Хъунасса хъамаличу – «Илчилий»

ХIадис Аьбдуллаевич ХIажиев

[dropcap]С[/dropcap]анкт-Петербурглив ялапар хъанахъисса, АьФ-лул Конституциялул судрал судья, АьФ-лул ва ДР-лул лайкь хьусса юрист, юридий элмурдал доктор,профессор ХIадис Аьбдуллаевич ХIажиев вай гьантрай уссия жул редакциялий хъамалу.

[dropcap]Ш[/dropcap]авкIуллал шяравасса Аьвдуллагьлул арс ХIадис ХIажиев увну ур 1953 шинал. 1975 шинал Москавуллал паччахIлугърал университетрал юридий факультетгу къуртал бувну, зун ивкIун ур Дагъусттаннал университетраву, агьалинал ихтиярдал кафедралул муаьллимну. 1979 шинал Москавуллал университетраву дурурччуну дур юридий элмурдал кандидатнал диссертация. Вара шинал зун айивхьуну ур Дагъусттаннал Верховный Советрал президиумраву юрист-консультантну.

1982-1990 шиннардий каялувшиву дуллай ивкIун ур Да­гъусттаннал Министртурал Советрал отделданий, архIала элмийсса давурттахагу зий. 1990-ку шинал увчIуну ур ДАССР-данул халкьуннал депутатну. 1991 шинал ивтун ур АьФ-лул Конституциялул судрал ­судьяну. 1996 шинал дурурччуну дур докторнал диссертация. Ванал чирчуну дур 190-нния лирчусса (миннувух 5 монографиягу) элмийсса давуртту. Ва хъанай ур ххюва элмийсса журналданул редколлегиялул член.
Лайкь хьуну ур Аьрасатнал Президентнал чулухасса ХIурматрал грамоталун ва Барчаллагьрал чагъардан.


— ХIадис, буси вила нитти-буттая, агьлу-авладрая. Цукунсса асардайну дакIний лирчIри вин вилла оьрчIшиву?
— Ттул ппу ШавкIратусса ур, нину – Хьуриясса. Нину-ппу шагьрулий ялапар хъанай бивкIун бур. Нагу увну, хъуна хьуну ура шагьрулий. Амма, паспорт ласласисса чIумал, нава ШавкIрав увссара тIий чичин бувссия, ттула буттал улклухсса ччаврил биялалий.

ОьрчIшиву тIурча, ттул талихI-тирххандарайсса дия. Ттул лагма-ялтту бия аякьалийсса нину-ппу, ххирасса гъанчу, дустал. Шагьрулий увну унугу, оьрчIнийра дия ттуву бу­ттал кIанттухсса ляличIисса ччаву. Гьарца гъинттул лагайссияв ШавкIрав. Хъунмасса гъира бикIайва лакку мазрай гъалгъа тIун. Та ппурттуву ттул бу­ттал шяраву, лакку мазрай кунма, оьрус мазрайгу гъалгъа тIий бия. Ххуйну маз лахьхьиншиврул, арулва класс къуртал був­сса чIумал, на лавгун ивкIссара Ккулув, цIанихсса ккуличу, ттула буттал хьхьичIунсса дус МахIаммадхIажи ХIажиев­лучIан. Ккуллал шяраву гъалгъа так лакку мазрайсса бия, цу­ппагу кIайннал цала ляличIисса лугъатрайсса, пасихIсса, цIу бусса.

ЦIанагу на шинай мукьийла ияйссара буттал шяравун, ШавкIрав.
ТтучIа цинявппагу ла­кку мазрал словарьду буссар. Аьли Къаяевлул словарьданух ляличIиссава гъира бикIай. Микку чIявусса махъру цукун, ссацIун бавхIуну лявхъуссарив бувчIин бувну бур.
Ттула наслулия тIурча, ттул ур мукьа арс. Бур арснал оьрчIру. На рязину ва пахрулий ура ххуйсса агьлу-авладраясса ттула арснал хъанния. Ца арснал щар Совет Союзрал Виричу Ризван Сулаймановлул внучкар. Вамур — цIанихсса Булачхъал тухумраяссар. Ванил ппу, хIакин-офтальмолог, Дагъусттаннай цалчинсса профессорди. Ниттил ппу – Ругъужиял Данияловхъаяссар.

