Шамилчинмур Мусил цIукунгу лайкьссар

pz_11Ттун мудангу гъира бикIай Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-Хан Султаннуя чичлангу, буслангу. Му ттула ниттил ссурахъу уну тIий бакъарча, щаллагу дуниял хIайран дурсса летчик-испытатель уну тIий, мунал оьрму гьарцагу инсаннан гьунарданул ва чувшиврул бусала хъанай буну тIий.

ДакIнийн бутан ччива АхIмад-Хан Султан дяъвилул шиннардий сайки 600-ла ссавруннайн гьаз хьушиву, ссавруннайсса 150 талатавриву гьуртту хьушиву, цаллалу душманнал 30 самолет дуртшиву, аьралий гьалмахтуращал цачIугу 19 самолет дуртшиву. Му лехлай уссия жуллами самолетирттайгу, ингилиснал «харрикейннайгу», американал «аэрокобрардайгу». Цимилагу ссавруннай тараннугу дурну дур мунал, Кишиневрал, Одессалул, Москавуллал, Севастопольлал, Ярославрал ва цаймигу шагьрурдал ялувсса ссавний душманнал самолетру къукъу дакьин къадурну къаританна тIий. Таран – му мудангу талаталал дунияллия ка ларсъсса лахIзар, ивчIангу, уккангу душманнахьхьун мадад къабулунна тIисса. Гьуртту хьуссар франциянал «Нормандия-Неман» тIисса авиаполкращал архIал ссавруннал талатавурттавухгу. Дяъвилул шиннардий лайкь хьуссар 14 аьрали наградалун, 1943 шинал мунан буллуссар цалчинмур Мусил цIуку, 1945 шинал тIурчарив- кIилчинмур Мусил цIуку. Мунал цIа диркIссар дяъвилул вирттаврал язими ацIуннавух: Покрышкиннущал, Кожедублущал, Сафоновлущал ва цайминнащал ца ххуттай. Миннайн ас-вирттал учайсса бивкIссар. Главнокомандующийнал амрулийн бувну яла итххявхми ва гьунарду буми летчиктал бавтIсса эскадрилъя хIасул бувну бивкIссар, мунил хъунаманугу генерал Хрюкин ивтун. Му бивкIссар яла къизгъинми талатавурттайн тIайла бу­ккай эскадрилъя, му кьюкьлуву ивкIссар, лакрал чичу Абачара ХIусайнаевлул увкусса куццуй, «ссавруннал пагьламан» АхIмад-Хан Султангу. 1985 шинал, Хасавюртуллал партиялул горкомрал рекомендациялийн бувну аьралий комиссариатрайхчIин на ГДР-навун гьан увнав зун, Кьиблалул Германиянавусса гарнизондалувун, квартирно-эксплуатационное управлениялул хъунаману. Ттун му кьадарданул ишрив ягу Аллагьнал ишрив къакIулли, на тIайла авцIунав ттула ниттил ссурахъу АхIмад-Хан Султан дяъви къуртал шайни ивкIсса полкравун. Дяъви къуртал шайхту му полк бия Дрезденная арх бакъасса Гроссенхайне тIисса шагьрулий. АьнтIикIасса аллея бия микку, исвагьисса стеллардугу ду­сса. Бусалардавун багьсса лет­чиктурал-вирттаврал суратирттавух дия АхIмад-Ханнулссагу. Ттун, гьай-гьай, хъунмасса пахру бия ттула маччачуная: оьрмулул 25 шинаву авиациялул майор хьусса, мува оьрмулуву Совет Союзрал Виричунал цIа кIийлла ларсъсса летчикная. Дунияллул тарихраву бушиву къакIулли 25 шинал оьрмулуву кIийла Мусил цIуку лавсъсса иш цамур. Гиннесслул рекордирттал луттиравун багьансса иш бур. Дяъвилул хъиривсса шиннардийгур АхIмад-Хан Султаннул гьунарду ва бюхъурду билаятран мюнпатну лявкъусса. Му зий ия СССР-данул авиациялул промышленностьрал министерствалул Летно-испы­тательный институтраву летчик-испытательну, микку зузиссаксса хIаллайгу ххи дурссар аьралий наградарттал сияхI: мунан дуллуссар СССР-данул ПаччахIлугърал премиялул лауреатнал ва СССР-данул лайкь хьусса