«Кьюкьаласса иширахьхьун агьан къаавцIуссара»

МахIаммадов Айгун Халидлул арс

Увну ур Къяннал шяраву. Каспийскалив зунттал халкьуннал интернат къуртал бувну, дуклан увххун ур Озово-Черноморскрайсса шяраваллил хозяйствалул институтрал шяраваллил хозяйствалул производствалул механизациялул факультетрайн. Му къуртал байхту зий ивкIун ур мастерскойрдал каялувчину,Къаяккантуллал райондалул шяраваллил хозяйствалул техникалул каялувчину, ДАССР-данул Министртурал советрачIасса шяраваллил хозяйствалул техникалул объединениялул аппаратрай, объединениялул хъунаманал хъиривчуну. 1975-1983 шиннардий зий ивкIун ур Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул министрнал хъиривчуну. Яла 3 шинай зий ивкIун ур ЦIуссалакрал райкомрал цалчинма секретарьну. Муния махъ – Даггосагропромрал хъунаманал хъиривчуну, обкомрал аграрный отделданул каялувчину, шяраваллил хозяйствалул министрну. ЦIанасса чIумал ва ур Аьрасатнал Федерациялул Жяматийсса Палаталул член, ялапар хъанай ур Москавлив. УвчIуну ивкIссар Дагъусттаннал халкьуннал депутатну.
ДАССР-данул лайкь хьусса механизатор, Аьрасатнал шяраваллил хозяйствалул бусравсса зузала. Экономикалул элмурдал кандидат. Лайкь хьуну ур ХIурматрал лишандалун ва Дусшиврул ордендалун.— Цукунсса хьуна оьрчIний вийнма яла гужсса асар биян бувсса зат, иш?
— Духьунссия 1941 шин. На ияв 4 шинавусса оьрчI. Ца кьини, ттуяра чансса оьрмулул хъунасса гъанчу АхIмадлущал неххал зуманицIух аьлахълай уна, ххал хьуна жула шяраваллил чулухунмай нанисса чIирттавусса арамтал, мукьах кьаллугу бивщусса, ххядуккари хьусса яннардавусса хъами ва оьрчIру. Ттун оьрус мазгу къакIула. АхIмад Ташккантлив дуклай уну, ганан оьрус маз ххуйну кIула. ДакIний бур, гайннал: «Ина цумур классраву дуклай ура?» — куну цIувххукун: «Цалчинмур классраву дуклай ура», — кусса. Ттуннив хъинну къащи хьуна оьрус маз къакIулну бушиврия. На, ваца маз къакIул куна, гайгу ттула хъирив лавхIуну шавай увкIун, ниттихь Зулайхатлухь (та школалийгу зий, шяраваллил хъаннил отделданул хъунмурнугу буссия) гайннахьсса кьаллугу иникьаллул буцIин бувну, гайннан ччатI ва нис дула учав. Махъ ттун кIул хьуна гай бивкIшиву Украинная Азирбижаннайн нанисса лихъачалт.
ТIааьнсса асардай лирчIунни чIивинияцIава ниттин къурув нувщи бугьан, кказа бан, биххан, ххулув буцан лагайсса чIунну. Нину къурув захIматсса давурттай зузисса чIумал, ирглий мюрщими ссурвал ягу уссугу мукьав бавхIуну, арчимайрттай уклан лагайссияв.
Ялагу, 8-9 классирттаву дуклакийни, каникуллал чIумал, ниттихлу къутаннайн колхозрал давурттайн лавгун, зузи кьинирду лякъайсса.
Хъамакъабитай ттула ни­ттил багъманчитурахь бай­сса маслихIат – нувщул ккижуй тIутIив хъячайхту, тIутIив ри­ттурча, къатIри ххуйну ххяххай­ссар тIисса. Нагу чIивинияцIа, ганил увкусса куццуй, дазурдавух уклай, ккижуя тIутIив ритлан икIайссияв.
— Цими никирайн дияннинсса кIулли вин вила ппухълуннал нясав? Буси яла архманал цIа.
— Ттаттахъул ккаккан ттун нясив къавхьуссар. Гайнная бавссар анжагъ махънал дакI­нийнбичавурттая. Къада ва МахIаммад – кIиягу бивкIун бур хIалтIухъантал. Ниттил нину Аьжи ва буттал нину Мариян ххуйну дакIний бур. Гайннал на ирглий цащала ккурчIав уцайвав.
Кулпатраву жу ххюва оьрчI бияв. Дяъвилул шиннардий оьрчIах Совет властьрал хъуннасса аякьа дия, янна-калийну, дукиялийну кумаг байва. Дяъвилия махъ хъунама уссу, на, ссурвал интернатирттайн дуклан тIайла бувккунав. Нагу, хъунама уссил МахIаммадлулгу къуртал був­ссар Каспийскалийсса зунттал халкьуннал интернат. Махъ уссу, хIакин хьуну, зий уссия шагьрулул санэпидстанциялул хъунама хIакиннал хъиривчуну. На 12 шинай уссияв Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул ва дукиялул министрну.

