Тирхханну къаккарксса оьрму

sob_9Дяъвилул цIараву ласгу, уссу-ссурахъал ливтIуну, колхозрал давурттай, батагъарттай, къанаврттай бувсса гужирдал, цIуцIавурттал чурхгу сакъат бувну, ласру ливтIусса щащар хъами, душру чIявуя лакрал щархъаву. Мукунминнаясса нажагь бакъа бакъар цIана лакраву. Лас дяъвилий ливчIун, 3-4 лякьлул оьрчI детдомрайн къабуллуну цалалу хъуни бувсса хъами чансса къабивкIссар жучIава. ЧIярусса оьрмулул оьшивуртту дурхIусса ца хъамитайпа ливчIун бур Кьукуннал шяраву.

Дивирхъал тухумраясса Оьдулай Эсал кулпат бивкIуну, 4 мюрщисса оьрчI ванал канихун багьну бур. Нину дирчIарчагу, угьарасса буттал чIара-карах бацIлай, ххуйсса ялапаршиннарай ялапар хъанай бивкIун бур. 1939 шиная колхозру дуллай, вайннал къатлувусса ризкьилия тIайла хьуну, къалмул сурду бачIва бувну бур. Ницай дахIай рукI, хъарасра колхозрал ларсун дур. Къатлувусса 4 бакIран 2-3 пут къалмул къадиртун, колхозрал гьаннаран лавсун бур.
ЦIуну дурсса колхозрал давурттайнгу хьхьичIун бакьулт аваданми бивкIун бур. Цаппарассаннал, цивппа Ссибирнавун ссуй къабаншиврул, цивппа рязийну хушрай дуллуну дур. Къаччайнна дуллунахун бахчилай, хьхьичIун бакьулт бувну бур. Дунура, колхозрайн къадуллунал чIурду зевххуну, халкьуннал душмантал бувну, НКВД-лийн цIарду дуллуну дур. Думур колхозравун дичин бувну, ккаши-мякьсса инсантал, цавай хушрай, цавайгу гужрай, колхозрал давурттайн бачин байсса бивкIун бур. Мукунминнавух Эсал душ Жумяъгу лагайсса бивкIун бур.
Дяъви байбишин хьхьичIсса 1940 шинал, эшкьи хьуну щар хьусса, Жумяълул лас МахIаммад армиялийн увцуну ур. Лас армиялийн увцуну шин къаларгун, байбивхьуну бур дяъви. Бур учинсса арамтал, жагьилтал дяъвилийн бувцуну, шяравалу бугьараминнахун ва балугъравун къабивсса оьрчI-душварахун дагьну дур. Арамтуннал даймургу хъами-оьрчIахун дагьну дур. Яла давурттал хьхьичIун бакьулт хьуну бур Жумяъ кунмасса хъами ва чIава жагьилтал. Гъинттул цулун, ххартIатIун, хъуру ттихIлан, ссуттил ччарду дуллан лагайсса бивкIун бур Жумяъгу. 1941 шинал дяъвилия ккантузит хьуну зана хьусса, инжитсса адаминалссагу бан багьайсса бивкIун бур Жумяълун. Шяраву уманахь ци хъинссар, ци дакьайссар тIий цIухлай, уртту-щинал дарув буллай, ялу-ялун къулай хъанай авчуну ур МахIаммадгу. ЧIал къавхьуну Жумяълун увну ур арс. Арс арчангу Жумяълул ххаришиву лахъи къаларгун дур. МахIаммад къулай хъанай авчукун, жагьилсса, щар булун чIун дирсса душварал ниттихъул, цалва душру арив, батагъарттайн, къанавртту дуклан гьан къабулланшиврул, Жумяълул МахIаммадлун, ганал ниттин цалва душру ккаккан буллай, кьюлтIницIух ганачIан къуч буллан бивкIун бур.
