Дагъусттаннал этнокультуралул къалпсса ссирссилтту

sdsdИнсан гиччава най уна цания ца этносрацIун авхIусса ушиврул барашинна дуллалисса затру, гьай-гьай, цагу, кIирагу дакъар. Миннул дянив, махъ бакъа, къачIивисса кIантту бугьлагьисса атрибутну ккалли хъанай духьунссар лаххайсса янна. Этнокультуралул лишан хIисаврай, миннул биттур буллалисса функция хъинну агьамсса ва хьхьичIунсса бикIан багьлай бур. Ттизаманнул аьлимтурал тIимунийн бувнугу, халкьуннал касттун хIисав дан аьркинссар тIий бур инсан цува циниягу ца миллатрал аслийсса арсну ягу душну хъанахъишиврул инструментну, цалла цавурасса кIулшину.
Масала, жула чIаххуврайсса Гуржиянаву ххишала дакъа личIлулсса буругаву дуллай бур миллатрал лишан хIисаврайсса цалла лаххиялух. Щалвагу Къапкъазнаву «чухъа» тIий жунна цинявннан кIулсса, машгьурсса лаххия гуржиял ккалли дуллай бур, так цала агьалинал яннану дакъассагу, миллат хIисаврайсса кIулшилул, лавгсса тарихрал, культуралул ва традициярттал символну. Хъинну ххаллилсса фольклорданул ансамбльлая ва этнографиялул музейрдая гъалгъа тIийвагу бакъару, мукунма кIицI буллай бакъару хIакьину гьарцагу жагьилсса гуржиричунал цалва тIайланмасса буржну ккалли буллай ушиву цалла гардеробраву чара бакъа дуну дитан национал касттун (Ттуплислив буссар хъунмасса машгьурсса ттучан, цивугу дахлай бусса винна ччимур ххуйшиврул даражалийсса ва дуциндарайсса чиллу-чухъри). Гуржиянаву дуссар ххюра шинал хьхьичI зузи дурсса «Щалвагу Гуржиял чиллу-чухъравусса рыцарьтурал общество» тIисса сакиншинна. ХIакьину миву гьуртту хъанай ур ххюттуршунначIан ивсса инсан. Миннайн учай «чохоснебтал» куну, яни «чухъа лахлахими». Миннал му (чухъа) ккаллигу дуллай бур чурхханнияр дакIнин маччасса яннану.
«Махъва-махъсса рыцарьтурал билаят» тIисса цалва автобиографийсса кьиссалуву Халил-баг Мусаясуллул чивчуну бур: «На лархссия чухъа ва му лахIзалия тинай на так ттулла Ватандалул инсанъяв».
ТIайлассар, хIакьину сайки щаллагу дунияллий аьдат-эбадатрал лаххия гьарца кьини лаххайсса яннану лирчIун дакъар, ми ччянира дурккун дур ишлашиврува. Амма циниягу ца агьамсса иширай, хъатIий, жямат­райсса батIаврий, миллат зумунусса хасият чIалачIи дан багьлагьисса чIумал, гай чара бакъа аьркин шайшиву чIявуссаннан кIулсса, ччисса зат бур.
Ттунма ца яла оьлу бизан­сса затну ци хьуну бивкIссарив бусавив? Хъинну хъуннасса хIадуршингу дурну, Дагъус­ттаннал гьарцагу райондалия, махIлалия тIиссакссагу, сайки шаназара ххишалагу инсан гьур­ттусса Дагъусттаннал халкьуннал съезд дартIсса кьини, национал лаххиялуву ия увагу ца инсан – мугу Къизлардал казакнал округраясса чув Николай Спирин.
Ттула нава вих бан ччай бура, агарда Дагъусттаннай бивкIссания (масала, Ттуплислив кунма) цалла миллатрал янна лякъин-ласун шайсса ттучан (бутафорданул­сса дакъача, хIакьсса, лайкьсса лаххия) – ми циминналагу ласунтIиссия, лагу-лаххантIиссия, гьарца кьини къалаххарчагу, ца­ппарарагу кьинирдай.
Фольклорданул «ттиркьюкьив»
Дагъусттаннал халкьуннал тарих ва традицияртту ккаккан дуллалисса ца яла хьхьичIунмур элементну хIисав хъанахъиссар фольклор. ХхюцIалла шинал мутталий дагъусттан миллатир­ттал ххазина дунияллул хьхьичI тамашалун бихьлансса бусравсса ихтиярданул заллуну хъанай диркIссар ПаччахIлугърал академикийсса къавтIаврил ансамбль «Лезгинка». Амма му ансамбльданул цилла юбилейрал концертрайн хIадур дурсса цIусса касттунну на хIисав давияв Дагъусттаннал культуралийн къаршину сакин дурсса даврин, «преступлениялун».