летчик-испытательнал цIарду ва тамансса орденну. Летчик-испытательнал оьрму – му бивкIулул дазуйсса оьрму ва давур. Цалчинсса реактивный самолетирттал летчик-испытательгу АхIмад-Ханни ивкIсса, противолодочный самолет-снарядран аьрали оьрму буллумагу мури. Цалчинма космонавт хIадур увсса давурттавугу мунал бутIа бивхьуссар, аьрали ва космосрал техникалул разработчиктурал, инженертурал ва конструктортурал язисса кумагчину ивкIссар. Мунащал архIал ЛИИ-луву зий бивкIсса Совет Союзрал Виричу тIисса цIарду ларсминнан, Илюшиннун, Анохиннун, Мосоловлун ялагу Мусил цIуртти буллуссар. Миннавух Мусил цIуку булун ккаккан увну ивкIссар АхIмад- Хан Султангу, амма… Ххув хьуссар микку тIайладакъашиву… Къахьун аьркинсса иш-я АхIмад-Хан Султаннун шамилчинмур Мусил цIуку къабулаву. Мемуаристал тай чIунну дакIнийн рутлай, Мусил цIуку буллалиминнава АхIмад-Ханнул цIа лиххан даврил савав мунал нину къиримнал миллатраясса душаву ва АхIмад-Хан къиримнал миллатрал ихтиярду ссуссукьу дуваврийн къарши уккавур тIий бур. Бур мунай дакIру мяшминнал къатIа бизавур тIутIиссагу. АхIмад-Хан Султанма цавагу миллатрай къия хьун ацIайсса чув къаивкIссар, му къатIайламунил муттаэ ушавур дайшишру хьуссагу. Ниттилгу, бутталгу миллатирттал хIурматгу бивкIссар муначIа, бушиврул бардулт цикссагу буссар. АхIмад-Ханнул ппу Султан, цала уссурвал Кьасин ва ХIасан-ХIу­сайнгу архIал бувцуну, Къиримнавун хIалтIилий лавгссар. Шяравусса цалла думур уссурваврал кьарирт­ссар ссин ПатIиман, му ттул ниттил нину хъанай бур. ПатIима бава уссур­ваврайн оьрмулухун барчаллагьрай диркIссар цихара мукунсса аякьа дурну тIий. Султан къалайчину зий ивкIун ур Алупка шагьрулий. Тикку цанна эшкьи хьусса къиримнал татарнал миллатрал душ Насибагу бувцуну, тиккува миналул хьуну ур. 1920 шинал октябрь зурул 25-нний увсса арснан АхIмад- Хан цIа дирзун дур, хъирив увманан – Имран. Школа къуртал бувкун АхIмад-Хан авиаучилищалувун дуклан увххун ур, 21 шинаву дяъвилийн лавгун ур. Тай шиннардий укунсса ишгу хьуну бур мунал кулпатраву: 1944 шинал къиримнал татар репрессиярдал щатIухьхьун биривсса ппурттуву, му зулмулу­хьхьун АхIмад-Ханнул нину-ппугу бириян най бивкIссар. Гьавалул 8-мур армиялул командующий, генерал Тимофей Тимофеевич Хрюкиннул летчикнан маслихIат був­ссар репрессиярдал аваза лагь хьуннин нину-ппу Дагъусттаннайн биян бан. Командирнал тIимур бувссар АхIмад-Ханнал, амма 70 шин гьарчагу ттигу мяълумну къакIул бан хьуссар хьумур. Багьана цукунсса хьурчагу, аьй щий хьурчагу, летчикнан республикалул хъуниминнал кумаг къабувссар, мунан нину ва ппу цащала махъунмай буцин багьссар. ХIакьину жура-журану буслай бур му иширая, танийсса хъуниминная аьй лиххан дуллалиссагу бур. Тахсир щий хьуну бивкI­хьурчагу, летчикнан багьссар нину-ппу генерал Хрюковлул маслихIатрайн бувну, мунал ичIува Краснодарский крайрайсса Привольная тIисса станицалий битан. Буттал ватандалийн ивссар кIийла Виричу кIийла: 1946 шинал ва цал 1971 шинал. Ми хьунабакьавур­ттая буслан бикIайва ттул нину ва ппу. Буттал шяраву ЦIувкIрав, шяравун нани ххуллугу бартбисурттал бавкьуну, хъинну хIурматрай кьамул увссия Виричу, мяйжаннугусса халкьуннал