Ччаннай ацIан увсса ласнал, цичIав багьана бакъасса, эшкьи хьуну бувцусса кулпат, хьхьунил хьхьудяризал ккуккулийсса оьрчIащал цила шаппайн гьан бувну бур. ДакI цIуцIима аьй дуллай, зана бара тIий буна, щихчIав вичIи къадирхьуну, занагу къабувну, ккуккулийсса оьрчIащалсса Жумяъ дяъвилул шиннардил «ххурупIайлухьхьун» бириян бувну бур. Сси-къащиндарал, накIгу дуркьун, оьрчIан дулунмургу чан хъанай, аннав тIий увсса оьрчI, ккаши-мякьлил ивкIуну ур. Аьркин бакъасса инсантал хIала бувххун, ласгу, ласнал бавагу мукъурттих машан лавсун, Жумяъгу ав-ав тIий аьтIий, къаличIи хьунна тIий буна, ца маз нацIусса щарссанил цила 16 шин къархьусса душ МахIаммадлул хъаралун бавкьуну бур. Арс ивкIуну, ласнал личIи бувну, дакI гъюжу дурксса Жумяъгу къанаврттайн, батагъарттайн тIайла буккайсса, колхозрал хьхьичIун бакьу бувну бур.
Хъунмур ссугу мудан къутандалийн гьан байсса бивкIун бур. Уссу МахIаммад, букай ччатIух ва лаххансса янналух, буттал чагуртну Азирбижаннавун къалайчинащал тIайла уккайсса ивкIун ур.
Дянивмур ссу ПатIи цила адаминащал Каспийскалий «Дагдизель» заводрай зий бивкIун бур. ХIарачатрай зузисса ванил адамина цаярва лавайсса харж ласлай къаччай, тахсир бакъана, бучIибакъултрал маз бувну (лакрал), НКВД-лул бат увну, уттигу акъассар. ПатIигу 4-5 шинавусса душнищал Лаккуйн зана хьуссар, луркIанчитал цихунма бахкъачилан.
Цуксса захIмат ккаккарчагу, Жумяълул, ПатIил, цайминнал кунма ппалул жуларду, катIри, гъили гьухъри бувну, дяъвилийн тIайла буккан булайсса бивкIссар.
Д яъви къуртал хьуссар,
зувинния ливчусса Кьукуннал арамтал дяъвилия зана къавхьуссар. Цимивагу душру, хъами щар къавхьунма хъунив хьуссар. Жумяълунгу Польшанавусса концлагерьдания ливхъсса, мушакъатсса, 1-мур группалул инвалид Аьлиев Аьвдулла МихIалул арснан щар хьун багьссар, оьрчIвагу бикIанссар тIий. Щар шаврил ци бави, Жумяълул кIилчинма адамина ивкIссар хасиятрал захIматсса, дан-дитанмунил къулагъас чансса, ляркъумур къатлун ссуссукьу дайсса. Дарбантлив къалайчишиву дуллалисса ласначIа, яхъанай бивкIссар. Хъунма хIал къалавгун Жумяълун арс увссар, шинну ларгун – кIива душ ялагу. Къатлул маэшат гьаз шаву мурадрай, мюрщисса оьрчIругу ясли-садрайн буллуну, цуппагу Дарбантуллал янна дуруххай фабрикалий хIарачатрай зий бивкIссар. Дяъвилул шиннардий партиялувун бувхсса Жумяъ, даврий хъинну хIурмат буну бивкIссар. ХьхьичIунсса зузалашиврий шагьрулул хIурматрал улттуй цIа лархъссар ва депутатнугу бивкIссар, квартира буллуссар. Вай хьхьичIуншивуртту дунугу, Жумяълул дакI ххари къархьуссар. Дяъвилий ккантузит хьуну, 1-мур группалул инвалидсса ласнаяцахъис мушакъатсса душру бувссар. Ца щар буллуну личIи хьуну, цагу щар къавхьуну цищала яхъанай буссар. Оьрмулул хъинну бугьара хьусса ниттингу, мушакъатсса душнингу, кIиягу чIарав бакъа чара бакъар.
Жумяълуща циятува цIувххумур иттав макь дакъа бусан къашай. ЧIивину буна нину диркIуну, 1946 шинал угьара хьусса бутта бугълул ппив увну ивкIуну, ласгу, ссурвалгу ччянива ливтIуну, ца уссу ливчIун, мугу уттигъанну ивкIунни. ЦIана цуппа хъинну бугьара хьуну, арснащал, инвалидсса душнищал цачIу бур. ОьрчIру барчагу, цуппа кунма талихI бакъасса оьрчIру бивзуннихха циятува тIий, къумалаглан бикIай Жумяъ, ва гиччава гиккун цилла дакI цуппа дуллан бикIай.
Цуманан ци бакIрачIан бучIанссарив жунма къакIулли. Укунссагу щинчIав къаккакканнав. Жумяълунгу дунияллий буссаксса чIа учинну цIуллушиву ва тирхханну.
МахIаммад Хавчаев