— Вил тухумрал агьлугу репрессиярттал ща­тIухьхьун биривсса бунуккар. Ци учин бюхъан­ссар мунил хIакъираву?
— Ттул буттал ппу ХIадис ХIажиев, нарком, Лакрал райондалул цалчинсса каялувчи, чичу, революционер, чIявучин кIулссар. Та ччанавккусса заманалул мугьалттухьхьун мугу иривну ур. Бутта буслан икIайва танал цахьва бувсмур — дуснакьрай ттаттай дуллай бивкIсса къия. ЧIуннугу даххана хьунсса къакIулну, цала бувсмур чувчIав гьаз мабара тIун икIайва ппу. Буслан икIайва цIухху-бусу буллалисса следовательнал тта­ттал михьиртталун ххалаххив кьутIлай, лажиндараву пIапIрус лещан дуллай, зулму буллай бивкI­сса куц. 90-ку шиннардий, нава депутатну ва законнал­сса байсса комитетрал председательну увчIусса чIумал, на, тта­ттал дело ларсун, личIлулну ххал дурссия. Му ца делолулгума аьч буллай бия жула тарихрал хъунмасса оьлусса бутIа.
Яла-яла, ссал махIаттал увра учирча, му делолул махъ цIакь бувну бия конверт. Конвертраву бия хъахъи лавгсса мучIал парча, мунийгу – дахьра-дахьра чIалачIисса чичру. Га бия Юсуп Шовкринскийл Тихоновлул цIаний гьан бувсса, Сталиннуйн чивчусса чагъар. Чагъарданий Шовкринский чичлай ур цува дакI тIайласса большевик ушиву, цай бакъу бихьлай бушиву. Амма га чагъаргу аьркиннийн бивну бакъая, Ростоврай бацIан бувну. ХIасил, цукун багьссарив, чагъар ттул ттаттал делолувун багьну бия. Делолуву мукунна дия Тату Булачлухь цIухху-бусу бувсса чичрурдугу. Тату Булач цалчин дуснакь бувминнавух бивкIссар. Муний, туркнал шпионкар тIий, тахсир ккаклай бивкIссар, 1927 шинал Интернационалданул тIайла бувккун, ца-кIира шинай ИстIамлив бивкIун тIий. Цалчинсса кьини силис­ттачинал ванихь бувсса цIухху-бусулий укунсса чичру дия:

— Ина мукIру хъанай бурав туркнал шпионка бушиврий ва вила иширттавун ХIадис ХIажиев кIункIу аврий?
— Бакъара. Бакъара. Бакъара.
Шанма гьантлува бувсса цIухху-бусулийрив тIурча, Тату Булач вай гьарзатрай мукIру хъанай бия. БувчIлай бур, мукI­рушинна циван ва цукун хьун дурссарив.
— Вил ппугу чIявучин бусравсса, Дагъусттаннайх машгьурсса, гьарца чулуха гьунар бусса адамина ивкIун ур. Гьашину му увну 100 шингу хьунтIий дур.
— Жула цIанихсса журналист Салам Хавчаевлущал буттая­сса киносурат сакин дансса пик­ри буссар. Сценарий нара чичав. «Илчилийнгу» булун ччай ура буттал архивравасса цаппара затру.

— Дунияллий, оьрмулуву хъанахъимунил хIисав-сан куртIну дан бю­хъайсса, иш-тагьар кIулсса, за бувчIусса даражалул инсан ура ина. Ци учинна Дагъусттаннал хIакъираву – ттинингу хIакьинугу хъанахъимуния?
ТIайламур бусан, чIяруну дакI цIун дикIай. 90-ку шиннардий, дахханашивуртту хъанай дайдирхьусса чIумал, на уссияв ччясса чIумул мутталий хъин чулинайсса дахханашивуртту хьунссар жула Дагъусттаннай тIий. Цанчирча жула инсантал зун, захIмат буллан, щиярчIав махъун къабагьанну къуццу тIун кIулсса, иш-бажаранчинал жилка бусса агьлулун ккалли хъанахъисса бур. Къаххива укун жапасса тагьар хIасул хьунсса. Амма хъинмунийсса умудгу къакьукьинну. Личинхьуву ца ххуй-хъинсса чулданийн…

