Къулагъас дуван аьркинсса масъала

Аьрасатнал сейсмологтурал прогнозирттайн бувну, 2013-ку шиная 2036-ку шиннардийн дияннин Дагъусттаннай аьрщи суккушавуртту чIяруну хъанан най дусса дур.

Махъ ппурттуву чIявуну баллай бур ялун нанисса шиннардил мутталий дунияллий аьрщи суккушавуртту чIяруну хъанантIишивруцIун бавхIусса ихтилатру. Мукун, гужсса аьрщи сукку шавуртту, Аьрасатнал сейсмологтурал прогнозирттайн бувну, 2013-ку шиная 2036-ку шиннардийн дияннин Дагъусттаннайгу, мукунна Петропавловск-Камчаткаллавугу, Чачаннавугу хъанан най дусса дур.
Бадрижамал Аьлиева
КIулсса куццуй, Аьрасатнал аьрщи сукку шаврил чулуха нигьачIаву дусса (сейсмоопасный) регионнал дянив Дагъусттан бур 2-мур кIанай. Му сияхI сакин хьуну дур 29 региондалия, мунил 1-мур кIанттайгу бур Камчатка, мунил хъиривгу — Да­гъусттан. Амма, му мукун бунугу, инсантурал оьрмурду мюхчан бансса, къатри цIакь бансса давурттив дуллай чIалай бакъар. Цакьнива АьФ-лул регионал развитиялул министр Игорь Слюняевлул къулбас дурну дур Аьрасатнал аьрщи сукку шаврил чулуха нигьачIаву дусса арулва региондалун 1, 198 миллиард арцул итабакьинсса хIукмулулу (Бурятия, Алтай, Хакасия, Саха (Якутия), Карачай-Чаргас, Чачан, Камчатский край). Му сияхIраву бакъар Дагъусттан. Аммарив жулламур куннасса, ччи-ччийкун къатри буллалисса, цамур регион душиву къакIулли, къатри баврил кьараллу, шагьрурду ва поселокру хъуни хъанахъаврил планну цирив хъамадиртсса. ЖучIава кунма чIявусса ва инсантал ялапар хъанахъисса къатрал чIаравсса АЗС-ру (автозаправкарду) цайми кIанттурдай бушиву къакIулли. Ца къахьунмур хьурча, вайннуямур нигьачIавугу хъинну хъуннасса дур.
Ва масъалалул ялув пикрирдай ур СКФО-рал Строительтурал гильдиялул генеральный директор Аьли Шяъбановгу:
— Ва катастрофалия хьун бю­хъайсса зарал хъунмасса къахьуншиврул цичIар давурттив дуллай бакъар. Аммарив анжагъ ца МахIачкъалалив 400 къатта бур му чулухасса мюхчаншиву цIакь дуван багьлагьисса ягу лекьанма буван чIун хьусса. Школардая, детсадирттая, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил, культуралул ва цаймигу объектирдая гъалгъавагу къатIийна. Инсантурал оьрмурдив буруччинсса, катастрофалия бияйсса социал, экономикалул ва экологиялул зараллу шайссаксса чан бувансса давурттив чара бакъа дуван багьлай бур. Республикалийсса 2 миллиондалия ливчусса инсантал личIлай бур аьрщи сукку шаврил чулухасса нигьачIишивруву. Жулла республика дирхьуну дур «интенсивный сейсмический зоналуву» (7-10 балл). Хъамабитан къабучIиссар 1970 шинал, Дагъусттан «сейсмически активный зоналувун» (7 баллданийн бияннинсса) багьлай бивкIсса чIумал, зарзала дагьаврия зараллу бившиву республикалул 4 шагьрулун ва инсантал ялапар хъанахъисса 282 пунктран, цикссагу инсантуран зараллу бившиву, экономикалулмур зарал, 1970 шинал багьрайн бувну, лавхъшиву 1 миллиард къурушир­ттайн, — тIий ур ва.
ДР-лул президентнал буржру чIумуйну биттур буллалисса Рамазан АьбдуллатIиповлучIансса чагъарданийгу Дагъусттаннал строительтал гьаз буллай бур вайва масъалартту.
