттиуссил щар Душу аьпалун хьуна. Ва гьарца ишру цIачIун хьуну, бухIан захIмат хьуну мукьаха оьтту бавчуна – операция бан багьуна. Аьпа баннав цал Рашид Пашаевичлул бувсса операциялул хIакинунин яунна.
Физкультуралул дарсру кьадитан багьуна, оьрус мазрал дарсру дихьлан ивкIра. На заочныйну Дагуниверситетрал филологиялул махъсса курсираву дуклай уссияв.
1967-ку шинал увуна арс Ярагъи (ивкIуманал цIа) кулпат хъунма хьуна. ХIарачат бан багьлай бия: ца чулуха институтраву дуклансса гамур чулуха Москавлив автодарожный институтраву дуклакисса уссин кумаг бан, хъунив хьусса нитти-буттан кумаг бан. Суратру рищлай, суратру дуллай, школданий цава бачIи ставкалий зий аьмал байссия. Камаллул гьантиллал автодорожный техникум къуртал бувссия, яла Казбекуллал райондалин ххуллурдал хъунама инженерну гьан увуна, кIичча армиялин увцуна. Му Вьетнамраву дяъви нанини гиккун радио-технический частьравун увтун ия. Армиялия зана хьуну махъ Москавлив автодорожный институтравун увххун кIира шинайссагу дуклай ивкIун Смоленский областьрай Починок тIисса шагьрулий ххуллурдал хъунама инженерну зий ца-кIира шинава Москавлив увкIун, кIикку оьрус душгу бувцуну, зун ивкIун ия строительный трестрай, яла кIанил хъунаману. Та жула Гьанжиливсса оьруснал драмтеатр мунал трестрал бувссия. КIичча партиялул тIайла увккун ия Россиянал шяраваллил заочный университетрал проректорну. Пенсиялин укканнин микку зий уссия. Мунал кулпат Элеонора Павловна хъинну духIин ларайсса хъамитайпа бур, кIия арс ур Сергей, МахIаммадгу бур оьрчIал оьрчIру бур цала бувсса къатри. ттул душ Мариян Москавлив дуклакини Элеонорал цила душних куннасса бургаву дуруна Камал на кумаг банну акъая мунал ттул чIарав ацIаву дуруна: ччарча душ Мариян цачIава бивтуна, ччарча арс Абакар аспирантуралуву дузал увна.
Хъирив (Ярагинал) бувуна душ Гульнара, арс Абакар, душ Залина ХIукуматрал къатраву дузал хъанай акъая. Ларсун аьрщи гьарта-гьарзасса дав. Ми къатри дан хъунмасса кумаг бувуна ссурахъу Исрапиллул, буллуна кIири ссихIирал батареярду, увкIун цува аьркинсса давурттив дайва – ттул чIарав хъунама уссукуна авцIуссар. Мунал хъинну кумаг бувссар махъми уссурваврагу. Цала душ Мариян (ккарччал хIакин) буллуссар ттул уссин ХIасанхIусайннун. Аьпа баннав цал, ччяни жуятува лавгунни. Ттун хъинну кумаг бувссар хъинирву Мюртазаьлил мунал буллуна батареярду цачIун бансса (зузи) турбарду, магъун арматура, биялсса цемент, хIадур сса ьетонналул чуртту, мунала уссил Асланнул дуллуна къатран диял хьунсса тталу (миннуя тахтагу дурккун, магъун, поллансса чIулттугу хьуна), бивчуна ххюл. Мукун буттал ссурахъу ХIусманнул оьрчIал на ссалчIав мюхтаж уккан къаивтссара. Мукунсса дугърашиву тачIав хъама къаритайссар ттущава цичIав бан кIахьурча, дакIниягу къабукканссар.