— ХIадис, цаппара шиннардил хьхьичI ина тарихрал ва этнокульту­ралул музей бансса ххаллилсса сипталу­щал увкссияв… Му яла леща-лекьа хьуну ливчIнуккар?
— Та-бунугу му хиял бартлаганхьуви тIий, умудрай ура. Амма хIакьину гьарзад арцуцIун кьючлай бур. Му даву бартдигьин хъуннасса каши аьркин хъанай дур. Инсантал лащинну ялапар хъанай бур. Арцу дакъашиврийн бувну, чIярусса культуралул проектру дарцIуну дур. МахIаммад Керимов авторсса «БурхIай-Къала» тIисса аьнтIикIасса проектгу цал­сса сукку дан бюхълай бакъар. Ухссавнил Ккавкказнаву бусурманнал культура ппив хъанахъаву Гъумучату дайдирхьуну дур. Багьу-бизулул, культуралул чулуха Гъумучи хъинну хьхьичIунну бивкIшиву щак чинсса зат бакъар. Танийва Гъумукун паланг мазрайсса ххюва кказит бучIайсса бивкIун бур.

— Кумаг аьркин багьлай, вийнма бувксса инсантураву чIявучин кIулсса, цIа дурксса инсанталгу бикIайрив?
— Уттигъанну ттучIан був­кIунни хьхьичIунсса ишкка­кку, Социалист захIматрал ветеран, кIийла ПаччахIлугърал премиялул лауреат, А.С. Пушкиннул музей-заповедникрал («Михайловское») директор Семен Гейченкол душ. МахIаттал хьура, му бачIи лакку душ лявкъуну. Мунил бувсунни цила нину Гъумучатусса Сулаймановхъаясса душиву, ниттилссу ПатIима машгьурсса парашютист Наби Аминтаевлул кулпат бивкIшиву, ниттил буттан цIа Жалал диркIшиву. Вайннал кулпат Ттуплислив ялапар хъанай бивкIун бур. 1945 шинал ца-кIива гьантлийсса Ттуплислив увкIсса Гейченко кIул хьуну ивкIун ур вайннал кулпатращал. Мукун бувцуну бивкIун бур ванал жула лакку душ… Ва яла ласнащал Ленинградрайн бивзун бур. Муния махъ Гейченко ивтун ур А.С. Пушкиннул музей-заповедникрал («Михайловское») директорну.

Тикку, дяъви нанисса чIумал, немецнал минарду дирхьуну, пIякь учин дурну, гьарзат ччурччуну диркIун дур. Тиччалу бакьин бувну, цIу буккан баннин, сайки кIира шинай Гейченкохъан, аьрщараву чIа бувну, гиву яхъа­нан багьну бур. Ленинградрай Гейченкохъул яхьуну бивкIсса къатри утти, заповедникрал ца бутIа хIисаврай, паччахIлугърал хъуслин ккаллину бур. Гейченкохъал душнихь тай къатрава букку тIий буну, мунилшиврий ттуйн бувккун бия. На мунин кумаг бан бакIрайн ласав. Циксса бухьунссар укун, щалагу дунияллийх кIама бивщуну, цайми миллатирттащал хIала бувхсса лак тIий икIара.
Шиккува бусан, Питердай ттул уссар хъинну иш бавчусса, сий дусса янналул ттучанну бусса дус Бойго. Мунал ппу ур гуржиричу, нину – Гъумучатусса. Цанмарив гуржи маз къакIулссар, кIулссар лакку маз.

— Барчаллагь, ХIадис. Кабакьиннав вицIун Занналгу хъуннасса агьамшиву дусса вил даврил ххуллий!

Ихтилат бувссар
Р. Башаевлул
Чивчуссар
Андриана Аьбдуллаевал