Концерт дайдишин хьхьичI­сса рекламалул тIимунийн бувну, тамашачитуран ккаккиялун дишин тIий дусса дия цаннияр ца аьнтIикIасса затру. Да­гъусттаннал зунтал халкьуннал аьдат-эбадатру бюхттулшиву ва узданшиву ккаккан дуллалисса къавтIавуртту, ябатIин къашайсса яннарду-касттунну, хьхьичIу-хьхьичIунми художниктал, дарзитал, аьлимтал-этнографтал хIала бизан бувну, хIадур дурсса, дурурххусса, гьарца дагъусттан миллатрал ляличIишивуртту чIалачIи дуллалисса ва мукунма цайми-цаймигу хумар хаварду. Аммарив цирда касттуннуми тIурча, дия Дагъус­ттан миллатирттал аьдатирттайн ва лаххиялийн рихшант дуллали­сса куннасса. Цалва кьадру-кьимат бусса цаягу профессионалнал къадуруххантIиссия мукунсса касттунну. Ми касттуннал эскизру ххалдигьлагьисса кIанттай так ца Вера Агошкинал бия тIайланма увкуну: «Мукунсса дагъусттан касттуннал эскизру ттучIанна ларсун бувкIсса студентътал на ттулла карунних бугъ бувну кьабитантIиссия», — куну.
Хъинну ххаллилсса касттунну диркIссар дурну 50-60 шиннардийра, миннул авторнугу ивкIссар художник Николай Лаков. Мунал дурсса касттундалийхчин най дунура дурчIайсса диркIссар ци миллатрал, хIатта ци жяматралгума, дуссарив къавтIаву: лакрал, яруссаннал, оьргърал, къуппиял, вихьуллал, лазгиял, аьндиннал, къумукьнал. Ми касттунну гьанулун ларсун, яла Москавлив Большой театрданул усттартурал дурурххуну диркIссар хъиннура дюрхъусса цаймигу. Минна ми магьирсса касттуннаву гьуртту хьуссар жулла «Лезгинка» 1960 шинал Москавлив хьуну диркIсса Дагъусттаннал литературалул ва искусствалул декадалий ва муния махъ ми касттуннаву «Лезгинка» дуркссар щаллагу дунияллийх, хIайран бувссар цимивагу пуб­лика.
Утти махъсса «Лезгинкалул» касттунну тIурча, дур да­гъусттан миллатирттал лаххия цирив кIулнал дакI аьраттал дуккан дуллалисса, миннуву хIакьну халкьунналсса сайки цичIав личIан риртун дакъар. Масала, ласунну «Яруссаннал къавтIаву». Азардахъул шиннардил тарихрацIун дархIусса чIалачIингу кьадиртун, аьдатравун багьнувасса гьухъул ва хIажакрал цачIусса пурмагу цурда риртун, миннун кIанттай дурну дур «клешру». Хьумунил ялунгу лачIун дурну дур яруссаннал тIаннуйх чичайсса накьич. Вих хьира, агарда мура орнаментран кIанттай лачIун дарча цамур, учиннуча, «заназисса ттарал», ми касттунну цичIав личIишиву дакъа лаххан хьунссия финна-угортурал халкьуннал ансамбльданущагума.

БакIру кьюкьин буллалисса иблис-персонажтурал парикру
Хъиннува оьлусса асар бивунни бакIрай бивхьусса къуттакьяпа ва хъачIунттайн бувт­сса варсигу ссая бувсса буссарив бувчIукун – хIатта зунтталчунал гьарца шаттирахун хъуннасса имандалий бакъа кIицI къабайсса варси-кьяпагума бия кьювкьусса ххуллий бацIан бувну. Иблис-персонажтуран байсса парикру хханссия кьяпри. Варсиврив тIурча, бувсса бия урисса плюшрая. Так миннуй Фидель Кастрол Расул ХIамзатовлухь тIий ивкIсса кIичIру лачIун ливчIун бия. Гьурала, ласира зумух «плюшевая бурка» тIисса махъ?! Утти янил хьхьичIгу ацIан ара бакIрай, къуттакьяпар тIий, парикгу бивхьуну, хъачIунттайн, варсир тIий, плюшрая дурсса ялунрутугу дуртун, лачIун дурсса ссирссилттугу зурзутIи дурну, щиривкIуну сценалийх къавтIисса, лехлахисса игит, зунттал оьрчI-адамина.
Ттул пикрилий, «Лезгинкалул» бакI дургьуминнан аьркинну духьунссия магърибуллал (западрал) журалийн дуруган дурсса цIусса этно-шоу? Хъинни, духьунссия, амма му даншиврул хIакьсса культуралул рухI, дух духлаган даннив чара бакъа аьркинну бивкIсса?! Вар, Дагъусттаннал яла хьхьичIунмур, цIанихмур ансамбль – му зунттал халкьуннал бакIрал чагъардихха, цайминнаха къалархьхьусса культуралул, ххазиналул вакиллихха.
Агарда гуржиял «Эрисиони» ансамбльданул къавтIалт циниягу ца концертрай къавтIун бувкссания щялмахъсса национал касттуннаву, фольклорнияр гламур ялтту дуклакисса чIалачIиндарай, хъиривмур кьини му ансамбльданух алхIам бувккуну бикIантIиссия. Цан бакъарча, Гуржиянаву цалла аьдатрайсса лаххия – му мудангу хIисав дайсса дуну тIий миллатрал къириятрал, тарихрал ва рувхIанийсса традициярттал символну.
ПатIимат Тахнаева Лакку мазрайн бувцуссар Руслан Башаевлул