Къатри дайнигу ттула ххювагу оьрчI щаллу байнигу хъинну чIарав авцIуссар ттула уссу ХIасанхIусайн ва мунал кулпат. Машлуя инстит ут хъинну ххуйну къуртал байхту ивкIссар ХIанжиллул дикIул комбинатрай, гиччагу лавгссар Пригородный райпорайн. Мунал за кIулшиву, хIарачат чIалай гьан увссар ХIанжиллал продкопрал хъунаманал хъиривману. Миччагу гьан увссар пюрунтру батIай базаллул директорну. Муни я махъ ивтссар Росторгодеждалул генеральный директорну. ЦачIанттуя щачIанттуйн лахълай, цала даву магьирлугъну дуллай, хъунмасса хIурматрай пенсиялийн увкссар. ЦIанагу дурмуний гьашиву къадурну зий ур МахIачкъалалив Кировский райондалул администрациялул бакIчинал аппаратIраву административный комиссиялул хъунаману. Хъуни бунни кIия ххаллилсса арсру Заурбаггу, Наримангу.
ХIасанхIусайн хъинну итххявхсса, аькьлулул увччусса, даймур-дитаймур канила дуккайсса, гъан-маччанал чIарав ацIайсса ур. Мунияту жул жяматрачIа хъинну хIурматрай ур. Хъунив хьусса нитти-буттал махъва-махъсса гьантригу муначIа хьунни. Жун, уссурвавран, мукунсса кIанугу хъама къабитайссар.
ЧIивима уссу Рамазан, учин бюхъанссар, ттучIа хъуна хьунни куну. Му дуккин хIарачат бусса ия. На мунахь медаль ласун хIарачат ба куссия. Му рязи къавхьуна цува кунмасса дустураяр личIи къахьун. Школа къуртал бувну махъ дуклан увххуна художественный техникумравун (суратру дангу гъира бусса ия). Ца шинайсса мивугу дуклай ивкIун увххуна шяраваллил хозяйствалул ятти-гъаттарал хIакин шайсса факультетравун. Институт къуртал бувну махъ тIайла увккуна гъаттарал хIакинну остров Чеченнайн. Микку зий хъунма хIал къавхьуну увцуна армиялийн. Ца шин армиялийгу дурну, зана хьуна, Гьанжиливсса ветстанциялий зун ивкIуна. Гичча целевой направлениягу ларсун лавгуна, увххуна Москавливсса ветеринартал шайсса аспирантуралувун, шанна шинава элмурдал кандидат хьунсса диссертация дурурччуну, ветеринар элмурдал кандидат хьуна, зун ивкIуна научно-исследовательский институтрал ветеринарно-санитарный лабораториялуву. Гиву зий уна ветеринар элмулул докторшиврул диссертация дурурччуна. ЦIана зий ур заочный Всероссийский с/х университетраву профессорну кафедралул хъунаману. Мунал кулпат Шамсият мунацIун хъар дархIуну, оьрчIругу хъуни буллай, зий бур. «Форема» фирмалий дизайнерну хIарачат бусса, иминсса хъамитайпа бур. Миннал шанма оьрчI бур, душ ХIурия, арсру Артургу, Абусупиянгу. Рамазан кулпатращал учIай ялтту уккан цащава шайсса кумаг бай.
Жул, мукьгу уссил дянив тачIав кунна ку къабувчIаву, хIусутшиву къархьуссар. Нитти-буттал жун инсаниятшиврул, адав, намусрал тарбия дуллуссар.
Учин мукъун, жул Читтурдал шяраву дуккаврил кьадру хъунмасса бур, чIявуми ларайсса даражалул дуккаву дурсса бур, чIявур элмулул кандидатътал ва доктортал. Шяраву хьхьичIва-хьхьичI хьусса доктор, профессор МахIачилав Шабанов (буттал ссурахъу), хъирив мура медициналул доктор, профессор ХIусман Аьлиев, экономикалул доктор Сиражуттин Илиясов, мунала арс Марат Илиясов экономикалул элмурдал доктор ЦIаххаев Рамазан, медицналул доктор наук Маммаев Сулайман (цала клиника бур), Камалов Рамазан – ветеринариялул доктор, профессор (ттула уссу) цIа ларгсса архитектор МахIаммад Аьли Аьлиев, хIатта США-лул гума цIа дурксса Къушиев Нурислам.