— Инсаннал хасиятраву винна яла ккарккун къа­ччимур лишан?
— Ккавккун къачча щялмахъ. Щялмахъ ва хаиншиву гьарцагу диннаву яла хъунмур бунагьран ккаллину бур. Нагу ттула оьрмулуву тачIав вай кьюкьаласса иширттахьхьун ириян къаавцIуссара. Ттул ниттил ниттил Аьжил, аьпа бивул, учайва: «Щялмахъ ля­хъан бувсса ишла баншиврулли», — куну. Нагу мудан вай мукъурттил хъирив лаллай икIайссияв – щялмахъ ишла бан бучIиссар так нажагьсса иширттаву, инсаннал оьрму балаллуща ххассал баншиврул. Кьюкьалдаран ккаллисса хасият жул кулпатраву ялагу дуссия: «Инсаннахь цIими чIа учаяр, лякьлуйн ххаржан щуну хъин­ссар», — тIисса. Цумацагу цIуллусса инсаннал буржри цанмасса ччатI зий, лажин кIялану лякъаву.

— Вила оьрмулуву яла алши бакъами ва яла алши буми шинну?
— Оьрму сакин хьуну буссар ххаришивурттая ва къумашивурттая, тIайлабацIурттая ва мяркьурдая, къашайшивурттая ва, ахиргу, бивкIулия. Агарда бах­тти хIисав булларча вила иш бачаврих, барачатшиврух, ссахчIав мюхтажну акъашиврух урувгун, му мукун бакъар. Бахтти – му вила лагма-ялттусса инсантал виятува рязину бушавур, давриву тIайлабацIу бушавур, каялувчитурал вила хьхьичI бивхьусса мурадру биттур бан бюхъавур. Ттуява гъалгъа тIурчарив, ттула каялувшиндаралу шяраваллил хозяйствалул бакIлахъия лахъсса ласаву, ятту гьарзану лувгъи шаву, ятту цила чIумал кIинтнил ва гъинтнил минардайн биян баву, ппал паччахIлугъран тапшур даву, ризкьичитурал байраннай шяраваллил хозяйствалул зузалтрал захIматран лайкьсса кьимат бищаву ва миннал хьхьичIуннайшивурттаясса ххаришиву. Мукунсса шинну ттул оьр­мулуву хьуссар чIярусса.
Яла алши бакъами шинну – ттунма хъинну язисса инсантал жуятува батIул хьусса шинну: 1985 шин – чIивима уссу ивкIусса, 1989 шин – нину ахиратрал хьусса. Хъунама уссу МахIаммад, ттуна хъинну ххирасса ниттиуссу Абулкьасин Къадаев (Финнал дяъвилия айивхьуну, Японнал дяъвилийн ияннин щала КIилчинмур Дунияллул дяъви бивтсса, 1945 шинал ЯтIул Майданнив Ххувшаврил Парадрай гьуртту хьусса, дакI марцIсса, инсантурах аякьа дусса инсан) яла лавгсса шинну.
Яла алши бумур шинан ккалли дара, институтгу къуртал бувну, Гъумукун нанисса автобусрай ттула оьрмулул дус хьун нясивну лявкъусса Шахшаева Миясат ХIажиевна хьунабавкьусса 1962 шин. На ванищал талихIрай бувтссар 54 шинал оьрму. Тарбия бувссар 2 душ, миннал 6 оьрчI ва минналгу 3 оьрчI.

— ВичIара циксса арцу хьувкун дигьаларгун дикIанссия вил дакI?
— ХIакьинусса кьини цума-цанналгу цIуцIи кIану бухьун­ссар, лайкьну оьрму бутаншиврул, циксса арцу аьркинни тIисса суал. Ттул пенсиялийн ххи дурну дур 18 азарда къуруш. Чачаннаву ттул даврил уртакьтал ласлай бур 60-70 азарда къуруш.
Лап мюрщисса харжру ласласисса учительтурал, хIакинтурал ва дянивсса пишакартурал чIарав ттун ламусри шикаят буллан. Амма, цибанну, мукунсса дур инсаннал тура.