Виричунан лайкьсса куццуй лахъа-хъунну. Шамилчинмур ва махъва-махъмур аьрххи багьну бур 1971 шинал, январь зуруй, ДАССР хIасул хьуну 50 шинал юбилей дуллалисса чIумал. Му диркIссар летчик-испытательнал чулинмай ша ласунсса мажал бакъасса чIун, цуксса даву ялун дагьну ухьурчагу, ляркъуссар Виричунал буттал ватандалийн учIансса чIун. Му респуб­ликалул хъуниминналгу хIурматрай кьамул увссар, МахIачкъалалив квартирагу булун, давугу дулун махъ буллуну бивкIссар Дагъусттаннал хъуниминнал. ЦIуссалакрал райондалийн АхIмад-Ханнущал бивкIссар хIукуматрал хъуними, уссия райондалий каялувшиву дуллалиминнавух ивкIсса ттул уссу ХIажи­кьур­бангу. АхIмад-Ханнал миннатрайн бувну, Хасавюртлив делегация бивссия мунал ссурахъу СахIи­батлучIан, яъни ттул ниттичIан. Ттул нину 10 оьрчI ччаннай бацIан бувсса Нину-Виричу дия, нама кулпатраву чIана-чIавама ияв, ттун таний 17 шин дия. На АхIмад-Ханнул цала чIарав щяивтунав, ниттищал ихтилат бувна ганал таржумачинал кумаграйну. ДачIи ссятрава хъамал га анавар уккан уллай бия, му ккаккан ччисса чIявусса бия. Виричу ЦIуссачIур­ттахьхьун ва ЦIуссаккулув нани ххуллул тий-ший, чIюлу яннардугу лархсса, халкьуннал ккучунну дия. ЦIуссалакрал Культуралул къатлуву, райондалул хъунимигу бавтIун, хъуннасса байран дурна, микку каний дахIайсса мусил ссят пишкаш дурна цIаларгсса летчикнан. АхIмад-Хан ттул уссил ХIажикьурбаннул къатрай гьантта ивкIуна, миккун циняв гъан-маччами бавтIуна. Щакъалиххавай хаварду буслай бия. Хъирив хьхьуну дуссухалу хьуна ЦIуссаккулув, ттул хъунмур ссил, Дагъусттаннал лайкь хьусса культуралул зузала Ара ХIусайновал ужагърай. АхIмад-Ханнух ябитан ччими чIявушиврул, ссийчIа ичIува ша бизансса кIану бакъая, циняр къатри щапI куну халкьуннал дурцIуну дия. Хъирив кьини АхIмад-Хан ЦIувкIрав гьан хIадур хъанай ия, мунащал ттул ичIувациригу най бия. Амма Москавлия телеграмма дуркIуна цIусса реактивный самолет ххалдигьин ухьхьу тIисса. АхIмад-Ханнун цинияргу даву хьхьичIун-я. Цаява щакъаливхсса гъан-маччанахьхьун чара бакъа чIал къавхьуну учIансса махъгу буллуну, му Москавлийнсса самолетрай щяивкIссия. 1971 шинал февраль зурул 3-нний АхIмад-Хан Султаннул, цIусса самолет ххалдигьлай унува, жан кьурван дурсса кьурчIисса хавар ппив хьуна. ЦIувкIуллал жяматрангу, циняв гъан-маччацириннангу му хавар бухIан, лялиян бан захIматну бия. Обкомрал секретарь Жабраиловлущал ва республикалул делегациялущал ттул нину ва хъунама уссугу лавгуна АхIмад-Хан уччин. Союзирттал къатлул Колонный залданувун мухлукьат халкьуннал бавтIуна Виричу ахиратравун тIайла уккан. ХIурматрай увччуна Новодевичье хIатталлив.
Жунма кIулли АхIмад-Хан Султан шамилчинмур Мусил цIуку булун ккаккан увну ивкIшиву. ТIайладакъашиву духIлайнма къаличIан, ттивагу му гъалатI бакьин бан аьркинни. Ттул хъунмасса умуд бур ЦIувкIуллал Жяматийсса совет, Ккуллал райондалул администрация, Республикалул хъуними Аьрасатнал Президент Владимир Путиннуйн буккан­ссар Виричунан шамилчинмур ЦIуку булун аьркинссар тIисса тIалавшиннаращал тIисса. Му хьунтIиссия ВиричуначIан мунал лайкь дурсса награда дияврил иш.
Сайдун ХIажикьурбанов
Таржума
ПатIимат Рамазановал