ЦIуссалакрал райондалий ттула даврицIун бавхIуну бикIу, укунма хьунабакIлакъиминнал бикIу, ттучIава 54 шинал мутталий дарс дихьлай оьрчIащал хьунаакьлай бикIу – дустал чIявусса бия хьунабавкьуна лажиндарайн хъямала багьлай бунува махъ чIила дургьуссагу, минная бакъар гъалгъа, ми цахава цивппа лавхьхьусса бур.
Бувуна цIусса школа шяраваллил зума къирагърай ххуйсса бахшиш дуруна Воронежуллал. Му школданияту на увцунав ОНО-рал инспекторну. ДаврицIун бавхIуну хьунаавкьуссара чIявусса учительтуращал райондалий бакъассагу республикалийнащалгу. Учительтурал магьиршиву, усттаршиву ххал дуллай ттунмагу миная чIявусса лавхьхьуна. ХIасарат бассия мюрш ивкIун учительнал давриву ххуймур махънан мюнпат бумур кIул бан, махъ миннахь бусан хьунабакьайва чIун гьаннав гьанттайн къадияннав тIиссагу. Мукунминнащалсса ихтилат цамур бикIайва. КъакIула му даву цукссара мяшсса диркIссарив, ца-кIива къулбас дакъасса чагъарду ОНО-райнгу, райком партиялингу бувкIун бия. Мирннуву тъимур шилтагъсса бушиву кIул хьурчагу, дакIнин асар шайва. Циван? Цукун? Ми чагъарду ттуя кьюлтI (къабувну, пуй уча учайва ттухь. Давриву личIисса захIматшиву дакъар, тах ца отчетру дайни дакъа. Отчетирттаву цания ца оьрчI акъая лякъирча гьантлийсса луглан багьайва. Та чIумал цаягу оьрчI школданул кьатIув личIан къабучIиссия. Агарда чун унугу лавгун ухьурча, лавгсса школдания му тикку ушиву тасттикь буллайсса справка дикIан аьркинссия. Дакъахьурча директор хъирив гьан айссия. Цал оьрчI Средний Азиянавун лавгун, справка дучIан дан къахъанай директор тIайлаувкссия. Уттирив бачIи оьрчIру бакъанугу ургъил бакъар, мунияту цаппара оьрчIру кIичIираву личIлай бур.
Ца ппурттуву увкIуна увкIуна министерство просвещениялул инспектор АхIмаев. Мунал бувсуна йцува учIаврил мурад, му гьан увну ия райондалул цалчинма секретарь МахIаммадов Айгуннухь Министерствалул пикри бушиву на итан ОНО-рал заведующийну бусан Айгун Москавлив улу Ахмаевлул кIива гьантта бувсуна ялугьлай. Цуманангу ччанссия къуллугърал лахъ хьуну, амма му масала ттул хьхьичI бакъая. Заведующийну уссия, ттучIавагу хIурмат лавайсса, Джалалов ХIажи. Мунал кIану бугьан ттул намусрал кьамул къабувна. Му бувчIин бувссия инспекторнангу. Махъ на школданийн гьанна тIий авцIукун, Айгун Халидовичлул на аглан ан хIарачат бувна. На лавгун ца зурувату ХIажи укьан увну цама ивтуна ХIажи паракьатсса, марцIсса адим ина ия. КъакIула ттун къакIулсса хъуниминнан кIулсса диялдакъашивуртту духьунссия.