Аь. Шяъбановлул бусаврийн бувну, ванияр шиннардил хьхьичIва, хасъсса хIукмулийн бувну, цIакь дурну дур Программа «Повышение сейсмостойкости жилых домов, основных объектов и систем жизнеобеспечения Республики Дагестан на 2010 – 2013 годы» цIанилусса. Му Программа иширайну щаллу дуллансса арцу хIисавравун ласлан аьркинну диркIун дур гьарца шинал. Аьрщи сукку шаврия бияйсса зараллу чансса бияншиврул, му чулуха объектру цIакь бансса давурттан аьркинсса арцу лахълай дур 3323, 8 миллиард къуруширттайн, миннувагу АьФ-лул бюджетрава – 2 258, 9 миллиард къуруширттал, ДР-лул бюджетрава – 883 миллиард къуруширттал, кIанттул бюджетравагу – 81, 9 миллиард къуруширттал. Амма къатрал «сейсмостойкость» ларай даврил Федерал целевой Программа щаллу давривух жулла республика хIалану дакъар, арцу дакъашиву сававну. Мукун, вай давурттан республикалийн федерал бюджетрава дучIан аьркинсса арцу дирну дакъар, ва масъалагу щаллу къабувнува личIлай бур.
Аь. Шяъбановлул пикрилийн бувну, яла-яла хъуннасса нигьачIаврилу бур 1980-ку шиннардия махъ бувми къатри. Бакъарув, туну, жува ляличIийсса хIукуматрай, ляличIийсса республикалий ялапар хъанай. Щаллагу дунияллий цIуну дурмур, махъ дурмур цIакьсса, кьянкьасса дикIайни, жучIарарив цимурца махъа-хьхьичIуннайссар дусса.
Укунсса хIукуматрайгу, респуб­ликалийгу Хъунасса Аллагьнал цалва буручча мукунсса балардая. Аьрщи сукку хьусса чIумал инсан цукун къуццу тIун аьркинссарив буслайни тIий бикIай «къатрава увккун, тIивтIусса, къатрая архсса кIанттай бацIан аьркинссар, леркьун нанимуния зарал къабиян, цIунцIияртту къахьун» тIий. Амма цIудагьни му лещан дуван бувкIсса машинавагу, лагма-ялтту бувсса къатраха, аьркиннийн биян къашайсса шагьрулий чуннивав лихъантIисса байчарасса инсантал, ча-чунгу къатри бувну буна. Ва чулуха тIайлабацIу бур къутаннай ялапар хъанахъиминнал чулух.
Вагу, аьрщи сукку хьуний цукун къуццу тIун аьркин­ссарив бусласисса памяткалувасса цаппарасса маслихIатру цаймигу цал ххишалагу дакIнийн бичинну, ми жунма иширайну щаллу буллан къабагьаннавгу тIий:
— Зулва оьрчIругу, лагма-ялттумигу ццахханнарал буллай, паника гьаз мадулларду. Аьрщи су­кку хьуний зул яла хъинмур кумагчи, мультикрал персонажрал тIийкун, паракьатшиву, так паракьатшиву. ТIабиаьтрал бала-апатIирттаяр хъунисса зараллу инсаннал паникалия бияйшиву тарихрал цимилгу исват бувну бур, инсантал вев-гьарай тIий, куннал кув ккуччу-кьютIу буллай.
— Агарда зува аьрщи сукку хьусса чIумал 1-2-ми зивурдай бухьурча, мугьлат бакъа буккияра кьатIув. Амма цукунчIав лифтравун мабуххару, му аьрщи сукку хьуний яла нигьачIаву хъуннамур кIанур, мукунма подъездравусса чурттурду ва миннул площадкардугу. КьатIувгу бацIияра тIивтIусса кIанттай, чIарах къатри, рекламалул щитру, хъунисса мурхьру бакъасса, ялув электропередачалул линиярду дакъасса кIанай.
— Агарда аьрщи сукку хъанахъи­сса ппурттуву зу ларайми зивурдай бухьурча, дагьансса кIусса затир­ттая, чIавахьулттачIату, хъуннасса мебельданучIату архну бикIияра, ми зуйнна дагьну, цIунцIияртту къахьун. Анаварну бацIияра къат­рал вивсса нузардил хахраву, къатлул мурцIний, ягу буххияра цIакьсса столданул, кроватьрал лув. Ми царагу дувансса мугьлат бакъахьурчагу, канихьхьун биривсса кIаралу, шану ялув бувгьуну, бакIвагу ххассал буван аьркинссар ялун дагьну нанимуния.
— Агарда аьрщи сукку шаву зу машиналий най, аьрххилий бунува хьухьурча, бацIан бувара машина ххуллуцI, мурхьирдая, токрал ххаллая архну. ЦукунчIав къабучIиссар му ппурттуву ламуй, ламул лув бацIан.
— Аьрщи сукку шаврил чулуха нигьачIаву дусса регионнай ялапар хъанахъисса инсантурал мудан цалва документру, багьлул ххирасса затру, цанма чара бакъа аьркинсса даруртту ва цамур ца кьуцурттуву, ца кIанай дитан аьркинссар, иш багьний, хъап куну ларсун шаппату буккан.
Дуниялгу, аьрщигу паракьатну личIаннав.