— Вила оьрмулуву хъинну ххирасса кIантту бувгьу­сса инсантурал цIарду?
— Ттула нитти-буттая, уссур­ссунная ливчуну махъ ттул оьрмулуву агьамсса кIантту бувгьусса инсанталну хьуссар дакIния къабуккайсса учительтал: Адуков МахIаммад Султанович — «Дагсельхозтехника» идаралул хъунама. Ванал на, укунасса Къаяккантуллал шяраваллил хозяйствалул техникалул хъунама инженер, 28 шинал оьрмулувусса пишакар цала хъиривчуну ивтссара; Даниялов АьвдурахIман Данияловичлул тIурча, ттух буттал куннасса аякьа дикIайва. Ва бусалардавун агьсса КПСС-рал Дагъусттаннал Обкомрал цалчинма секретарьнал хIурмат ттучIа лавайну буссия; ттун федерал структурарттащал зун лахьхьин бувсса Абуев МахIаммад Шамилович. МахIаммад Абуевгу, ВЛКСМ-рал обкомрал цалчинма секретарьну, КПСС-рал обкомрал секретарьну чIярусса шиннардий зий ивкIсса Шихсаидов Шихсаид Исяевичгу Дагъусттаннай ва Москавлий кьимат бюхттулсса аграрийталъя.
Ччяни дунияллия лавгссар Хъун дяъвилул гьурттучи, талаталал хасият цаву дусса политзузала, хьхьичIунсса паччахIлугърал ишккакку Умаханов МахIаммад-Ссалам Илиясович. Ванал на партиялул даврийн кьамул увссара, ЦIуссалакрал райкомрал цалчинма секретарьну ивтссара, лаваймур партиялул школалийн дуклан тIайла увкссара. Вай гьалмахтал яла лавгсса шиннугу на ккалли дара ттула оьрмулуву яла алши бакъаминнун.
Ттун ялагу кьисмат хьуссар зун Юсупов МахIаммад Юсуповичлущал – КПСС-рал Дагъус­ттаннал обкомрал цалчинма сек­ретарь, хъунмасса чIумул мутталий Дагъусттаннай каялувшиву дуллай ивкIсса МахIаммадаьли МахIаммадовичлущал. Миннал ва ДР-лул ХIукуматрал хъунама Мирзабеков Аьбдуразакь Мардановичлул каялувшиндаралу республикалул экономика хъинну ларай хьуссар промышленностьраву ва шяраваллил хозяйствалуву.
Тай шиннардий Дагъусттаннай кадрардал потенциал авадансса бия. Му потенциал сакин бан хъунмасса захIмат бивхьу­ссар тай шиннардий КПСС-рал обкомрал отделданул хъунаману зий ивкIсса Аьлиев Муху Гимбатовичлул. Махъ ганал чIярусса шиннардий каялувшиву дурссар Да­гъусттан Республикалул Парламентрай, яла тIурча – респуб­ликалул цалчинма Президент.
КIицI къаувну къабюхъан­ссар ттула хьхьичIавасса дус Рамазан ХIажимурадович Аьб­дуллатIипов. ВанацIун бав­хIуссагу хьуссар ттул оьрмулуву тIааьнсса лахIзарду. 1987 шинал на тIайла увккунав КПСС-рал ЦК-лийн Дагъусттаннал Обкомрал шяраваллил хозяйствалул отделданул каялувчину цIакь уван. Кад­рардал управление бусса зивулий «ЦК КПСС-рал секторданул каялувчи АьбдуллатIипов Р. ХI.» тIисса чичрулущалсса ула итталун дагьну, увхра ватанлувначIан. Ттущал ихтилатгу бувну, на къуллугърай цIакь уван кабакьу бувна. Ттун дакIний ур КПСС-рал ЦК-лий зий ивкIсса шама дагъус­ттанчу: МахIаммад Адуков, махъ зий уссия Дагъусттаннал КГБ-лул хъунаману; МахIаммад Жабраилов, яла зий уссия Дагъусттаннал обкомрал секретарьну ва Рамазан АьбдуллатIипов, мукьахунай зий уссия Федерал лагрулул къуллугъирттай, федерал министрнайн ва билаятрал вице-премьернайн ияннин. Чув зурчагу, Дагъусттаннал ва дагъусттанлувтурал чIарав ацIайссия мудан. Махъсса 4 шин ва чIарахсса зурдардий Дагъусттаннал БакIчинал къуллугърай ванал дурсса хъин-хъинсса давуртту жува ттигу чIярусса шиннардий дакIнийн дичлантIиссару. Вайннайн цинявннайнагу барчаллагьрай уссара ттухрассагу, щала Дагъусттаннал халкьуннахассагу аякьалухлу.