Ца шинавату школданул директор Сагиров Сагиргу укьан увуна. Му каьн ангу личIисса савав дакъассия. Му хъунмасса хIаллай завучну, яла директорну ивкIсса цала даву кIулсса адимина ия, ХIажи укьан увну махъ цIусса цIушин цаппара директортал (Сагиров С, Аьбдуллаев М. А. Жабраилов А. А.) букьан бувну та ппурттуву демократизацияр тIий – директортал битансса выборду дуруна. Мукун нагу увчIунав ЦIуссалакрал школданул лдиректорну, цIусса хьуна завучгу, организаторгу. На гъурватрайсса унугу, ттул заместительтурал махъ ххуйсса, чIиртту бия. Ивтсса гьантрайва ттун багьуна котельный баххана буллан (хьхьичIмур школданий) кIивайвагу школданул къатраву электросистема даххана дуллан, учебный кбинетру, захIматрал мастерской аьркин мунил щаллу буллан, школалий цила радио-транслятор бишин. Ми гьарца иширттал дакъая арцу: ттухь учайва, вил спонсортал буссарча (колхоз, МСО) минначIату ласи арцу. Минналгу личIи-личIисса гьюкъурду ляхълай, лап инжит айвав. Спортраха цила багьайсса кьядалий зун шиврул бан багьлай бия спортплощадка, военный городок, футболданул поле. Дустурайхчин дурцуну бульдозер-грейдер хьун бай ххаллилсса футболданул поле, волейбол-баскетболданул площадкарду, ххуйсса спортзал хьуна, му щаллу бав гьарца аьркинмунил . Военный городокран аьркинну бия личIи-личIисса ганзшиврул турбарду. УвкIун Гьанжилийв ттула ххуйсса гьалмахчу Султанов Гъапурдухь миннат бав кумаг ба куну. Мунал кIихва кьувкьуну турбарду, аьркиншин сваркагу дурну бишин хIадурсса городок бувуна. Гьарца дурсса даврил чансса дунугу, цукунсса дустал бухьурчагу арцу аьркин шайва. Ми арцул цIанигу биялсса бакI цIуцIаву дуруна. Асфальт бакьин багьлай бия кIивагу школаданул хIаятравух. Микку мяйжанссар, ци цIуллу баннав, исполкомрал председатель Халла Оьмариевна Аьбдуллаевал хъунмасса кумаг бувуна.
Ва укунсса иширав ва ца бюрхттукку нигьираву куна шанна шин ларгуна. Ттула уртакьтураяту ттун кумаг хъанай бакъая вай школданийсса баринтал бия.
йгун Халидович лавгун махъ райкомрал секретарьну цама ивтуна, мугу жул завучнал маччачу ия, организаторнал щарнил ппугу ОНО-рай зий ия. Цахьра да кумур къадурну лякъайва ттуя махъасса хаварду чIяву хъанай бия, ттул чIарав авцIуну, миннахь бучIир-кIабучIир чайссагу акъая. ХIатта республикалий хъинну махъ нанисса гъанми бухьурчагу, ттувувамур миннахь аьч бан дакIнил кьамул къабайва. Та чIумал ряхра шин хьусса оьрчIру школданийва бацIан бувну, дукан –хIачIан бувну , утту бишин бувну, яла дарсирдайн хIадур байссия, миннащал тIуркIурду, дялахърурду дайссия. Ми гьарца чулуха щаллу бан Гьанжилив лавгун. «Детский Мир» данува хохломрал оьрчIи бувсса столлу, стуллу лавссия, шану-кIаралу, гьарца аьркинмур щаллу дурссия. На увкьун махъ, ми гьарзад дакъа хьуна: ясли-садрайн дуллуссар чайва, амма кIикку ттун миннуясса цичIар къаххал хьуна. Кьариртссия 8 м3 ххуйсса тахталул мигу Мажгъардал кIия оьрчI усса школданийн дуллуссар чайва. КъакIула неххал ларсхьунссия.
Школданул директорну зий шанна шин дурссия. Шаннагу шинал Министерствалия шамийла инспекция бувкIуна. Миннал ттуй дурсса аьй завучнал, организаторнал даву къулайсса дакъашиву дия, контроль чансса бушиву – яла цичIав аьй дансса кIану бакъая. Министерствалул ин6спекция, та чIумалсса закондалин бувну, директор ивтун ххюра шин хьуну махъ-я бучIан аьркинсса. Ми райкомрал секретарьнал тIалавшин дуллай букIлай бивкIун бия. Мугу на увкьун, цалама ивтукун (мугу лахъи къалавгуна -зузала акъая. махъ аьлтту хьуна. ХьхьичIва кIива аьрза буллуссия нава мурахас ара тIисса, ОНО-рал къакьамул бувуна, шамилчинмур хъинну хIусутну, столданий мугу бивхьуну, кIуллигу