— Винма ххуй бизайсса хъамитайпалул сурат?
— Ттун ххуй бизайсса хъамитайпа, хъамитайпалул идеал – му ттул кулпат Миясат ХIажиевнар – дакI марцIсса, ххишала бакъа хъинсса хъамитайпа.
— Вина кьамулсса чув-адаминал сипат?
— Идеалсса инсантал дунияллийн къабуккайхьунссар, амма ттула дус-ихтивар Аьбдуразакь Мардановичлул мукъурттийну учин: «Дустал кьамул бан аьркинссар гайннал лайкьшивурттащал ва диялдакъашивурттащал». Адаминал инсаннаву ххуй къадизай нигьаусайсса хасият. 90-ку шиннардий му хасиятращал ина ккуччу увну кьаитантIиссия.
Вай гьантрай журналист Максим Шевченкол Республикалул Президентнал ХIукуматрал Аппаратрал къуллугъчитурайн нигьабусулт увкунни, цала кIанттурду бакъа къаличIан нигьабувсъсса. Цуя-цаннал гана­хьхьун жаваб къадуллунни, цив­ппа аьгъу-гъилисса кIанттурдацIа къахьуншиврул.

— Агарда бюхълай бивкI­ссания, инава ци кIанттай, ци чIумал увну ва ци билаятрай яхъанай ччива вин?
— ЦукунчIав къаччива цамур региондалий ягу чил билаятрай увну, ялапар хъанан. Дагъусттан ляличIисса билаятри. Нагу пахрулий ура ттула чIиримур Ватандалия ва аьмну Аьрасатная.

— Ссаяту бикIай вил яла хъунмур пахру?
— Ттул хъунмур пахру – ттула оьрчIрур ва минная бивзсса наслур. Вай цинявппагу дакIру хъинсса, гьунар бусса бур. ЧIа тIий ура вайннан талихI. Вай цинявппа Москавлив ялапар хъанай бухьувкун, лаизлай икIара Ватандалия ят мабуцару тIий.

— Цукунсса дур вил виятурасса къарязишиву?
— Къарязину ура оьрчIал оьрчIал ва миннал оьрчIал цIусса кулпатру ххал хьун кьисмат къавхьуну дунияллия гьан тIий ушиврия. Амма хIарачат банна му чIумалнин яхьун.

— Хьуссарив вил оьрмулуву винна инара ттинин ба­гъишла ритан къархьу­сса къел?
— Ттула нитти-буттах дагьай­ссаксса аякьа къадурну личIаву. Нину-ппугу шаппа кьабивтун, навама кулпатращал лагайссияв Ккавкказнал курортирттайн игьалаган. Жува даруврал щинну хIачIлай, массажру буллай буний, нину-ппу дакIнийн къабагьайва. Тахсир лиххан буллан икIара, гайннан цанма къаччан­ссия санаториярттайх занан тIий, амма щин кIулссар? Кулпатраву мудан ихтилат шайссар нину-ппу лайкьсса къулагъас къадурну личIаврия.

— Лавгсса заманардава цIанихсса цуми инсантуращал хьунаакьин ччива вин?
— Ялувсса суаллахьхьун жавабру дуллай, на дакIнийн бичав ттула оьрмулуву хъинну агьамсса кIантту бувгьусса республикалул 8 каялувчи, кутIану бусав миннал даврия. Ччива вайннава жущала бакъаминнащал хьунаавкьуну, хIакьину Дагъусттаннайсса тагьардания ихтилат бан.
На хьунаавкьуссара чIявусса хьхьичIунсса аьрасатлувтуращал: генсектуращал, Президентътуращал. МахIачкъалалив вокзалданий ккавкссар Л. И. Брежнев, Внуково аэропортрай архIал ивзссара М. Горбачевлущал (СССР-данул Президентшиврия лавгун махъ. Танал даврин кьимат къабишланна). Хьунаавкьуссара Кремлилуву Ельциннущал ва Хасбулатовлущал, ЦIуссалакрал райондалийн багьайсса масъалалул ялув. Ельциннул ттухьхьун ва Совет Союзрал Виричу Муса Маннаровлухьхьун цала буллу­сса махъ биттур къабувсса ппурттуву. Жазаил бувсса халкьру реабилитироват баврил хIакъираву танисса Аьрасатнал Верховный советрал хъунама Руслан Хасбулатовлул, цайми халкьуннал интересру хIисавравун къалавсун, буккан бувсса Указрай къулбас къаданна куну махъ буллуну бунува, дурну дия.
Шамийла хьу­ссара Владимир Владимирович ПутиннучIа, Кремлилуву, танал Аьрасатнал Жяматийсса Палаталул члентал кьамул буллалийни. В. В. Путин лайкьсса, аьрасатлувтурал хIурмат хIалал бувсса билаятрал каялувчи ур. Ганал канища на ларсъссар Дусшиврул орден. Ттула дус СССР-данул Виричу Муса Маннаровлул кIул увну, хIакьинусса кьинигу а-ия буссар сайки цинявппагу Вирттавращал-космонавтътуращал.
Совет Союзрал кIийла Виричу Петр Климуклущал дусшиву ду­ссия. Ганащал хьуссара Къизлардал коньяк дай заводрай, архIал балугъру бугьлангу лавгссару. ХьхьичIунсса инсантуравух кIицI уван лайкьссар ттул хъинсса гьалмахчу, хьхьичIва ЦIунтIиннал райондалул цалчинма секретарьну зий ивкIсса, цIанакул МахIачкъалаллал мраморный заводрал директорну зузисса ХIажимурад МахIаммадовгу.
Шяраваллил хозяйствалул министерствалий ттун зун багьуна паччахIлугъ социализмалул низамрая капитализмалул низамрайн дукIлакIисса ппурттуву. Му чIумал чялиш дуклай дия миллатирттал суккушиннарду, тIутIайх дичлай дия къачакъучшиву. Къуллугъралшиврий кьаст лахIлай бия ХIукуматрал къуллугъирттай зузиминнал кулпатирттавуцириннайн. Ца мукунсса иширахьхьун навагу иривссара. На ялапар хъанахъисса квартиралул нузах дирхьуну ляркъуссар пIякь учайсса зат, ичIуваминнащал щала квартира ххит буккан бан­сса кьас­ттирай. Амма жун бахтти хьуна, ганиха зий ивкIманан сант къакIулшиврул. Ттул чIаххув­райсса ххювагу квартиралул нузру личин дурну, ичIуваминнан зарал къавхьуну ххассал хьуссару.
Та чIумал республикалийсса тагьар кIулсса Аьбдуразакь Мирзабековлул учайва: «ХIакьину цумацагу министрнал оьрмулийн кьаст лахIан бюхъайссар. Му иширал хьхьичI жува циняв­ппагу чумартну бацIан аьркин­ссару», — куну.

— Цукунсса бур, вил пик­рилий, лакрал миллат­рал яла хъунмур буру­ккин?
— ЦIуссалакрал райондалул масъала. Цила чIумал жу кьамул бувну бивкIссар тIайласса хIукму (агьалинал референдум дурну) ва му хIукму цIакь бувну бивкIссар Дагъусттаннал халкьуннал шамилчинмур съездрай. Ауховский район сакин дансса чIявуминнал мурад тIурча, хъунмасса гъалатIну хьуссар. ЦIуссалакрал агьали цIусса миналийн бизан буллай сукку шаву багьана хьуссар цила чIумал Къумтуркъалаллал район сакин дан, диялну гьарта-гьарза хьуссар Тарки шяраваллил территория. Владимир Аьбдуаьлиевич Васильевлущал хьунаавкьукун, бусанна ганахь ва масъалалул ялувсса ттула пикри. Ва суалданул ялув цукунчIав къабучIиссар анавар буккан. Цалчинма-цалчин аьркинссар ЦIуссалакрал райондалул халкь бизантIисса шяраваллурду лащу-щаллу дан.
Шиккува дакIнийн бутан, референдум дан жу сукку був­ссару хъунасса шаэр Расул ХIам­затовлул. Ца батIаврий ганал ттухь увкуна: «Вила ватанлувтурахь уча «Буттал аьрщарай ялапар хъанахъими — Миллатри, чил аьрщарай ялапар хъанахъими – ми анжагъсса агьлур», — куну. ЦIуссалакрал райондалул агьалинава 85 % халкьуннал чIурду буллуна цIусса миналийн бизан. Гай бизан буллалисса аьрщи Аьрасатнал Федерациялул ХIукуматрал Лакрал райондалуцIун абадлий цIакь дурсса аьрщир.

P.S. Вай гьантрай Халидлул арс Айгун МахIаммадов увну там хъанай дур 80 шин. «Илчи» кказитрал редакциялул ва буккулт­рал цIания дакIнийхтуну барча тIий буру хIурмат бусса Айгун Халидовичлухь бюхттулсса юбилей. ЧIа тIий буру ина винма ххираминнаягу, инава ххираминнаягу щалиххан итаннинсса оьрму. Вин вила наслулия талихI-тирхханну ккакканнав!

ХIадур бувссар
З. ТаХакьаевал